Δημήτρης Αθανασιάδης: “Dux Und Comes” / Στη μνήμη του πατέρα μου Πέτρου, Πολιτικού κρατούμενου σε γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης

Στη μνήμη του πατέρα μου

Πέτρου Αθανασιάδη,

Πολιτικού κρατούμενου σε γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης

DUX UND COMES

(Zweistimmige dichterische Fuge im deutschen Stil)

Todesstudie

Σε πρόσφατο ταξίδι μου στο Βερολίνο, τον Ιούνιο του 2024, διέμενα απέναντι από τα εναπομείναντα ερείπια του παλιού σιδηροδρομικού σταθμού «Anhalter», που ήταν από τους μεγαλύτερους σιδηροδρομικούς σταθμούς της προπολεμικής Γερμανίας και από τον οποίο σταθμό ξεκίνησαν τα πρώτα δρομολόγια των τραίνων του γερμανικού πολιτισμού για τα «ταξίδια ανα-ψυχής» των Εβραίων που οργάνωνε ο «εθνικός οργανισμός τουρισμού» του Γ΄ Ράιχ…

Διαβάζοντας διάφορα για τον σταθμό, πληροφορήθηκα ότι από τον σταθμό «Anhalter» πέρασε την επομένη του πογκρόμ της 9^ης Νοεμβρίου του 1938, γνωστής ως «Νύχτας των Κρυστάλλων» (Kristallnacht, Reichskristallnacht) ή «Νύχτας του Πογκρόμ» (Pogromnacht), πέρασε, λοιπόν, ο ποιητής Paul Celan στον δρόμο του για τη Γαλλία με σκοπό να σπουδάσει ιατρική.

Την εφιαλτική εκείνη μέρα, λοιπόν, του περάσματος από αυτό τον σιδηροδρομικό σταθμό, ο Paul Celan έγραψε με την ευγενική λεπτότητα, αμεσότητα, απλότητα και, συνάμα, τραγικότητα του λόγου του μερικούς προφητικούς στίχους για τα επερχόμενα:

Τους στίχους αυτούς τους βρήκα και σας τους μεταφέρω:

«Über Krakau

bist du gekommen, am Anhalter

Bahnhof

floß deinen Blicken ein Rauch zu,

der war schon von morgen»

(Για την Κρακοβία

ήρθες στον Σιδηροδρομικό Σταθμό

Anhalter

ένας καπνός κύλησε στα μάτια σου,

αυτό ήταν, ήδη, από αύριο).

Γράφοντας, λοιπόν, τα παραπάνω στον φίλο ποιητή, Δημήτρη Πιστικό, με παρακίνησε να μεταφράσω το εμβληματικό ποίημα «Todesfuge» (Φούγκα θανάτου) του Paul Celan.

Βέβαια, το ποίημα αυτό είναι πολυμεταφρασμένο  στη γλώσσα μας, όπως σε όλες τις γλώσσες, και δεν θα προσέφερα κάτι μεταφράζοντάς το με τη λογοτεχνική και, ειδικότερα, ποιητική και μεταφραστική αδεξιότητά και απειρία μου.

Αυτό, όμως, που δεν μπόρεσα να εντοπίσω σε μετάφραση και σύνδεση στη γλώσσα μας ήταν το ομομήτριο και δίδυμο αυτού του ποιήματος, που δεν είναι άλλο από το ποίημα «Er» (Αυτός) του ποιητή, ερασιτέχνη πιανίστα και πρώιμου μεταφραστή ποιημάτων Ρουμάνων ποιητών, Immanuel Weißglas, συντοπίτη, συμμαθητή και φίλου του Paul Celan στην πόλη Czernowitz που, λέγεται, ότι πριν τον Β΄ΠΠ είχε περισσότερα βιβλιοπωλεία από αρτοποιεία.

Για τον λόγο, λοιπόν, αυτό αποπειράθηκα το παράτολμο και αυθάδες βήμα, να δώσω, δηλαδή, σε μια θεματική ενότητα τα δυο αδελφά ποιήματα, το «Er» του Immanuel Weißglas και το «Todesfuge» του Paul Celan, που θεωρείται ως η Γκουέρνικα της μεταπολεμικής ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.

