“Η εξόντωση απο τους Ναζί των Εβραίων της Ελλάδας, ενός λαού αιώνες ριζωμένου στον ελλαδικό χώρο” γράφει ο Στέργιος Αποστόλου

Ελληνικήν κυβέρνησιν

Αλέξανδρον Σβώλον

 Κάϊρο

«Εβραϊσμός Ελλάδος υπέστη φρικαλέαν καταστροφήν εκ μέρους καταχτητών Γερμανών. Δυστυχώς συμμετέχουν εις εκτέλεσιν εξοντωτικών αντιεβραϊκών μέτρων και τα τάγματα ασφαλείας Ράλλη. Εσώθησαν από γερμανικήν κόλασιν από εκατό χιλιάδες μόλις δέκα έως είκοσι οφείλοντες την σωτηρίαν των εις το Ε.Α.Μ – Ε.Λ.Α.Σ και αλληλεγγύην Ελληνικού λαού. Ε.Α.Μ–Ε.Λ.Α.Σ εμπνεόμενα από πατριωτικό και ηρωϊκό έργο έκαμαν θαύματα και με μεγάλες θυσίες δημιούργησαν σημερινήν Ελευθέραν Ελλάδα.

Ο αρχιρραβίνος Αθηνών

Ηλίας Μπαρτζιλάι 

———

Η ΕΞΟΝΤΩΣΗ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΝΑΖΙ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, ΕΝΟΣ ΛΑΟΥ ΑΙΩΝΕΣ ΡΙΖΩΜΕΝΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ

 Συνοπτική αναφορά στην διάσωση των εβραϊκών οικογενειών της Νάουσας από τον Ε.Λ.Α.Σ και στην εξόντωση των Εβραίων του λοιπού ελλαδικού χώρου

Στέργιος Αποστόλου

Στην πόλη της Νάουσας ουδέποτε υπήρξε συμπαγής εβραϊκή παροικία όπως στη γειτονική πόλη Βέροια. Από μαρτυρίες παλαιοτέρων οι οποίοι δεν βρίσκονται πλέον στη ζωή, από υπάρχοντα γραπτά στοιχεία και από αναμνήσεις δικές μου, κατέληξα στο βέβαιο συμπέρασμα ότι η παρουσία των Εβραίων στη Νάουσα δεν ήταν ποτέ μόνιμη, αλλά περιστασιακή, οφείλονταν δε κυρίως σε επαγγελματικούς λόγους. Εξ αυτού του λόγου δεν λειτούργησε ποτέ συναγωγή στην πόλη για την κάλυψη των θρησκευτικών αναγκών τους. Οι εβραϊκές οικογένειες οι οποίες κατά καιρούς έρχονταν προσωρινά στη Νάουσα, προέρχονταν κυρίως από φτωχά αστικά στρώματα, τα άρρενα δε μέλη τους μετέρχονταν κατά κανόνα το επάγγελμα του περιφερόμενου υφασματοπώλη.

Έφεραν στην ωμοπλάτη τους σάκους (στη διάλεκτο της Νάουσας: μπουξιάδι) γεμάτους με τόπια από διάφορα υφάσματα, κουρτίνες, τραπεζομάντιλα, νήματα τυλιγμένα σε δέσμες (τσιλέδες), καρούλια και άλλα είδη ψιλικών. Μερικές φορές, όταν τα προς πώληση εμπορεύματα ήταν αρκετά βαριά, τα φόρτωναν σε γαϊδουράκια και στις δύο πλευρές του σαμαριού. Κατά τη διέλευσή τους από τους διάφορους δρόμους της πόλης, διαλαλούσαν το εμπόρευμά τους κρατώντας στο χέρι τους ένα κουδουνάκι, που το χτυπούσαν συνεχώς για να κάνουν εμφανή την παρουσία τους. Υπήρχε όμως και ένας πρόσθετος λόγος που αποτελούσε ισχυρό κίνητρο για την άσκηση της επαγγελματικής τους δραστηριότητας στη Νάουσα. Η ύπαρξη πολλών εργοστασίων, εριουργείων, βαμβακουργείων κ.ά. στην πόλη, τους παρείχε τη δυνατότητα της χονδρικής αγοράς των παραγόμενων από αυτά υφασμάτων και νημάτων σε χαμηλές τιμές και της λιανικής μεταπώλησής τους με συμφέροντα ποσοστά κέρδους.

Υπήρξε περίπτωση κατά τις οποία ο πατέρας των Εβραίων αδελφών Δαβίδ και Λεόν Μπουρλά, παράλληλα με τη λιανική πώληση υφασμάτων, νημάτων και λοιπών ψιλικών ειδών, δημιούργησε και δικό του μικρό βιοτεχνικό εργαστήριο με υφαντουργικό ιστό (αργαλειό), με τον οποίο κατασκεύαζε κορδέλες, φούντες και σιρίτια. Όλοι οι ερχόμενοι και προσωρινά εγκαθιστάμενοι στη Νάουσα για επαγγελματικούς λόγους Εβραίοι, κυρίως από τη Θεσσαλονίκη, σαν κατοικίες τους χρησιμοποιούσαν ενοικιαζόμενα σπίτια σε διάφορα συνοικίες της πόλης, όπως, Καμμένα, Γαλάκεια, περιοχή Κιοσκιού και αλλού. Η οικογένεια του Λεόν Μπουρλά είχε κατορθώσει με μεγάλους κόπους να αγοράσει δικό της σπίτι μέσα στην πόλη (1/13).

Τα παιδιά των εβραϊκών οικογενειών της Νάουσας φοιτούσαν στα ελληνικά σχολεία, ως επί το πλείστον στα Δημοτικά. Προσωπικά, δεν έχω υπ’ όψιν μου αν έχει φοιτήσει στο Λάππειο Γυμνάσιο Νάουσας και αποφοιτήσει από αυτό παιδί εβραϊκής οικογένειας, όμως, ενδέχεται να έχει συμβεί αυτό. Θα καταθέσω και μια προσωπική μαρτυρία σχετικά με τη φοίτηση σε Δημοτικό σχολείο κοριτσιού εβραϊκής οικογένειας στη Νάουσα. Το 1938, όταν φοιτούσα στην Α΄ τάξη του Α΄ Δημοτικού σχολείου Νάουσας (έναντι Αγίου Μηνά) είχα συμμαθήτρια μια Εβραιοπούλα ονόματι Φούλα Φριζή. Ήταν κόρη του Σιμόν Φριζή, αδελφού του Συνταγματάρχη Μαρδοχαίου Φριζή, του Έλληνα Εβραίου αξιωματικού του Ελληνικού Στρατού που έπεσε στο Αλβανικό μέτωπο κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου 1940 – 1941. Ο Σιμόν Φριζή είχε παντρευτεί τη Σουλτάνα, κόρη του Δαβίδ Μπουρλά. Απέκτησαν δύο γιους, τον Ιάκωβο και τον Δαβίκο και μία κόρη, τη συμμαθήτριά μου Φούλα.

Τα μέλη της οικογένειας του πεθερού του Δαβίδ Μπουρλά, ο οποίος διέμεινε στη Νάουσα επί πολλά χρόνια, ήταν τα κάτωθι: Ο ίδιος, η σύζυγός του Ρέινα, οι τέσσερις γιοι του Νισίμ, Ιωσήφ, Μηνάς και Τζιάκος, και οι τρεις κόρες του Σουλτάνα (σύζυγος του Σιμόν Φριζή), Φανή και Σαρίκα. Η οικογένεια του Λεόν Μπουρλά, που ήταν αδελφός του Δαβίδ Μπουρλά, ήλθε από το Κάϊρο και κατοίκησε για ένα διάστημα στη Νάουσα κατά τη διάρκεια του Μεσοπόλεμου. Αποτελούνταν από τον ίδιο, τη σύζυγό του Έστερ, τους δύο γιους του Μωυσή-Μιχαήλ και Σολομών-Σιάρλο (Κάρολος) και τις τέσσερις κόρες του Ρετζίνα, Γιολάντα, Σαρίκα και Ντόρα (1/193-196). Στις αρχές της δεκαετίας 1930 – 1940 η οικογένεια του Λεόν Μπουρλά εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη. Το σπίτι στη Νάουσα στο οποίο διέμεναν με ενοίκιο οι οικογένειες του Δαβίδ Μπουρλά και του Σιμόν Φριζή ήταν η τριώροφη οικοδομή του Γρηγορίου (Γόλη) Βεράνη, επί της σημερινής οδού Γ. Περδικάρη, η οποία έχει πέρατα στις οδούς Βύρωνος και Βασιλέως Φιλίππου.

Μου έχει μείνει ανεξίτηλα χαραγμένη στη μνήμη η περίπτωση κατά την οποία, στη διάρκεια της πρωινής προσευχής και πριν μπούμε στη τάξη, η συμμαθήτριά μου Φούλα Φριζή, εγκατέλειπε με διακριτικότητα την παραταγμένη στο προαύλιο του σχολείου τάξη μας και πήγαινε δύο ή τρία μέτρα δεξιότερα, ώστε να είναι εντελώς μόνη. Όταν τελείωνε η προσευχή επανέρχονταν στη θέση της. Δεν γνωρίζω αν η διεύθυνση του Δημοτικού σχολείου της επέβαλε να κάνει κάτι τέτοιο επειδή ήταν αλλόθρησκη ή η οικογένειά της (2). Ο σημερινός διευθυντής του Α΄ Δημοτικού σχολείου Νάουσας Αθανάσιος Δόδης είχε την ευγενή καλοσύνη να θέσει στη διάθεσή μου, κατά τη διάρκεια σχετικής ιστοριοδιφικής έρευνάς μου, τα διασωθέντα από τον εμπρησμό του σχολείου από τους Γερμανούς το 1944 μαθητολόγια, όπου με περισσή συγκίνηση διάβασα το όνομά μου και τα ονόματα όλων των συμμαθητών μου και μεταξύ αυτών και της Φούλας Φριζή, με την ένδειξη «Εβραία ή Ισραηλίτισσα» (3).