Διευκρινίσεις – Παρατηρήσεις – Σημειώσεις

Η Fuge (Φούγκα) είναι μια περίτεχνη πολυφωνική μουσική φόρμα της περιόδου του Μπαρόκ που φτάνει στο απόγειο της τεχνικής ωριμότητάς της στο έργο του Johann Sebastian Bach (1685-1750).

Αυτή την περίτεχνη και πολύπλοκη, δομικά, μουσική φόρμα επέλεξε, τελικά, ο Paul Celan να δώσει το όνομά της στο ποίημά του για να χαρακτηρίσει την πρωτομαστοριά – ή αρχιμαστοριά – του γερμανικού θανάτου, όπως προσδιορίζει τον θάνατο στο ποίημα αυτό με τη συγκλονιστική φράση του «der Tod ist ein Meister aus Deutschland» (ο θάνατος είναι ένας πρωτομάστορας – ή αρχιμάστορας – από τη Γερμανία), αλλά και ο Immanuel Weißglas με τη, σχεδόν, όμοια (…Tod, er ist ein deutscher Meister) (… τον θάνατο, αυτός είναι ένας Γερμανός πρωτομάστορας – ή αρχιμάστορας) ή τη, σχεδόν, όμοια σε παρελθοντικό χρόνο «Da weit der Tod ein Meister aus Deutschland war» (Αφού η απεραντοσύνη του θανάτου ήταν μια πρωτομαστοριά – ή αρχιμαστοριά –  γερμανική), που βυθίζει, επώδυνα, το νυστέρι της διαλεκτικής του ποιητικού λόγου με τον παρελθοντικό χρόνο και τη λέξη «απεραντοσύνη» στην ιστορία και τη διαχρονικότητα της πρωτομαστοριάς – ή αρχιμαστοριάς – του γερμανικού θανάτου.

Προσέτι, κατά τον Immanuel Weißglas, δεν είναι, απλώς, ο θάνατος ένας πρωτομάστορας – ή αρχιμάστορας – από τη Γερμανία, αλλά η πρωτομαστοριά – ή αρχιμαστοριά – του θανάτου, η τέχνη, δηλαδή του θανάτου, ήταν και είναι γερμανική.

Άλλο η απεραντοσύνη της τέχνης και άλλο το επιτήδευμα του τεχνίτη.

Στο σημείο αυτό, θέλω να επισημάνω ότι η απόδοση της γερμανικής λέξης «Meister» με την ελληνική «μάστορας» σε διάφορες ελληνικές μεταφράσεις υποτιμά, ας μου επιτραπεί η έκφραση, την τέχνη του γερμανικού θανάτου.

Σ’ αυτή, τη δική μου παρουσίαση των δυο ποιημάτων, μιμούμενος τον Paul Celan, χρησιμοποιώ τον τίτλο «DUX UND COMES» και τον υπότιτλο «Zweistimmige dichterische Fuge im deutschen Stil» (Δίφωνη ποιητική φούγκα σε γερμανικό ύφος) που συντίθενται από έννοιες προερχόμενες από τη μουσική φόρμα της φούγκας.

Για να κάνω λίγο περισσότερο κατανοητή την παραπάνω ορολογία και τη θέση της σ’ αυτή την παρουσίαση των δυο ποιημάτων, θα ήθελα να διευκρινίσω ότι η φούγκα ως μουσική πολυφωνική φόρμα μπορεί να αποτελείται από δυο ή περισσότερες φωνές (δίφωνη, τρίφωνη, κλπ) με κύριο δομικό χαρακτηριστικό την αριστοτεχνική μίμηση και αντιστικτική αντιπαράθεση των φωνών, αρχίζοντας, πάντα, από το κύριο θέμα (Dux) και συνεχίζοντας με τη συνοδό – ακόλουθη φωνή – απάντηση (Comes) που αποτελεί μια μίμηση του κύριου θέματος.

Έτσι, χαρακτηρίζω αυτή την αντιστικτική αντιπαράθεση αυτών των δυο ποιημάτων ως δίφωνη ποιητική φούγκα σε μια λιτή, αλλά αριστοτεχνική αισθητικά, ευαισθησία της απόδοσης της γερμανικής τέχνης του θανάτου.