Υπάρχουν πληροφορίες ότι έρχονταν περιοδικώς από τη Βέροια ραβίνος για τις θρησκευτικές ανάγκες των εβραϊκών οικογενειών της Νάουσας και, κυρίως, κατά τη διάρκεια των μεγάλων εβραϊκών εορτών Ασανά, Κιπούρ, Ρος, Πάσχα και άλλων. Οι διάφορες εβραϊκές θρησκευτικές τελετουργίες τελούνταν κυρίως σε σοφίτες και όχι σε εμφανή μέρη. Μέχρι τον Απρίλιο του 1941 και πριν οι Γερμανοί καταλάβουν την Ελλάδα, ο χρόνος κυλούσε ήρεμα για τις εβραϊκές οικογένειες της Νάουσας. Από τον Απρίλιο του 1941 και εντεύθεν, άρχισε προοδευτικά η εφαρμογή και στην Ελλάδα του Ναζιστικού σχεδίου για τη φυσική εξόντωση των Εβραίων υπηκόων της. Κατά το πρώτο στάδιο της εφαρμογής αυτού του σχεδίου, οι Γερμανοί, παραπλανώντας έντεχνα ελάχιστους κύκλους του εβραϊκού ιερατείου ή προσεταιριζόμενοι μερικούς από αυτούς, με το αζημίωτο φυσικά, φρόντισαν να μη διαχυθεί πνεύμα ανησυχίας στις τάξεις των Εβραίων της Ελλάδας ως προς τις πραγματικές προθέσεις τους.

Θεωρώ αναγκαίο να αναφερθώ ενδεικτικά και εν ολίγοις,  στις ενέργειες στις οποίες προέβησαν οι Ναζί για την εξόντωση των Εβραίων της Ελλάδας. Την 9^η Απριλίου 1941 οι Γερμανοί εισέρχονται στη Θεσσαλονίκη. Ακολουθούν κατασχέσεις και λεηλασίες ιδιωτικών και κοινοτικών εβραϊκών περιουσιών. Μέσω του Κομάντο Ρόζενμπεργκ (Sonderkommando Rosenberg), δηλαδή, της αρμόδιας Γερμανικής Διοίκησης, έργο της οποίας ήταν η καταγραφή των εβραϊκών περιουσιών, λεηλατούνται συστηματικά τα αρχεία και η βιβλιοθήκη της Ισραηλιτικής κοινότητας της πόλης.  Την 11^η Ιουλίου 1942 διατάσσεται η συγκέντρωση όλων των αρρένων Εβραίων της Θεσσαλονίκης στην πλατεία Ελευθερίας με το πρόσχημα της καταγραφής τους. Οι Γερμανοί τους υποχρεώνουν σε πολύωρη ορθοστασία κάτω από τον ήλιο και σε εξευτελιστικές γυμναστικές ασκήσεις. Ακολούθως, πολλοί από αυτούς οδηγούνται σε καταναγκαστικά έργα οδοποιίας, οχυρωματικών έργων, ή στη συντήρηση της σιδηροδρομικής γραμμής Θεσσαλονίκης – Αθηνών. Θα απαλλαγούν από τα καταναγκαστικά έργα με την καταβολή σεβαστού χρηματικού ποσού από την εβραϊκή κοινότητα Θεσσαλονίκης.

Το Δεκέμβριο του 1942 καταστρέφεται το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο της Θεσσαλονίκης και τα υλικά, πλάκες και μάρμαρα, χρησιμοποιούνται για την ανέγερση οικοδομών και κατασκευή δρόμων. Κατάσχονται τα εβραϊκά καταστήματα και οι επιχειρήσεις. Το Φεβρουάριο του 1943 τίθενται σε εφαρμογή στη Θεσσαλονίκη οι αντισημιτικοί «Νόμοι της Νυρεμβέργης». Όλοι οι εβραϊκής καταγωγής κάτοικοι της πόλης υποχρεώνονται να συγκεντρωθούν στα δύο γκέτο που τους έχουν ορίσει οι Γερμανοί και να φέρουν κονκάρδες ή περιβραχιόνια με το κίτρινο αστέρι του Δαβίδ. Τους απαγορεύεται η χρήση τηλεφώνου, των δημόσιων μέσων μεταφοράς, καθώς και η άσκηση οποιουδήποτε επαγγέλματος. Αρχίζουν οι προετοιμασίες για την εκτόπισή τους με την άφιξη στη Θεσσαλονίκη των «ειδικών» επί του θέματος τούτου αξιωματικών των SS, Alois Brunner (Αλοΐς Μπρούνερ) και Dieter Wisliceny (Ντίτερ Βισλιτσένι). Την 1^η Μαρτίου 1943, υποχρεώνονται να προβούν σε λεπτομερή υποβολή δήλωσης των περιουσιακών τους στοιχείων, προσωπικών και επαγγελματικών.

Ύστερα από καλά εκπονημένο σχέδιο, την 4^η Μαρτίου 1943 συλλαμβάνονται όλοι οι Εβραίοι της Βουλγαρικής ζώνης κατοχής, η οποία περιλάμβανε τις Ισραηλιτικές κοινότητες Αλεξανδρούπολης, Κομοτηνής, Ξάνθης, Καβάλας, Σερρών και Δράμας. Αρχικά μεταφέρονται στο λιμένα του Λομ, από όπου επρόκειτο να μεταφερθούν με φορτηγίδες στα στρατόπεδο συγκέντρωσης της Τρεμπλίνκα, (ονομασία δύο ναζιστικών στρατοπέδων συγκέντρωσης στο ομώνυμο χωριό, που βρίσκονταν ανάμεσα στις πόλεις Σιέντλτσε και Μαλκίνια, στην Πολωνία). Κατά τη μεταφορά, κάποιες από τις φορτηγίδες βυθίστηκαν παρασύροντας στο βυθό το ανθρώπινο φορτίο τους. Από τους 4200 Εβραίους της περιοχής επέζησαν μόνο 200, ενώ οι περιουσίες τους λεηλατήθηκαν.  Την 5^η Μαρτίου 1943 εκτοπίζονται οι Εβραίοι του Διδυμότειχου, Νέας Ορεστιάδας και Σουφλίου (4).

Εντωμεταξύ, προς τον πληρεξούσιο του Γ΄ Ράϊχ στην Αθήνα Γκύντερ φον Άλτενμπουργκ, ο δεύτερος κατοχικός πρωθυπουργός στην Ελλάδα Κωνσταντίνος Λογοθετόπουλος, ο οποίος σχημάτισε κυβέρνηση με τη συγκατάθεση των Γερμανών, προκειμένου να συμπαρασταθεί (κατά τη γνώμη μου, για το θεαθήναι) στους διωκόμενους από τους Ναζί Εβραίους της Ελλάδας, υπέβαλε την 18^η και 22^α Μαρτίου 1943 αίτημα προς αυτόν με την παράκληση, όχι να παύσουν οι διωγμοί εναντίον τους , αλλά να ανασταλεί η εκτόπισή τους.

Την 23^η και 24^η Μαρτίου 1943, υπόμνημα με το ίδιο αίτημα υπέβαλε προς τον Γκύντερ φον Άλτενμπουργκ και ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών Δαμασκηνός, το οποίο συνυπογράφονταν, παράλληλα, και από άλλες εξέχουσες προσωπικότητες της Ελληνικής κοινωνίας. Θαυμάζει κανείς για την ενέργεια όλων των ανωτέρω να ζητούν την αναστολή και όχι την παύση των διωγμών κατά των Εβραίων της Ελλάδας! Άκρον άωτον αλτρουϊσμού! (4). Υπενθυμίζω, με την ευκαιρία, ότι ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, καθ’ όλη τη διάρκεια της Κατοχής, διατηρούσε φιλικότατες σχέσεις με όλους τους πρωθυπουργούς και υπουργούς των κατοχικών κυβερνήσεων και μάλιστα, η ανάθεση του υπουργείου Παιδείας στον καθηγητή Ν. Λούβαρη οφείλεται σε δική του υπόδειξη προς τον τρίτο κατοχικό πρωθυπουργό Ιωάννη Ράλλη. Ο ίδιος είχε ορκίσει τους κατοχικούς πρωθυπουργούς Λογοθετόπουλο και Ράλλη, σε αντίθεση με τον προκάτοχό του Αρχιεπίσκοπο Χρύσανθο, ο οποίος αρνήθηκε να ορκίσει τον πρώτο κατοχικό πρωθυπουργό Τσολάκογλου και παραιτήθηκε από τη θέση του. Κατόπιν τούτου, ο Τσολάκογλου ορκίσθηκε ενώπιον του πρωθιερέα του Ι. Ν. του Αγίου Γεωργίου Καρύτση. Παρά ταύτα, κατά την πρώτη μετά την απελευθέρωση περίοδο, καθήκοντα αντιβασιλέως της Ελλάδας θα ανατεθούν στον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό (6/117-118).

Την 1^η Μαΐου 1943, 460 Εβραίοι της Βέροιας συνελήφθησαν και μεταφέρθηκαν από τους Γερμανούς στη Θεσσαλονίκη. Ακολούθως, την 8^η του ιδίου μηνός μεταφέρονται με τη 15^η αποστολή στο στρατόπεδο Άουσβιτς – Μπιργκενάου. Πρέπει να σημειωθεί ότι σε πολλούς από τους Εβραίους κατοίκους της Βέροιας, πριν συλληφθούν και εκτοπισθούν, είχε επικρατήσει έντονος προβληματισμός, ιδίως, μετά την είδηση της συγκέντρωσης των Εβραίων της Θεσσαλονίκης σε ειδικά γκέτο και της αποστολής τους εν συνεχεία σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Πολωνία (5). Για τον λόγο αυτό, ενωρίτερα, ομάδα 160 ατόμων από αυτούς με επικεφαλής τους Γιακό, Αζαριά και Σαλφάτι, ήλθε σε επαφή με τον Βεροιώτη δικηγόρο Γ. Γιαμά, ο οποίος είχε βγει στο βουνό και υπηρετούσε στον ΕΑΜικό απελευθερωτικό στρατό σαν λοχαγός στο Αρχηγείο Πιερίων, και ζήτησε την προστασία του Ε.Λ.Α.Σ. Όντως, η ομάδα αυτή με τη φροντίδα του Γ. Γιαμά, προωθήθηκε στην περιοχή της Μονής Προδρόμου Βέροιας, όπου έτυχε της πλήρους προστασίας των εκεί τμημάτων του Ε.Λ.Α.Σ (6/123).