Θέλω να επισημάνω, ακόμα, ότι οι μεταφράσεις, ιδιαίτερα, του ποιήματος του Immanuel Weißglas στη γαλλική που, κυρίως, συμβουλεύτηκα παράλληλα, χρησιμοποιώντας, κατά βάση, για τη μετάφρασή μου το πρωτότυπο στη γερμανική γλώσσα και οι μεταφράσεις στην αγγλική γλώσσα ξεφεύγουν από την πιστή λεκτική απόδοση σε μια πιο ελεύθερη ποιητική και νοηματική μεταφορά, χωρίς να διατηρούν τα τεχνικά στοιχεία του ποιητικού μέτρου και της ομοιοκαταληξίας.

Αυτή, την ελεύθερη μεταφορά, προσπάθησα να την περιορίσω στη δική μου απόδοση, γιατί, όπως προανέφερα, δεν είμαι ούτε ποιητής να δημιουργήσω ένα νέο ποίημα, ούτε λεξιγνώστης και λεξιπλόκος μεταφραστής και η έμφορτη ευαισθησίας προέγγισή μου της ποίησης δεν είναι ικανή να καλύψει αυτό το κενό.

Η «Φούγκα θανάτου» έχει, θα έλεγα, μια μουσική δομικότητα με αντιμεταθέσεις λέξεων σε επανεκθέσεις βασικών θεμάτων, πχ (παραθέτω τη μετάφραση):

Το αρχικό θεματικό στοιχείο σαν ένα αρχικό ποιητικό Leitmotif

«Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε το βράδυ

σε πίνουμε μεσημέρι και πρωί σε πίνουμε τη νύχτα

πίνουμε και πίνουμε»

το συναντάμε

1^η Παραλλαγή

«Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα

σε πίνουμε πρωί και μεσημέρι σε πίνουμε το βράδυ

πίνουμε και πίνουμε»

2^η Παραλλαγή

«Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα

σε πίνουμε μεσημέρι και πρωί σε πίνουμε το βράδυ

πίνουμε και πίνουμε»

3^η Παραλλαγή

«Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα

σε πίνουμε μεσημέρι ο θάνατος είναι ένας πρωτομάστορας (αρχιμάστορας) από τη Γερμανία

σε πίνομε βράδυ και πρωί πίνουμε και πίνουμε»

Θα έλεγα ότι, εδώ, έχουμε μια διπλή (διθεματική) ποιητική φούγκα, ας μου επιτραπεί ο χαρακτηρισμός, με

πρώτο θέμα (αρχικό ποιητικό Leitmotif)

«Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα

σε πίνουμε πρωί και μεσημέρι σε πίνουμε το βράδυ

πίνουμε και πίνουμε»

και δεύτερο θέμα (Leitmotif νοηματικής και αισθητικής κορύφωσης)

«ο θάνατος είναι ένας πρωτομάστορας (αρχιμάστορας) από τη Γερμανία»

που στην τρίτη παραλλαγή τα δυο θέματα συμπτύσσονται σε ένα πυκνό stretto (πυκνή αντιπαράθεση θεμάτων από την ορολογία της φούγκας ως μουσικής φόρμας).

«Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα

σε πίνουμε μεσημέρι ο θάνατος είναι ένας πρωτομάστορας (αρχιμάστορας) από τη Γερμανία

σε πίνομε βράδυ και πρωί πίνουμε και πίνουμε»

Τέλος, θα ήθελα να κάνω δυο παρατηρήσεις.

1. Το τρίτο ενικό πρόσωπο της προσωπικής αντωνυμίας «er» που χρησιμοποιεί, συχνά, επαναλαμβανόμενα ο Paul Celan, γιατί το επιβάλλουν, κατ’ αρχήν, οι κανόνες της γερμανικής γλώσσας, παραλείπεται για γραμματικούς και συντακτικούς λόγους στις διάφορες ελληνικές μεταφράσεις.