Την 5^η Μαΐου 1943 ιδρύεται στη Θεσσαλονίκη από τις συνεργαζόμενες με τους Γερμανούς Ελληνικές αρχές η Υ.Δ.Ι.Π (Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών περιουσιών) με τον Νόμο 205 «Περί διαχειρίσεως των παρά των Αρχών Κατοχής κατασχομένων και εγκαταλειπομένων Ισραηλιτικών περιουσιών». Η εν λόγω Υπηρεσία θα καταστεί το όργανο μέσω του οποίου οι περιουσίες των εκτοπιζόμενων Εβραίων θα διατεθούν «νομότυπα» σε Χριστιανούς πρόσφυγες από τη Βουλγαρική Ζώνη Κατοχής, σε συνεργάτες των Γερμανών και σε άλλα πρόσωπα προσκείμενα στους τελευταίους, τα οποία, στα σχετικά διατάγματα, χαρακτηρίζονται ως «συνετοί οικογενειάρχες». Συγχρόνως, τηρούνταν τα προσχήματα της καθ’ όλα νομότυπης διάθεσής τους. Στο διάστημα μεταξύ 14^ης Μαρτίου και 2ας Αυγούστου 1943 μεταφέρονται με 19 σιδηροδρομικές αποστολές 56000 Εβραίοι της Θεσσαλονίκης στο στρατόπεδο του Άουσβιτς – Μπιργκενάου, το μεγαλύτερο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Όσβιτσιμ, 60 χιλιόμετρα ανατολικά τους Κρακοβίας, στην  Πολωνία. Από αυτούς θα επιζήσουν τελικά μόνο 1950. Η μεγαλύτερη εβραϊκή κοινότητα της Μεσογείου, αυτή της Θεσσαλονίκης, έπαυσε να υπάρχει πλέον (4). Γεννάται όμως το ερώτημα: Ποιο ακριβώς ρόλο έπαιξε ο  αρχιρραβίνος της Θεσσαλονίκης Τσβί Κόρετς κατά τη διάρκεια των διωγμών από τους Ναζί των Εβραίων της Θεσσαλονίκης;

«Στις 11.12.1942 η γερμανική στρατιωτική Διοίκηση Θεσσαλονίκης – Αιγαίου  διόρισε (τον Κόρετς) και πρόεδρο του συμβουλίου της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης. Αποδεχόμενος αυτόν τον διορισμό, παρά την αντίθετη γνώμη του κοινοτικού συμβουλίου, ο αρχιρραβίνος απόκτησε σχεδόν απόλυτη ισχύ στο εσωτερικό μιας κοινότητας που βρισκόταν στο απόλυτο έλεος φανατικών δολοφόνων. Η στάση που υιοθέτησε ο Κόρετς απέναντι στα συνεχή αντισημιτικά μέτρα των ναζί ήταν αυτή της απόλυτης και ενεργού υποταγής. Φρόντιζε να εκτελούνται ταχύτατα και με ακρίβεια όλες οι εντολές των Μπρούννερ, Βισλιτσένυ και Μέρτεν. Στις αναμνήσεις των επιζώντων της γενοκτονίας θεωρείται καταλυτική η δράση του στην υποταγή του εβραϊκού πληθυσμού αλλά και στην αποδοχή του παραμυθιού της μετεγκατάστασης στην Κρακοβία» (13).

Αυτά επιβεβαιώνονται απόλυτα και από τον Μωϋσή-Μιχαήλ Μπουρλά, ο οποίος στο προαναφερθέν βιβλίο του γράφει για τον αρχιρραβίνο Τσβί Κόρετς:

«Ναι! Και ο ραβίνος, ο κ. Κόρετς, έβαλε τη σφραγίδα του στα γεγονότα που διαδραματίζονταν καλώντας γενική συνέλευση στη μεγάλη συναγωγή (Μοναστηριωτών – Συγγρού 15) και έβγαλε λόγο λέγοντας πως τα μέτρα αυτά των Γερμανών δεν είναι τίποτα το σοβαρό, γιατί σκοπός τους είναι να μας στείλουν σε μια άλλη χώρα να ζήσουμε, να εργαστούμε και μπορούμε μάλιστα να πάρουμε μαζί μας εργαλεία, χρήματα και ό,τι άλλο θα χρειαζόμασταν στην καινούργια μας πατρίδα και στη ζωή εκεί. Ο πολύς κόσμος πίστεψε και άρχισαν οι ετοιμασίες για το μεγάλο ταξίδι (1/62).

Η ομιλία του Κόρετς στην προαναφερόμενη γενική συνέλευση προβλημάτισε πολλούς Εβραίους. Δέκα άτομα από αυτούς, μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνονταν και ο Μωϋσής – Μιχαήλ Μπουρλά με τον πατέρα του, σχημάτισαν μία επιτροπή προκειμένου αυτή να επισκεφθεί την επομένη τον Κόρετς και να διαμαρτυρηθεί για τη στάση του στο ζήτημα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης. Ο Κόρετς δέχτηκε την επιτροπή, αφού προηγουμένως οι άνθρωποί του έψαξαν τα μέλη της μήπως οπλοφορούσαν. Με θάρρος η επιτροπή τόνισε στον Κόρετς πως «ως θρησκευτικός αρχηγός είχε καθήκον όχι να αλυσοδέσει τον λαό του, αλλά να βγει μαζί του στους δρόμους και να παλέψει γι’ αυτόν». Ο Κόρετς εξανέστη κυριολεκτικά από τα λεγόμενα της επιτροπής, σηκώθηκε όρθιος και τους είπε επί λέξει: «Αν δεν φύγετε αμέσως, θα φωνάξω την Γκεστάπο» (1/63). Η ΕΑΜική οργάνωση «ΕΘΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ» στην Αθήνα, αμέσως με την έναρξη των διωγμών κατά των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, κυκλοφόρησε την κατωτέρω προκήρυξη προς τον αγωνιζόμενο Ελληνικό λαό, της οποίας δημοσιεύω το πλήρες κείμενο, χάριν του ιδιαίτερου ενδιαφέροντος το οποίο εμφανίζει:

«ΕΘΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ»

ΠΡΟΚΗΡΥΞΗ

«Μια τραγωδία ξετυλίγεται στη Σαλονίκη. Το τέρας ζητά θύματα. Και η μάζα των Εβραίων του δίνει το αίμα, το αίμα που δε χόρτασε τους χιτλερικούς ύστερα από αναρίθμητα φρικώδη εγκλήματα. Ζητά και άλλες εκατόμβες και τις βρίσκει στο άμοιρο γένος των Εβραίων, σε άντρες, γυναίκες, παιδιά, γερόντους, αδιάκριτα, που το μόνο τους έγκλημα είναι πως οι γονιοί τους τους φέρανε στη ζωή. Τους χτύπησαν παντού. Τους έκαναν εξιλαστήριο θύμα των αποτυχιών τους, στόχο της σχιζοφρενικής τους κοσμοθεωρίας. Ένας διωγμός χωρίς προηγούμενο στην Ελλάδα προχωρεί στο ξεκλήρισμα μιας φυλής ανυπεράσπιστης. Ένας διωγμός που οι Νέρωνες όλων των αιώνων θα τον ζήλευαν. Εκατοντάδες στοιβάχτηκαν σε φορτηγά βαγόνια για την Πολωνία. Μα τα βαγόνια δεν πήγαν στο τέρμα τους. Σταμάτησαν κάπου εκεί που κάτι αφάνταστο συνεχίστηκε μέσα σε δέκα μέρες. Άνθρωποι σε μια μάζα ακίνητη ζήσαν το μαρτύριο της πείνας, της δίψας, της ασφυξίας, στάλα στάλα μάρτυρες ενός φρικιαστικού θανάτου των πλαϊνών τους που εξακολουθούσαν να μένουν εκεί, στα σφραγισμένα βαγόνια. Όσοι δε βρήκαν το θάνατο χάσαν το λογικό τους σ’ εκείνη τη χιτλερική κόλαση. Ύστερα, πετάχτηκαν σα σκουπίδια. Άλλοι έπρεπε να πάρουν τη θέση τους. Η τερατωδία ανακατεμένη με σαδισμό, έδωσε και πάλι μια αδρή εικόνα των χιτλερικών ιδανικών. Κάθε ψυχή, απλά, ανθρώπινη, γεμίζει από φρίκη και αηδία για τους θεμελιωτές της «νέας τάξης». Τον πόνο της κατατρεγμένης φυλής το νοιώθουμε σαν πόνο δικό μας. Κάθε Έλληνας πρέπει να διαμαρτυρηθεί για τα μαρτύρια των Εβραίων, γιατί είναι ένα μέρος από τα δεινά που σωρεύει ο κατακτητής σ’ όλο το λαό που κατοικεί τη γη της Ελλάδας. Είναι ένα μέρος της φασιστικής κτηνωδίας που χτυπά τον ένα ή τον άλλο και όλους μαζί»

«ΕΘΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ» ΑΘΗΝΑΣ  (7)

Την 8^η Σεπτεμβρίου 1943, μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας με τους συμμάχους, οι Γερμανοί καταλαμβάνουν όλα τα τμήματα της πρώην Ιταλικής Ζώνης Κατοχής στην Ελλάδα. Ακολούθως, συλλαμβάνουν και εκτοπίζουν όλους τους Εβραίους οι οποίοι είχαν καταφύγει σ’ αυτά. Την 21^η Σεπτεμβρίου 1943 καλείται από τη Γκεστάπο ο αρχιρραβίνος τους Αθήνας Ηλίας Μπαρζιλάϊ να παραδώσει σ’ αυτήν πλήρη κατάλογο με τα ονόματα των μελών της Ισραηλιτικής κοινότητας των Αθηνών. Ο Μπαρζιλάι ζητάει και παίρνει προθεσμία 2 ημερών κατά τη διάρκεια των οποίων φυγαδεύεται από την ΕΑΜική Αντίσταση στο βουνό. Οι Γερμανοί καλούν τους Εβραίους της πόλης να παρουσιασθούν για καταγραφή. Παρουσιάζονται μόνο 200 από αυτούς. Οι υπόλοιποι κατορθώνουν να κρυφτούν.