Εγώ, αντίθετα με τις αρχές της γραμματικής και συντακτικής οικονομίας, παραθέτω συνεχώς για λόγους ποιητικής αισθητικής έμφασης την αντωνυμία αυτή, που την κάνει, ακόμα περισσότερο, αναγκαία και η τιμή του τίτλου που έχει στο αδελφό ποίημα του Immanuel Weißglas και η πλεκτή εμφάνισή της στην αρχή της δεύτερης και τέταρτης στροφής του ποιήματος του Immanuel Weißglas, την οποία προσωπική αντωνυμία στο ποίημα αυτό, ορισμένες εκδόσεις παραθέτουν με κεφαλαία, τακτική που ακολούθησα και εγώ.

2. Το ποίημα του Immanuel Weißglas στην αρχική του γλώσσα, τη γερμανική, είναι έμμετρο με πλεκτή ομοιοκαταληξία που δεν τήρησα για λόγους αφενός προτεραιοποίησης των εννοιών του κειμένου στις οποίες θα έπρεπε να γίνουν σημαντικές παρεμβάσεις για τη διατήρηση του ποιητικού μέτρου και της ομοιοκαταληξίας και αφετέρου ποιητικής αδυναμίας μου.

Σε κάθε περίπτωση, η στέρηση αυτών των τεχνικών στοιχείων δημιουργεί μια απομουσικοποίηση, ας μου επιτραπεί ο χαρακτηρισμός, του ποιητικού λόγου.

Κάτι τέτοιες στιγμές, αναλογίζομαι και ζηλεύω την αριστοτεχνική μετάφραση του Αριστοτέλη Βαλαωρίτη στο ποίημα «Η λίμνη» (Le lac ) του Alphonse de Lamartine.

Immanuel Weißglas

Er

Wir heben Gräber in die Luft und siedeln

Mit Weib und Kind an dem gebotnen Ort.

Wir schaufeln fleißig, und die andern fiedeln,

Man schafft ein Grab und fährt im Tanzen fort.

ER will, dass über diese Därme dreister

Der Bogen strenge wie sein Antlitz streicht:

Spielt sanft vom Tod, er ist ein deutscher Meister,

Der durch die Lande als ein Nebel schleicht.

Und wenn die Dämmrung blutig quillt am Abend,

Öffn’ ich nachzehrend den verbissnen Mund,

Ein Haus für alle in die Lüfte grabend:

Breit wie der Sarg, schmal wie die Todesstund.

ER spielt im Haus mit Schlangen, dräut und dichtet,

In Deutschland dämmert es wie Gretchens Haar.

Das Grab in Wolken wird nicht eng gerichtet:

Da weit der Tod ein deutscher Meister war.

Μετάφραση

Αυτός

Σηκώνουμε τάφους στους αιθέρες και γεμίζουμε

Με γυναίκα και παιδί στον προσταγμένο τόπο.

Σταθερές οι φτυαριές μας, και οι άλλοι το βιολί τους,

Ανοίγει κανείς έναν τάφο και συνεχίζει χορεύοντας.

ΑΥΤΟΣ θέλει πιότερη τόλμη με τέτοια σωθικά,

Το τόξο αυστηρό καθώς χαϊδεύει το πρόσωπό του:

Παίζει ανάλαφρα με τον θάνατο, αυτός είναι ένας Γερμανός πρωτομάστορας (αρχιμάστορας),

Που σαν ομίχλη σέρνεται στη γη.

Κι’ όταν το αιματοβαμμένο λυκόφως φουσκώνει το βράδυ,

Ανοίγω πια το πεισμωμένο στόμα μου,

Σκάβοντας ένα σπίτι για όλους στους αιθέρες:

Φαδρύ σαν το φέρετρο, στενό σαν την ώρα του θανάτου.

ΑΥΤΟΣ παίζει στο σπίτι με τα φίδια, προστάζει και στιχουργεί,

Στη Γερμανία ξημερώνει σαν τα μαλλιά της Γκρέτσεν.

Ο τάφος στα σύννεφα δεν είναι στενός:

Αφού η απεραντοσύνη του θανάτου ήταν μια πρωτομαστοριά (αρχιμαστοριά) γερμανική.