Την 20ή Ιανουαρίου 1944 δημοσιεύεται ο  υπ’ αριθ. 1180 Νόμος «Περί τρόπου διαχειρίσεως των κατεχομένων Ισραηλιτικών περιουσιών». Με τον Νόμο αυτόν επεκτείνεται ουσιαστι-κά η ισχύς του Νόμου 205/1943 σε ολόκληρη την ελληνική επικράτεια. Η Υ.Δ.Ι.Π μετονομάζεται σε Κ.Υ.Δ.Ι.Π (Κεντρική Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών περιουσιών). Κατά το διάστημα μεταξύ της 23^ης και 25^ης Μαρτίου 1944, συλλαμβάνονται οι Εβραίοι της Αθήνας, της Χαλκίδας, της Καστοριάς, των Ιωαννίνων, της Άρτας, της Πρέβεζας, της Λάρισας, των Τρικάλων και του Βόλου. Την 24^η Απριλίου 1944 οι Εβραίοι της Αθήνας από το στρατόπεδο Χαϊδαρίου όπου είχαν εγκλεισθεί, φορτώνονται σε τρένο με προορισμό το Άουσβιτς. Στη διαδρομή προστίθενται βαγόνια με Εβραίους από τη Χαλκίδα, την Καστοριά, τα Ιωάννινα, τη Λάρισα και το Βόλο.

Την 20ή Μαΐου 1944 συλλαμβάνονται οι Εβραίοι των Χανίων. Την 7^η Ιουνίου 1944 οι Εβραίοι της Κρήτης φορτώνονται στο πλοίο «ΤΑΝΑΪΣ» το οποίο την 9^η του ιδίου μηνός βυθίστηκε από Αγγλικό υποβρύχιο. Πνίχτηκαν όλοι οι επιβάτες. Την 9^η Ιουνίου 1944 συλλαμβάνονται και εκτοπίζονται στο Άουσβιτς οι Εβραίοι της Κέρκυρας. Οι Εβραίοι της Ζακύνθου, με τις ηρωικές προσπάθειες του δημάρχου Λουκά Καρέρ και του μητροπολίτη Χρυσοστόμου, φυγαδεύονται χωρίς να συλληφθεί ούτε ένας. Την 23^η – 25^η Ιουλίου 1944 συλλαμβάνονται οι Εβραίοι της Ρόδου και της Κω και μεταφέρονται στο Χαϊδάρι. Μαζί με κάποιο συμπληρωματικό αριθμό Εβραίων από την Αθήνα, αποστέλλονται στο τέλος του Αυγούστου του ιδίου έτους στο Άουσβιτς.

Την 27^η Ιανουαρίου 1945 ο Σοβιετικός στρατός προελαύνοντας απελευθερώνει το στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπιργκενάου. Στο εσωτερικό του βρήκαν 7000 σκελετωμένα και εξαθλιωμένα άτομα τα οποία επιζούσαν ακόμα. Σημειώνω ότι στο στρατόπεδο αυτό βρήκαν το θάνατο 1.100.000 άνθρωποι, από τους οποίους οι 960.000 ήταν Εβραίοι από όλες τις χώρες της Ευρώπης. Από αυτούς οι 60.000 προέρχονταν από την Ελλάδα (4).

Επανέρχομαι στην εξιστόρηση της τύχης των εβραϊκών οικογενειών της Νάουσας Δαβίδ Μπουρλά, Λεόν Μπουρλά και Σιμόν Φριζή, μετά την είσοδο του Γερμανικού στρατού στην πόλη αυτή. Από τα στοιχεία των διασωθέντων μαθητολογίων του Α΄ Δημοτικού σχολείου Νάουσας για τα οποία έγινε ήδη μνεία, προκύπτει ότι η Εβραία συμμαθήτριά μου Φούλα Φριζή φοίτησε στην ίδια τάξη με εμένα κατά τα σχολικά έτη 1938-1939, 1939-1040, 1940-1941 και 1941-1942 με τα κάτωθι ειδικότερα στοιχεία: Φούλα Φριζή, έτος γέννησης 1931, όνομα πατρός Σιμόν, επάγγελμα πατρός υπάλληλος (άγνωστο ποιας επιχείρησης ήταν υπάλληλος), τόπος διαμονής Νάουσα, οδός Βασιλέως Κωνσταντίνου (το σπίτι στο οποίο διέμεναν τότε ήταν στη γωνία των οδών Βασιλέως Κωνσταντίνου και σημερινής οδού Γ. Περδικάρη), θρήσκευμα: Ισραηλίτισσα, γενικός βαθμός επίδοσης στις τρεις πρώτες τάξεις 10 (άριστα) και στην τέταρτη 9 (Λίαν καλώς) (3). Επρόκειτο, δηλαδή για μία άριστη, επιμελή και με ήθος μαθήτρια.

Η εξαίρετη δασκάλα μας Ευθυμία Θ. Γιουλέκα, στην οποία οφείλω κατά μέγα μέρος το «ευ ζην» μου, από την πρώτη τάξη ήδη είχε ξεχωρίσει τέσσερα άτομα από την τάξη μας, συγκεκριμένα την Ελένη (Λέλα) Χαρίτου, τον Αθανάσιο Οικονόμου, την Εβραία Φούλα Φριζή και εμένα και μας πρόσεχε ιδιαίτερα. Πολλές φορές μας τοποθετούσε επικεφαλής ομάδων συμμαθητών μας για την εκτός σχολείου μελέτη των μαθημάτων μας.

Για το πέραν του Ιουνίου του 1942 χρονικό διάστημα δεν διαθέτω στοιχεία, ούτε και θυμάμαι να έχω συμμαθήτρια τη Φούλα Φριζή στην Α΄ τάξη του Οκταταξίου Λαππείου Γυμνασίου Νάουσας. Για την εισαγωγή μου σ’ αυτό έδωσα εξετάσεις από την τετάρτη τάξη του Δημοτικού το καλοκαίρι του 1942, σύμφωνα με το τότε ισχύον σύστημα. Οι εξετάσεις διενεργήθηκαν σε τμήμα του εργοστασίου της Εριοβιομηχανίας Ναούσης «ΛΑΝΑΡΑΣ-ΚΥΡΤΣΗΣ & ΣΙΑ», γιατί το κτίριο του Λαππείου Γυμνασίου το είχαν επιτάξει οι Γερμανοί για την προσωρινή διαμονή σ’ αυτό κάποιας στρατιωτικής τους μονάδας.

Πιστεύω ότι μετά την έναρξη του διωγμού των Εβραίων της Ελλάδας από τους Ναζί, η οικογένεια του Σιμόν Φριζή στη Νάουσα άρχισε να παίρνει διάφορα μέτρα για την ασφάλειά της και να κάνει ολιγότερο εμφανή την παρουσία της στην πόλη μας, προφανώς για να αποφύγει τη σύλληψή της από τους τελευταίους. Τα μέτρα αυτά, κατά τη γνώμη μου, ήταν η συνεχής αλλαγή των σπιτιών στα οποία διέμεναν με την αμέριστη βοήθεια των ΕΑΜικών οργανώσεων της πόλης, που είχαν αρχίσει να συγκροτούνται και να ενδυναμώνονται με την πάροδο του χρόνου. Αλλά και στο Βέρμιο, ήδη, είχαν αρχίσει να κάνουν εμφανή την παρουσία τους διάφορες ανταρτικές ομάδες που ανήκαν στην ΕΑΜική Εθνική Αντίσταση (6/ 62-88). Όπως βάσιμα συμπεραίνεται, η ανώτατη ΕΑΜική ηγεσία, μετά την κυκλοφορία της προαναφερόμενης προκήρυξης της οργάνωσής της στην Αθήνα «ΕΘΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ». απέστειλε προς όλες τις πολιτικές οργανώσεις της του Ελλαδικού χώρου και στο ένοπλο τμήμα της, τον Ε.Λ.Α.Σ, οδηγίες για τον τρόπο προστασίας των Εβραίων της Ελλάδας. Ταυτόχρονα, απέστειλε και στελέχη της στις διάφορες εβραϊκές κοινότητες της Ελλάδας για την έναρξη συνομιλιών με αυτές και ιδιαίτερα με τα ηγετικά τους στελέχη, θρησκευτικά και μη. Με τη σειρά παρακάτω, θα αναφερθώ στην τύχη των εβραϊκών οικογενειών της Νάουσας Δαβίδ Μπουρλά, Λεόν Μπουρλά και Σιμόν Φριζή, βάσει υπαρχόντων γραπτών στοιχείων και προσωπικών αναμνήσεων:

Οικογένεια Δαβίδ Μπουρλά

Ο μεγάλος γιός του, ο Νισίμ, δραστήριος και με εμπορικό μυαλό, ξενιτεύτηκε μικρός  στη Γαλλία, πρόκοψε και παρέμεινε εκεί. Ο δεύτερος γιος του Ιωσήφ, εμπορικό μυαλό κι αυτός, έφυγε στη Θεσσαλονίκη και προσλήφθηκε σαν εμποροϋπάλληλος σε κάποιο μαγαζί της οδού Βενιζέλου. Παντρεύτηκε με τη Ρετζίνα, τη μεγάλη αδελφή του Μωϋσή-Μιχαήλ Μπουρλά. Στην Κατοχή, ο τελευταίος τους πρότεινε να βγουν στο βουνό για να γλυτώσουν. Εκείνοι προτίμησαν να υπακούσουν στον αρχιρραβίνο της Θεσσαλονίκης Τσβί Κόρετς που, κατά τον Μωϋσή-Μιχαήλ Μπουρλά, ήταν προδότης και άνθρωπος των Γερμανών. Ακολούθησαν τους άλλους Εβραίους στην Πολωνία και χάθηκαν στο Άουσβιτς. Ο τρίτος γιος, ο Μηνάς, πήγε κι αυτός στη Θεσσαλονίκη και δούλευε σαν εμποροϋπάλληλος στην οδό Ερμού. Αυτός και η Εβραία γυναίκα του Ελεονώρα είχαν την ίδια τύχη με τον αδελφό του Ιωσήφ. Μεταφέρθηκαν και αυτοί στο Άουσβιτς όπου χάθηκαν. Ο τέταρτος γιος του, ο Τζιάκος, εργάσθηκε κι αυτός σαν εμποροϋπάλληλος στη Θεσσαλονίκη και παντρεύτηκε με την κόρη κάποιου τεχνίτη καπνών. Αργότερα χώρισε και έφυγε στην Αμερική όπου δημιούργησε νέα οικογένεια. Η μεγάλη κόρη του Δαβίδ Μπουρλά, η Σουλτάνα, για την οποία έγινε λόγος, παντρεύτηκε τον Σιμόν Φριζή. Η δεύτερη κόρη του Φανή, η οποία είχε βγει στο βουνό και καταταγεί στον Ε.Λ.Α.Σ, κατά τη διάρκεια των μεγάλων Γερμανικών επιχειρήσεων στο Βέρμιο 24 – 27 Απριλίου 1944, συνελήφθη από τους Γερμανούς κρυμμένη σε κάποια χαράδρα μαζί με την κωφάλαλη θεία της (αδελφή του πατέρα της) Έστερ. Έκτοτε, χάθηκαν τα ίχνη και των δύο. Προφανώς, εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς ή μεταφέρθηκαν σε στρατόπεδο συγκέντρωσης.