Paul Celan

Todesfuge

Schwarze Milch der Frühe wir trinken sie abends
wir trinken sie mittags und morgens wir trinken sie nachts
wir trinken und trinken
wir schaufeln ein Grab in den Lüften da liegt man nicht eng
Ein Mann wohnt im Haus der spielt mit den Schlangen der schreibt
der schreibt wenn es dunkelt nach Deutschland dein goldenes Haar Margarete
er schreibt es und tritt vor das Haus und es blitzen die Sterne er pfeift seine Rüden herbei
er pfeift seine Juden hervorläßt schaufeln ein Grab in der Erde

er befiehlt uns spielt auf nun zum Tanz

Schwarze Milch der Frühe wir trinken dich nachts
wir trinken dich morgens und mittags wir trinken dich abends
wir trinken und trinken
Ein Mann wohnt im Haus der spielt mit den Schlangen der schreibt
der schreibt wenn es dunkelt nach Deutschland dein goldenes Haar Margarete
Dein aschenes Haar Sulamith wir schaufeln ein Grab in den Lüften da liegt man nicht eng

Er ruft stecht tiefer ins Erdreich ihr einen ihr andern singet und spielt
er greift nach dem Eisen im Gurt er schwingts seine Augen sind blau
stecht tiefer die Spaten ihr einen ihr andern spielt weiter zum Tanz auf

Schwarze Milch der Frühe wir trinken dich nachts
wir trinken dich mittags und morgens wir trinken dich abends
wir trinken und trinken
ein Mann wohnt im Haus dein goldenes Haar Margarete
dein aschenes Haar Sulamith er spielt mit den Schlangen

Er ruft spielt süßer den Tod der Tod ist ein Meister aus Deutschland
er ruft streicht dunkler die Geigen dann steigt ihr als Rauch in die Luft
dann habt ihr ein Grab in den Wolken da liegt man nicht eng

Schwarze Milch der Frühe wir trinken dich nachts
wir trinken dich mittags der Tod ist ein Meister aus Deutschland
wir trinken dich abends und morgens wir trinken und trinken
er Tod ist ein Meister aus Deutschland sein Auge ist blau
er trifft dich mit bleierner Kugel er trifft dich genau
ein Mann wohnt im Haus dein goldenes Haar Margarete
er hetzt seine Rüden auf uns er schenkt uns ein Grab in der Luft
er spielt mit den Schlangen und träumet der Tod ist ein Meister aus Deutschland

dein goldenes Haar Margarete
dein aschenes Haar Sulamith

Μετάφραση

Φούγκα θανάτου

Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε το βράδυ

σε πίνουμε μεσημέρι και πρωί σε πίνουμε τη νύχτα

πίνουμε και πίνουμε

ανοίγουμε έναν τάφο στους αιθέρες όπου κανείς δεν είναι στριμωχτά

Στο σπίτι μένει ένας άντρας που παίζει με τα φίδια και γράφει

που γράφει όταν σκοτεινιάζει στη Γερμανία τα χρυσά μαλλιά σου Μαργαρίτα

Αυτός γράφει  ξεπορτίζει από το σπίτι κι’ αναβοσβήνουν τ’ αστέρια αυτός σφυρίζει καλώντας τα σκυλιά του

αυτός σφυρίζει τους Εβραίους του να βγουν να σκάψουν στη γη έναν τάφο

αυτός μας προστάζει να παίξουμε τώρα για χορό

Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα

σε πίνουμε πρωί και μεσημέρι σε πίνουμε το βράδυ

πίνουμε και πίνουμε

Στο σπίτι μένει ένας άντρας που παίζει με τα φίδια και γράφει

που γράφει όταν σκοτεινιάζει στη Γερμανία τα χρυσά μαλλιά σου Μαργαρίτα

Τα σταχτιά μαλλιά σου Σουλαμίθ ανοίγουμε έναν τάφο στους αιθέρες όπου κανείς δεν είναι στριμωχτά

Αυτός ουρλιάζει σκάψτε πιο βαθειά στο χώμα εσείς εσείς οι άλλοι τραγουδήστε και παίξτε

αυτός αρπάζει το σιδερικό από τη ζώνη και το κραδαίνει στα μάτια του τα γαλανά

μπήξτε βαθύτερα το φτυάρι εσείς εσείς οι άλλοι συνεχίστε το παιχνίδι του χορού

Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα

σε πίνουμε μεσημέρι και πρωί σε πίνουμε το βράδυ

πίνουμε και πίνουμε

Στο σπίτι μένει ένας άντρας τα χρυσά μαλλιά σου Μαργαρίτα

τα σταχτιά μαλλιά σου Σουλαμίθ παίζει με τα φίδια

Αυτός ουρλιάζει παίξτε γλυκύτερα τον θάνατο ο θάνατος είναι ένας πρωτομάστορας (αρχιμάστορας) από τη Γερμανία