Τέλος, η τρίτη κόρη, η Σαρίκα, ανέβηκε κι αυτή στο Βέρμιο και κατατάχτηκε στον Ε.Λ.Α.Σ. Υπηρέτησε στο Επιτελείο του 16^ου Συντ/τος ως βοηθός του πολιτικού αντιπρόσωπου του Ε.Α.Μ Αναστασίου Σπανίδη (Βύρων). Παράλληλα, έμαθε να χειρίζεται τα όπλα με δεξιοτεχνία και έλαβε μέρος σε πολλές μάχες στις οποίες διακρίθηκε. Μετά την απελευθέρωση παντρεύτηκε με Εβραίο που έφερε το επώνυμο Εσκενάζι. Απέκτησε ένα γιο, τον ηθοποιό Αλμπέρτο Εσκενάζι που ζει σήμερα στην Αθήνα με την οικογένειά του και μια κόρη, τη Λορέτα. Η Σαρίκα πέθανε από ατύχημα μέσα στο σπίτι της. Για τους γονείς Δαβίδ Μπουρλά και τη γυναίκα του Ρέϊνα δεν έχω διαθέσιμες πληροφορίες. Υποθέτω ότι και αυτοί θα κατέφυγαν στο βουνό για ασφάλεια ακολουθώντας τις κόρες τους Φανή και Σαρίκα όταν κατατάχτηκαν στον Ε.Λ.Α.Σ. (1/192-196)

Οικογένεια Λεόν Μπουρλά

Όπως προαναφέρθηκε, η οικογένεια του Λεόν Μπουρλά, αδελφού του Δαβίδ Μπουρλά, αφού έφυγε από το Κάϊρο, ήλθε στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε προσωρινά στη Νάουσα. Μετά παρέλευση ορισμένου χρονικού διαστήματος, κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέμου, έφυγε στη Θεσσαλονίκη. Τα μέλη της οικογένειας του Λεόν Μπουρλά ήταν ο ίδιος, η σύζυγός του Έστερ, οι γιοι του Μωϋσής-Μιχαήλ και Σολομών-Σιάρλο (Κάρολος) και οι κόρες του Ρετζίνα, Γιολάντα, Σαρίκα και Ντόρα. Μετά το θάνατο της γυναίκας του Έστερ, ο Λεόν Μπουρλα ξαναπαντρεύτηκε και από το γάμο αυτό απέκτησε άλλες δύο κόρες, την Ρετζίνα και τη Στέλλα ή Έστερ. Ο Μωϋσής-Μιχαήλ Μπουρλά μυήθηκε προπολεμικά στην κομμουνιστική ιδεολογία και οργανώθηκε στην Ο.Κ.Ν.Ε., διακρίθηκε δε για τη μαχητικότητά του σε διάφορες αγωνιστικές κινητοποιήσεις του Μεσοπολέμου.

Η οικογένεια του Λεόν Μπουρλά, στην Κατοχή και κατά την περίοδο της έναρξης των διωγμών των Ναζί κατά των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, κατόρθωσε να διαφύγει, αρχικά στην περιοχή που δρούσε το 30ό Σύνταγμα του Ε.Λ.Α.Σ (Γιανιτσά και ευρύτερη περιοχή) και ακολούθως από εκεί μετακινήθηκε  προς το Βέρμιο, στην περιοχή του 16^ου Συντάγματος του Ε.Λ.Α.Σ. Εκτός από τον Λεόν που κατατάχτηκε στον Ε.Λ.Α.Σ με το ψευδώνυμο «Λεωνίδας», κατατάχτηκαν και οι δύο γιοι του Μωϋσής-Μιχαήλ και Σολομών-Σιάρλο (Κάρολος). Το αυτό έπραξαν και οι δύο κόρες του Γιολάντα και Ντόρα. Μάλιστα, η Ντόρα διακρίθηκε στα καθήκοντα που της ανατέθηκαν και απόκτησε το προσωνύμιο «Ταρζάν». Υπηρετούσε σε μάχιμο τμήμα και ταυτόχρονα εκτελούσε και καθήκοντα νοσοκόμας. Οι άλλες δύο κόρες του Λεόν Μπουρλά, Ρετζίνα και Σαρίκα χάθηκαν στο Άουσβιτς. Η μητέρα τους Έστερ κρύφτηκε σε μια οικογένεια στη Νάουσα (1/198-199, 8/33). Όλα τα στοιχεία οδηγούν στην άποψη ότι όλοι τους υπηρετούσαν στο 2^ο Τάγμα του 16^ου Συντάγματος Ε.Λ.Α.Σ διοικητής του οποίου ήταν ο Κωνσταντίνος Κολίντζας (Κολοκοτρώνης) από τη Βλαχέρνα Αρκαδίας.

Ο Σολομών-Σιάρλο (Κάρολος) Μπουρλά υπήρξε ένας από τους ηρωικότερους ΕΛΑΣίτες μαχητές. Σκοτώθηκε την 6^η Οκτωβρίου 1944 σε μάχη με τους αποχωρούντες από τη Βέροια Γερμανούς στο χωριό Σταυρός, κοντά στη Βέροια. Στην ίδια μάχη τραυματίστηκε θανάσιμα και ο Κολοκοτρώνης (6/125, 264). Ο Μωϋσής-Μιχαήλ Μπουρλά, μετά την απελευθέρωση, συνελήφθη και εξορίσθηκε διαδοχικά στην Ικαρία, Μακρόνησο και Άη Στράτη. Ακολούθως έφυγε στο Ισραήλ, στη Βουλγαρία, στη Σοβιετική Ένωση και επέστρεψε πάλι στην Ελλάδα όπου άφησε την τελευταία του πνοή (1/91-161). Από όλες τις ενδείξεις προκύπτει ότι τα μάχιμα μέλη της οικογένειας του Λεόν Μπουρλά ήταν υπό τις διαταγές του εβραϊκής καταγωγής Ισαάκ Μωσέ, ο οποίος ήταν διοικητής Λόχου στο 2/16 Τάγμα του Κολοκοτρώνη. Ο Ισαάκ Μωσέ ήταν γνωστός και ως «Καπετάν Κίτσος» (8/33).

Οικογένεια Σιμόν Φριζή

Ο Σιμόν Φριζή, όπως προανέφερα, ήταν αδελφός του Συνταγματάρχη Μαρδοχαίου Φριζή που έπεσε στο Αλβανικό μέτωπο κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Ήταν γαμπρός του Δαβίδ Μπουρλά από τη μεγαλύτερη κόρη του, τη Σουλτάνα. Στη Νάουσα, η οικογένειά του Σιμόν Φριζή κατοικούσε στο ίδιο σπίτι στο οποίο διέμενε και ο πεθερός του. Απέκτησε δύο γιους, τον Ιάκωβο και τον Δαβίκο και μία κόρη, τη συμμαθήτριά μου Φούλα. Κατά τη διάρκεια των διωγμών των Εβραίων της Ελλάδας από τους Ναζί, τα μέλη αυτής της οικογένειας, με τη φροντίδα της ΕΑΜικής οργάνωσης «ΕΘΝΙΚΗ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗ», τμήμα Νάουσας, κατέφυγαν στο βουνό και τέθηκαν υπό την προστασία των τμημάτων του Ε.Λ.Α.Σ. Αρμόδιο για την τροφοδοσία, ασφαλή φύλαξη κ.λπ. ανάγκες των οικογενειών Δαβίδ Μπουρλά, Λεόν Μπουρλά και Σιμόν Φριζή που είχαν καταφύγει στο βουνό, η ηγεσία του 16^ου Συντάγματος Ε.Λ.Α.Σ είχε ορίσει τον Ναουσαίο ΕΛΑΣίτη Χρήστο Εξηντάρα, έναν από τους δυναμικότερους μαχητές και καταδρομείς που διέθετε, ο οποίος έφερε το ψευδώνυμο «Λύκος».

Κοντά στο χωριό Ντραζίλοβο, κάτω από ένα ανταρτικό λημέρι, υπήρχε μια σπηλιά. Σ’ αυτή τη σπηλιά κρύβονταν αρχικά οι προαναφερόμενες εβραϊκές οικογένειες. Τον Μάϊο του 1943 δόθηκε εντολή στα τμήματα του 16^ου Συντάγματος Ε.Λ.Α.Σ Βερμίου να συμπτυχθούν στις περιοχές Σινιάτσικου – Πίνδου για να βοηθήσουν τα εκεί μαχόμενα τμήματά του κατά τη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Γερμανών. Έτσι το Βέρμιο έμεινε τελείως ακάλυπτο. Κατόπιν τούτου, στις αρχές Μαΐου 1943 δόθηκε εντολή στον Ναουσαίο έφεδρο αξιωματικό Φιλώτα Αδαμίδη να βγει  στο βουνό και να σχηματίσει ανταρτική ομάδα για να υποδηλώνει την εκεί παρουσία του Ε.Λ.Α.Σ. (6/124-125). Ο Φιλώτας Αδαμίδης στο βιβλίο που εξέδωσε με τίτλο «ΠΟΡΕΙΑ ΑΓΩΝΩΝ» περιγράφει με λεπτομέρειες την αρχική παρουσία του στο Βέρμιο ως καπετάνιου μικρής ανταρτικής ομάδας και μετέπειτα ως διοικητή Τάγματος και για ένα διάστημα καπετάνιου του 30ού Συντάγματος Ε.Λ.Α.Σ.

Μεταξύ άλλων, κατά τη διάρκεια της παραμονής του στο Βέρμιο, αναφέρεται και στα μέλη των οικογενειών Δαβίδ Μπουρλά και Λεόν Μπουρλά, μάχιμα και μη (10/66). Επειδή τα τέκνα του Σιμόν Φριζή ήταν μικρά στην ηλικία, η ΕΑΜική οργάνωση της Νάουσας φρόντισε να τα πάρει από το βουνό και να τα κρύψει σε χωριά του κάμπου της Νάουσας. Κατά μαρτυρία προς τον γράφοντα του Ναουσαίου υφαντουργού Βασιλείου Ι. Σέρμπου (άγνωστο πώς το γνώριζε), η κόρη του Σιμόν Φριζή, Φούλα, μεταφέρθηκε στο χωριό Επισκοπή και κρύφτηκε σε χριστιανική οικογένεια, η οποία, καθ’ όλο το μετέπειτα διάστημα μέχρι την απελευθέρωση, την παρουσίαζε ως συγγενικό της πρόσωπο. Το ίδιο έγινε και με τους δύο γιους του Ιάκωβο και Δαβίκο, χωρίς να γνωρίζω σε ποιο χωριό είχαν μεταφερθεί. Η Φούλα Φριζή, κατά την ίδια πάντοτε μαρτυρία, βρίσκεται σήμερα παντρεμένη στις Η.Π.Α. (9) Αυτό επιβεβαιώνεται και από τα γραφόμενα του Μωϋσή-Μιχαήλ Μπουρλά (1/193).

Από τους δύο γιους του  οι οποίοι επέζησαν, ο μεν Ιάκωβος ζει στη Θεσσαλονίκη, ο δε Δαβίκος μετανάστευσε στο Ισραήλ. Τραγικό ήταν το τέλος του Σιμόν Φριζή. Κατά τη διάρκεια των μεγάλων εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Γερμανών στο Βέρμιο (24-27/4/1944), αυτός με τη γυναίκα του ήταν κρυμμένοι σε ορεινό χωρίο του Βερμίου, πιθανότατα στο Μέγα Ρεύμα (Σήμερα Ροδοχώρι). Όταν οι Γερμανοί διέταξαν όλους τους άρρενες κατοίκους αυτού του χωριού να συγκεντρωθούν στην πλατεία, αυτός, παρά τις αντίθετες συμβουλές των χωρικών που τον έκρυβαν, βγήκε και πήγε στη συγκέντρωση. Οι Γερμανοί κατάλαβαν πως είχαν να κάνουν με Εβραίο και τον συνέλαβαν. Έκτοτε αγνοούνταν η τύχη του. Προφανώς εκτελέστηκε ή εστάλη στο Άουσβιτς. Η γυναίκα του Σουλτάνα διέφυγε τη σύλληψη και πέθανε μεταπολεμικά στη Θεσσαλονίκη (1/193-194).

Θα αναφερθώ και σε μια άλλη εβραϊκή οικογένεια που έχει σχέση με τη Νάουσα και έφερε το επώνυμο Οβαδία. Σύμφωνα με το βιβλίο «Ε.Λ.Α.Σ» (Το 16^ο Σύνταγμα Βερμίου) του Ναουσαίου ΕΛΑΣίτη και μαχητή του Δημοκρατικού Στρατού Τάκη Μπουρλίδη, κατά την Κατοχή, επικεφαλής της Υποδειγματικής Διμοιρίας της Ε.Π.Ο.Ν του 2^ου Τάγματος (Διοικητής Κολοκοτρώνης) του 16^ου Συντάγματος Ε.Λ.Α.Σ ήταν ο εβραϊκής καταγωγής Ισαάκ Οβαδία, ο οποίος έφερε το ψευδώνυμο «Μπότσαρης». Επρόκειτο για έναν θαρραλέο μαχητή που στην επίθεση του τμήματός του κατά των ΠΑΟτζήδων των οχυρωμένων στο χωριό Ακρινή τραυματίστηκε σοβαρά.

Για τον Ισαάκ Οβαδία ο Μπουρλίδης γράφει ότι κατάγονταν από τη Δράμα. Δεν αποκλείεται, κατά τη διάρκεια των διωγμών των Εβραίων από τη Βουλγαρική Ζώνη Κατοχής, η οικογένεια του Ισαάκ Οβαδία να κατέφυγε στη Νάουσα, απ’ όπου αυτός βγήκε στο βουνό και εντάχθηκε στα τμήματα του Ε.Λ.Α.Σ Βερμίου. Το θεωρώ πολύ πιθανό (11/98-105).

Θυμάμαι, επίσης, ότι υπήρχε και μια άλλη εβραϊκή οικογένεια, της οποίας αγνοώ το επώνυμο, η οποία κάθονταν σε μια από τις οικοδομές Τσιάρα, επί της οδού Αλεξάνδρου Χωνού σήμερα (πρώην Βασιλέως Κωνσταντίνου). Πιστεύω ότι είναι η ίδια οικογένεια η οποία κατά την περίοδο των διωγμών των Εβραίων από τους Ναζί κατέφυγε στο σπίτι γνωστού της Ναουσαίου επαγγελματία που διατηρούσε κατάστημα οικοδομικών υλικών και σιδηρικών στο κέντρο της πόλης. Ο εν λόγω επαγγελματίας δεν ήταν οργανωμένος στο Ε.Α.Μ. Υπήρχε όμως βάσιμος κίνδυνος να ανακαλυφθεί η φιλοξενούμενη εβραϊκή οικογένεια στο σπίτι του από τις συχνές κατ’ οίκον έρευνες των Γερμανών και των δοσίλογων συνεργατών τους στην πόλη, να συλληφθεί και να υποστεί παράλληλα τις συνέπειες της πράξης του και ο ίδιος.

Για την αποφυγή ενός τέτοιου ενδεχόμενου ενημέρωσε τον ένα από τους δύο αδελφούς του που κατοικούσε σε ένα από τα ημιορεινά χωριά της Νάουσας, ο οποίος προπολεμικά ήταν οργανωμένος στην Ο.Κ.Ν.Ε (Ομοσπονδία Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας) και κατά την Κατοχή στο Ε.Α.Μ. Αυτός με τη σειρά του γνωστοποίησε στην ηγεσία της ΕΑΜικής Αντίστασης της περιοχής και ειδικότερα, στο δίκτυο διάσωσης των διωκόμενων Εβραίων, την περίπτωση της φιλοξενούμενης από τον αδελφό του εβραϊκής οικογένειας. Μία μικρή ομάδα από Ναουσαίους ένοπλους έφεδρους ΕΛΑΣίτες, έλαβε εντολή να παραλάβει κρυφά την εβραϊκή οικογένεια από το σπίτι του Ναουσαίου επαγγελματία και να την οδηγήσει με ασφάλεια στο βουνό. Η εντολή εκτελέστηκε και η εβραϊκή οικογένεια τέθηκε υπό την προστασία τμήματος του Ε.Λ.Α.Σ Βερμίου. Όλα αυτά μου τα αφηγήθηκε το έτος 2001, όταν συγκέντρωνα στοιχεία για τη συγγραφή του βιβλίου μου για τη συμβολή της Νάουσας στην Εθνική Αντίσταση, Ναουσαίος έφεδρος ΕΛΑΣίτης που δεν ζει σήμερα.

Είμαι απολύτως πεπεισμένος ότι η προκήρυξη της ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ κυκλοφόρησε ύστερα από τη λήψη σχετικής επί του θέματος των διωγμών των Εβραίων της Ελλάδας απόφασης από την ανώτατη ΕΑΜική ηγεσία της χώρας. Δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Η σοσιαλιστική κοσμοθεωρία την οποία πρέσβευε το ΕΑΜ και ο στρατός του Ε.Λ.Α.Σ κατά την Κατοχική περίοδο, εκτός από τον κύριο στόχο για την απελευθέρωση της χώρας, είχε συστατικό στοιχείο και τον ουμανισμό, ήτοι, το αμέριστο ενδιαφέρον που επιδεικνύει μια σοσιαλιστική κοινωνία για την επίλυση των επίγειων προβλημάτων του ανθρώπου, μέσα από ένα πλέγμα κατάλληλων και αποτελεσματικών κοινωνικών δομών και όχι με ημίμετρα, όπως φιλόπτωχες αδελφότητες, ευεργεσίες, ελεημοσύνες, ευσπλαχνίες, φιλανθρωπίες, εράνους, βοηθητικά επιδόματα και τα τοιαύτα, στα οποία καταφεύγει η αστική ιδεολογία, θεωρώντας τα αποτελεσματικά για την επούλωση των διαφόρων κοινωνικών πληγών.

Αυτά, όμως, ουσιαστικά, καταρρακώνουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Αυτό ισχύει, κατά μείζονα λόγο, και για τις ακραίες μορφές της αστικής ιδεολογίας που εκφράζονται μέσα από τα διάφορα ακροδεξιά εθνικοθρησκευτικά ιδεολογήματα, όπως η Θεοκρατία, ο Εθνικοσοσιαλισμός (Ναζισμός), ο Φασισμός κ.ά. Και, βέβαια, κύριο συστατικό αυτών των κοσμοθεωριών είναι ο ρατσισμός, δηλαδή, η ανωτερότητα κάποιων ανθρώπινων φυλών έναντι άλλων κατώτερων, η ξενοφοβία και κυρίως, η ανελέητη και απάνθρωπη χρήση μεθόδων φυσικής εξόντωσης των κατώτερων φυλών, όπως ακριβώς συνέβη με την εξόντωση των Εβραίων της κατεχόμενης Ευρώπης και της Ελλάδας. Θεωρώ επίσης αναγκαίο να αναφερθώ συμπληρωματικά και σε άλλα δύο καίρια ερωτήματα τα οποία έχουν τεθεί κατά καιρούς, για τα οποία δεν έχουν δοθεί ακόμα ικανοποιητικές απαντήσεις. Το ένα από αυτά αφορά στην τύχη των περιουσιών των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, μετά την αποστολή τους στα στρατόπεδα συγκέντρω-σης Άουσβιτς-Μπιργκενάου, στους δωσίλογους που υποβοήθησαν τους Ναζί στο έργο τους αυτό, καθώς και στο αντισημιτικό πνεύμα της εποχής. Το άλλο αφορά στα συγκεκριμένα ένοπλα τμήματα του αγωνιζόμενου Ελληνικού λαού, τον Ε.Λ.Α.Σ, που συμπαραστάθηκαν πραγματικά στους Εβραίους της Ελλάδας κατά τη διάρκεια των διωγμών τους από τους Ναζί.