αυτός ουρλιάζει παίξτε βαθύφωνα τους ήχους των βιολιών κι’ ύστερα θα ανεβείτε σαν καπνός στους αιθέρες

τότε θα βρείτε έναν τάφο στα σύννεφα όπου κανείς δεν είναι στριμωχτά

Μαύρο γάλα της αυγής σε πίνουμε τη νύχτα

σε πίνουμε μεσημέρι ο θάνατος είναι ένας πρωτομάστορας (αρχιμάστορας) από τη Γερμανία

σε πίνομε βράδυ και πρωί πίνουμε και πίνουμε

αυτός ο θάνατος είναι ένας πρωτομάστορας (αρχιμάστορας) από τη Γερμανία τα μάτια του είναι γαλανά

αυτός σου ρίχνει με καυτό μολύβι αυτός σου ρίχνει χωρίς να λαθεύει

στο σπίτι μένει ένας άντρας τα χρυσά μαλλιά σου Μαργαρίτα

αυτός ξαμολάει καταπάνω μας τα σκυλιά αυτός μας χαρίζει έναν τάφο στους αιθέρες

αυτός παίζει με τα φίδια και ονειροπολεί ο θάνατος είναι ένας πρωτομάστορας (αρχιμάστορας) από τη Γερμανία

τα χρυσά μαλλιά σου Μαργαρίτα

τα σταχτιά μαλλιά σου Σουλαμίθ

Τελειώνοντας, θα ήθελα να ζητήσω την κατανόηση για την ατεχνία μου και να ζητήσω να θεωρηθεί αυτό το παράτολμο βήμα μου, όχι ως μια ποιητική ή μεταφραστική σπουδή, αλλά ως μια προσέγγιση στη γερμανική πρωτομαστοριά (αρχιμαστοριά) του θανάτου – εξάλλου, στον τίτλο έχω τον υπότιτλο «Todesstudie» (Σπουδή θανάτου) – με τις ιστορίες της οποίας πρωτομαστοριάς του γερμανικού θανάτου μεγάλωσα από τις αφηγήσεις του πατέρα μου που είχε και αυτός την «τύχη» να γευτεί το μαύρο γάλα του γερμανικού θανάτου ως πολιτικός κρατούμενος στα κέντρα του γερμανικού πολιτισμού, τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Εξάλλου, μια και αναφέρθηκα στην αρχή στον Alphonse de Lamartine, αναδύθηκε στο μυαλό μου η άποψή του ότι «οι ποιητές είναι οι φωνές εκείνων που δεν έχουν φωνή» («les poètes sont les voix de ceux qui n’ont pas de voix»), όπως συμπληρώνεται από τον Anatole France που θεωρεί τους ποιητές ως δασκάλους της αγάπης («les poètes nous aident à aimer») και τον Pascal Bruckner που βάζει σ’ αυτή τη διδαχή της αγάπης, εκτός από τους ποιητές, τους πεζογράφους και τους φιλοσόφους, λέγοντας ότι «το να μάθεις αγάπη είναι πρώτα να μάθεις να μιλάς για αγάπη και ποτέ δεν το μαθαίνει κανείς τόσο καλά παρά από τους ποιητές, τους πεζογράφους και τους φιλοσόφους («apprendre l’amour, c’est d’abord apprendre à parler d’amour et on ne l’apprend jamais aussi bien que chez les poètes, les romanciers, les philosophes»).

Από το βήμα, λοιπόν, αυτής της αγάπης βρέθηκα μπροστά στη σπουδή του θανάτου, κατά το άσμα των ασμάτων της αγάπης «ὅτι κραταιὰ ὡς θάνατος ἀγάπη» (Ἆσμα Ἀσμάτων) αναδεικνύοντας τις ποιητικές φωνές των Paul Celan και  Immanuel Weißglas ως φωνές εκείνων που δεν έχουν φωνή.

Ιούλιος 2024

Δημήτρης Αθανασιάδης