Η υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών περιουσιών (Υ.Δ.Ι.Π), που είχε δημιουργηθεί με τις οδηγίες των Γερμανών και με την συνεργασία των Ελληνικών υπηρεσιών, όριζε μεσεγγυούχους, ή άλλως πως, επίτροπους για τα καταστήματα και τα σπίτια των Εβραίων στη Θεσσαλονίκη, στους οποίους παρέδιδε τα κλειδιά αυτών των ακινήτων για να τα διατηρήσουν και να τα χρησιμοποιήσουν ως πλήρεις ιδιοκτησίες τους και όταν οι τελευταίοι επιστρέψουν, να τους τα παραδώσουν. Όμως, όλοι γνώριζαν ότι περίπτωση επιστροφής των εκτοπιζόμενων στο στρατόπεδο Άουσβιτς- Μπιρκενάου Εβραίων της Θεσσαλονίκης δεν υπήρχε.

Ποιοι όμως ήταν αυτοί οι μεσεγγυούχοι στους οποίους οι Γερμανοί παρέδιδαν τις εβραϊκές περιουσίες; Όπως προαναφέρθηκε, με συμβολαιογραφικές πράξεις οι Γερμανοί όριζαν ως μεσεγγυούχους, πρωτίστως, Έλληνες συνεργάτες τους, δηλαδή δωσίλογους, για να τους ανταμείψουν για τις υπηρεσίες που  τους   προσέφεραν και μετά άλλα πρόσωπα. Κατ’ αυτόν τον τρόπο οι περιουσίες των Εβραίων της Θεσσαλονίκης περνούσαν στην κατοχή των μεσεγγυούχων, αφού ήταν γνωστό ότι οι πρώτοι δεν θα επέστρεφαν ποτέ. Υπήρξαν καταστήματα Εβραίων που είχαν κοσμήματα, κρύσταλλα, αντικείμενα αξίας, ρούχα και άλλα είδη πολυτελείας τα οποία όλα «εξαφανίστηκαν». Έτσι πλούτισαν μερικοί στην περίοδο της Ναζιστικής κατοχής.

Το περίεργο είναι ότι το ζήτημα της επιλεκτικής διάθεσης των εβραϊκών περιουσιών της Θεσσαλονίκης από την Υ.Δ.Ι.Π και τους Γερμανούς, που ήταν προϊόν αρπαγής και ληστείας, αντί να προκαλέσει την γενική αγανάκτηση στην πόλη, προκάλεσε το έντονο ενδιαφέρον πολλών κατοίκων και φορέων της, οι οποίοι έσπευσαν να επωφεληθούν από αυτό το «εξ ουρανού μάννα». Ουρές ολόκληρες από «ενδιαφερόμενους» σχηματίζονταν  μπροστά από τα γραφεία των Ναζί. Δεν έλειψαν, μάλιστα, και οι συχνές, ακόμα και αιματηρές, συγκρούσεις μεταξύ τους, για τον ποιος θα πάρει την «μεγαλύτερη και καλύτερη φέτα της πίτας».

«Παρόλο που η επίσημη Υπηρεσία Διαχειρίσεως Ισραηλιτικών Περιουσιών συνέχισε να υπάρχει ως το τέλος του πολέμου, δεν είχε πραγματική υπόσταση. Η αληθινή εξουσία ήταν στα χέρια του Μαξ Μέρτεν και της τοπικής διοίκησης της Βέρμαχτ. Πολύ μετά την εκτόπιση των Εβραίων και την αναχώρηση της μονάδας των SS του Βισλιτσένι από τη Θεσσαλονίκη, το γραφείο του Μέρτεν εξακολουθούσε να «διανέμει» τις εβραϊκές ιδιοκτησίες. …  Οι εγκαταλειμμένες ιδιοκτησίες είχαν μετατραπεί σε μια γιγάντια οικονομική κομπίνα στην οποία πλούτιζαν δωσίλογοι και Γερμανοί μαζί» (12/275-276).

            «Μετά την απελευθέρωση οι περιουσίες (των Εβραίων) θα έπρεπε να επανέλθουν στα χέρια των εκτοπισθέντων ή των συγγενών τους, σύμφωνα με τους νόμους 2 του 1944 και 337 του 1945. Εάν αυτοί δεν ζούσαν, όπως οι περισσότεροι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης που είχαν εξοντωθεί μαζικά στο Άουσβιτς, η περιουσία τους θα περνούσε σε ειδικό φορέα, τον Οργανισμό Περιθάλψεως και Αποκαταστάσεως Ισραηλιτών Ελλάδος (Ο.Π.Α.Ι.Ε), όπως προέβλεπε ο νόμος 846/1946. Τα πράγματα εξελίχθηκαν αρκετά διαφορετικά. Οι Εβραίοι διαμαρτύρονταν, όχι άδικα, για την μεροληπτική στάση των αρχών και της πολιτείας σε βάρος τους.

Οι περισσότερες οικίες ήταν κατειλημμένες από τους μεσεγγυούχους, που αρνούνταν να τις εγκαταλείψουν, ενώ τα δικαστήρια κωλυσιεργούσαν. Ακόμα και όταν εξέδιδαν αποφάσεις, αυτές παρέμεναν ανεκτέλεστες λόγω παρεμβάσεων υπηρεσιακών παραγόντων και του υπουργείου Δικαιοσύνης. Ενδεικτικό της απροθυμίας της κυβέρνησης να επιστρέψει τις περιουσίες ήταν το γεγονός ότι ο Ο.Π.Α.Ι.Ε ιδρύθηκε τρία χρόνια μετά την ψήφιση του νόμου. Τελικά μέχρι το 1953 οι Εβραίοι της πόλης είχαν καταφέρει να ανακτήσουν 543 κατοικίες, 51 καταστήματα, 67 οικόπεδα και 18 παραπήγματα. Όσοι Εβραίοι είχαν επιζήσει και επέστρεφαν στην πόλη ένιωθαν ανεπιθύμητοι. Ένας ξένος δημοσιογράφος που επισκέφθη-κε τη Θεσσαλονίκη το 1946, έγραψε ότι ήταν της μόδας στην πόλη η έκφραση (γι’ αυτούς): «αχρησιμοποίητα κομμάτια σαπουνιού» (17/87-88).

Ως προς το ερώτημα αν υπήρχε αντισημιτικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη, ο ιστορικός Mark Mazower γράφει:

«Μονάχα στη Θεσσαλονίκη υπήρχε αντισημιτικό κίνημα, τροφοδοτημένο από οικονομικές αντιπαλότητες που είχαν αρχίσει γενιές πριν, καθώς και από το γλωσσικό χάσμα που χώριζε τους Εβραίους οι οποίοι μιλούσαν «λαντίνο», από τους Έλληνες. Ακόμα και εκεί ο τοπικός αντισημιτισμός δεν έπαιξε σπουδαίο ρόλο στη διαδικασία της εκτόπισης. Οι Εβραίοι ήταν ευάλωτοι στην πρωτεύουσα της Μακεδονίας, όχι τόσο εξ αιτίας της αδιαφορίας ή της εχθρότητας των συνελλήνων τους, όσο επειδή ήταν οι πρώτοι που διώχθηκαν» (12/287).  

Ο Mark Μazower, παρ’ όλο που δέχεται ότι υπήρχε αντισημιτικό κίνημα στη Θεσσαλονίκη, έχει τη γνώμη ότι αυτό δεν διαδραμάτισε σπουδαίο ρόλο στη «διαδικασία της εκτόπισης των Εβραίων της πόλης».  Κατά τη γνώμη μου, αυτή η άποψη πρέπει να υπαχθεί σε λεπτομερέστερη ιστορική βάσανο, η οποία, πέραν των άλλων, δεν αποκλείεται να οδηγήσει στη συναγωγή αντιθέτου συμπεράσματος. Σε συνέντευξη που έδωσε προς τον δημοσιογράφο Γιάννη Τριανταφύλλου η εβραϊκής καταγωγής Ρένα Μόλχο, καθηγήτρια στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, διδάκτωρ στο πανεπιστήμιο του Στρασβούργου και βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών, η οποία δημοσιεύτηκε στην «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ» της 29^ης Οκτωβρίου 2009 και στο ερώτημα που της τέθηκε:

«Θεωρείτε ότι υπάρχει αντισημιτισμός στην Ελλάδα του 21^ου  αιώνα;», απάντησε:

 «Βεβαίως και υπάρχει. Εντονότατος».

«Και πού οφείλεται;»

«Κατ’ αρχήν στο ότι η Ελλάδα δεν είναι ακόμη κοσμικό κράτος. Κανείς δεν τολμά να αγγίξει τον θεσμό της Εκκλησίας ο οποίος είναι αναμεμιγμένος στην κρατική πολιτική. Όμως ο βασικός λόγος είναι η παντελής άγνοια, αφού πουθενά στην Ελλάδα δεν διδάσκεται κάτι σχετικά με την εβραϊκή ιστορία ή τον πολιτισμό των Εβραίων» (14).

Ως προς το δεύτερο ερώτημα, στο ρόλο δηλαδή που διαδραμάτισε το Ε.Α.Μ και το ένοπλο τμήμα του, ο Ε.Λ.Α.Σ, για τη διάσωση χιλιάδων  Εβραίων της Ελλάδας κατά την περίοδο του διωγμού τους από τους Ναζί, από το συλλογικό έργο που επιμελήθηκε ο Βάσος Γεωργίου με τίτλο «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ 1940-1945», τόμος Β΄ , σελ. 270, παραθέτω το κατωτέρω απόσπασμα:

«Μόλις έμαθε το Ε.Α.Μ Αθήνας το πογκρόμ των Εβραίων στη Βόρειο Ελλάδα, κινητοποιήθηκε άμεσα ο μηχανισμός του. Έτσι κατάφερε να σώσει και να φυγαδεύσει περίπου 10.000 Εβραίους της πρωτεύουσας, πριν πέσουν στα χέρια των χιτλερικών. Πάντως, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις που έγιναν μετά την απελευθέρωση, από τους 55.000 Εβραίους της Θεσσαλονίκης, στάλθηκαν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης των χιτλερικών 47.061. Γενικά από το σύνολο του εβραϊκού πληθυσμού της Ελλάδας που ανέρχονταν στις 77.000 άτομα, πιάστηκαν 68.000, θανατώθηκαν 66.000 και επέζησαν 2.000 περίπου. Και όσοι σώθηκαν, μεταξύ των οποίων και ο αρχιρραβίνος της Αθήνας Ηλίας Μπαρτζιλάι που φυγαδεύτηκε στα βουνά της Ελεύθερης Ελλάδας, σώθηκαν χάρη στο Ε.Α.Μ – Ε.Λ.Α.Σ που έκανε μεγάλες προσπάθειες για το σκοπό αυτό. Εκτιμώντας τη σοβαρή συμβολή του Ε.Α.Μ–Ε.Λ.Α.Σ στο ανθρωπιστικό έργο της σωτηρίας του εβραϊκού πληθυσμού, ο αρχιρραβίνος Μπαρτζι-λάι σε ραδιογράφημά του που έστειλε από την έδρα της Π.Ε.Ε.Α, όπου βρήκε καταφύγιο οικογενειακώς, προς την ελληνική κυβέρνηση και τον Αλέξανδρο Σβώλο έγραφε τα εξής:

Ελληνικήν κυβέρνησιν

Αλέξανδρον Σβώλον

 Κάϊρο

«Εβραϊσμός Ελλάδος υπέστη φρικαλέαν καταστροφήν εκ μέρους καταχτητών Γερμανών. Δυστυχώς συμμετέχουν εις εκτέλεσιν εξοντωτικών αντιεβραϊκών μέτρων και τα τάγματα ασφαλείας Ράλλη. Εσώθησαν από γερμανικήν κόλασιν από εκατό χιλιάδες μόλις δέκα έως είκοσι οφείλοντες την σωτηρίαν των εις το Ε.Α.Μ – Ε.Λ.Α.Σ και αλληλεγγύην Ελληνικού λαού. Ε.Α.Μ–Ε.Λ.Α.Σ εμπνεόμενα από πατριωτικό και ηρωϊκό έργο έκαμαν θαύματα και με μεγάλες θυσίες δημιούργησαν σημερινήν Ελευθέραν Ελλάδα.

Ο αρχιρραβίνος Αθηνών

Ηλίας Μπαρτζιλάι (15/270)

«Στην (ΕΑΜική) Αντίσταση έγινε πραγματικότητα κάποιου είδους έμπρακτης υπέρβασης του αντισημιτισμού. Γραπτές και προφορικές μαρτυρίες επιβεβαιώνουν πως, παρά την αγραμματοσύνη και τις προκαταλήψεις που επιβίωναν στον αγροτικό κόσμο της υπαίθρου, κυριαρχούσε ένα πνεύμα αγωνιστικής αλληλεγγύης που ενσωμάτωνε τους καταδιωκόμενους (Εβραίους) και ακύρωνε αποκλεισμούς που ήταν βαθιά ριζωμένοι στις συνειδήσεις … Η ιστορία των Εβραίων μαχητών της Αντίστασης αποδεικνύει πως το αντιφασιστικό φρόνημα αναπροσδιόριζε τις κοινωνικές σχέσεις, καταργώντας παλιότερες διακρίσεις με βάση τη θρησκεία ή το φύλο. Η κοινωνική δυναμική που αναπτύχθηκε την περίοδο της Κατοχής αξίωσε και σχεδόν κατέστησε ορατό έναν κόσμο χωρίς διαχωρισμούς. Κι αυτό είναι ένα μήνυμα που οφείλουμε να κρατήσουμε από αυτή την ξεχασμένη σελίδα της νεότερης ιστορίας μας» (16)                                                  

Όντως, αποκλεισμοί και προκαταλήψεις για τους Εβραίους της Ελλάδας υπήρχαν από αιώνες πριν και βρίσκονταν βαθιά ριζωμένες στις συνειδήσεις πολλών Ελλήνων διαφόρων κοινωνικών στρωμάτων, διαμορφωμένες  όχι μόνο από οικονομικές και πολιτικές σκοπιμότητες, αλλά και από τον θρησκευτικό φανατισμό ορισμένων εκπροσώπων του ορθόδοξου ιερατείου, διακρινόμενων για τον αντισημιτισμό τους. Δεν αναφέρομαι στο πεφωτισμένο τμήμα του Ελληνικού κλήρου, το οποίο, πολυσχιδώς παρέσχε τη συνδρομή του στους διωκόμενους κατά την Κατοχική περίοδο Εβραίους της Ελλάδας.

Επίσης, όταν σκοτείνιαζε, ποιος δεν θυμάται τις μανάδες που φοβέριζαν τα μικρά άτακτα παιδιά τους, ακόμα και στην εποχή μου, λέγοντάς τα: Ελάτε γρήγορα στο σπίτι, γιατί θα περάσει ο Εβραίος να σας πιει το αίμα! Άλλες φοβέρες για τα άτακτα παιδιά ήταν ο δράκος που τα κατάπινε κι ο χωροφύλακας που τα έκλεινε στη φυλακή. Ως προς την αριθμητική συμμετοχή των Εβραίων μαχητών στις τάξεις του Ε.Λ.Α.Σ και τη συμβολή τους στην ΕΑΜική Εθνική Αντίσταση, θεωρώ ότι η καταλληλότερη πηγή για την παροχή έγκυρων σχετικών πληροφοριών είναι το σύγγραμμα του Steven Bowman με τίτλο: «Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ».  Έκδοση Κ.Ι.Σ.Ε (Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας). Αθήνα 2012 (8)

————————

*ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΠΥΡ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ – ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΝΑΟΥΣΑ

Στέργιος Αποστόλου – Βιογραφικά στοιχεία -Εργογραφία (κάνετε κλικ)

—————————-

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

Σημείωση: Από τους αριθμούς που βρίσκονται σε παρένθεση στο κείμενο, ο μεν πρώτος παραπέμπει στην κατωτέρω βιβλιογραφία, ο δε δεύτερος (μετά την κάθετη γραμμή) στη σελίδα του βιβλίου).

(1) Μωυσής-Μιχαήλ Μπουρλά «ΕΛΛΗΝΑΣ, ΕΒΡΑΙΟΣ ΚΑΙ ΑΡΙΣΤΕΡΟΣ» Εκδόσεις «Νησίδες». Σκόπελος 2000.

(2)  Αναμνήσεις Στέργιου Σπυρ. Αποστόλου.

(3) Διασωθέντα μαθητολόγια από τον εμπρησμό το 1944 από τους Γερμανούς  του Α΄ Δημοτικού σχολείου Νάουσας.

(4) Ο. Βαρών / Βασάρ – Α. Μενεξιάδης «ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΝΑΖΙΣΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΟΥ ΕΞΟΝΤΩΣΗΣ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ (1939 – 1945) ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ (1943 – 1944).  Κ.Ι.Σ.  (Κεντρικό Ισραηλιτικό Συμβούλιο)». www@kis.g

(5)   Γιώργος Λιόλιος «ΣΚΙΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ». Αναπαράσταση του διωγμού των Εβραίων της Βέροιας. Εκδόσεις «ΕΥΡΑΣΙΑ». Αθήνα 2009. veriotis 2011 @yahoo.gr

 (6) Στέργιος Σπυρ. Αποστόλου «Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΑΣ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ». Νάουσα 2006.

 (7)  ΕΒΡΑΪΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ «Από τον κλοιό της Θεσσαλονίκης στους αντάρτες». www.jewishmuseun.gr

 (8)  Steven Bowman «Η ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΕΒΡΑΙΩΝ ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ».  Έκδοση Κ.Ι.Σ.Ε (Κεντρικό) Ισραηλιτικό Συμβούλιο Ελλάδας). Αθήνα 2012.

 (9)  Βασίλειος Ιωάν. Σέρμπος, Ναουσαίος υφαντουργός: Μαρτυρία.

(10) Φιλώτας Αδαμίδης «ΠΟΡΕΙΑ ΑΓΩΝΩΝ». Έκδοση Π.Ε.Ν «ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ Ο ΛΟΓΙΟΣ» Νάουσα 2014.

 (11) Τάκης Μπουρλίδης «Ε.Λ.Α.Σ» (ΤΟ 16^ο ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΒΕΡΜΙΟΥ) Θεσσαλονίκη 2004.

 (12) Mark Mazower «ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟΥ ΧΙΤΛΕΡ» (Η εμπειρία της Κατοχής). Αθήνα, Δεκέμβριος 1974.

 (13) Γιάννης Γκλαρνέταζης, άρθρο με τίτλο «ΟΓΔΟΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΠΡΙΝ Ο ΤΣΒΙ ΚΟΡΕΤΣ ΑΝΑΛΑΜΒΑΝΕΙ ΚΑΘΗΚΟΝΤΑ» (1933). (Ο τελευταίος Αρχιρραβίνος της Θεσσαλονίκης. www.alterthess.gr

 (14) Συνέντευξη της Ρένας Μόλχο, καθηγήτριας πανεπιστημίου προς το δημοσιογράφο Γιάννη Τριανταφύλλου. Εφημ. «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ» της 29^ης Οκτωβρίου 2009.

 (15)  «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΝΤΙΣΤΑΣΗΣ 1940-1945». Συλλογικό έργο. Επιμέλεια Βάσου Γεωργίου. Τόμος Β΄. σελ. 270. Αθήνα.

(16) Εφημερίδα. «ΑΥΓΗ» της 16/3/2014. Άρθρο του ιστορικού Ιάσονος Χανδρινού με  τίτλο: «ΤΟ Ε.Α.Μ ΚΑΙ ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΒΡΑΙΟΙ».

(17) Πολυμέρης Βόγλης «Η ΑΔΥΝΑΤΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ» (Η κοινωνική δυναμική του Εμφυλίου πολέμου). Σελ. 87-88. Αθήνα 2014.