Γιώργης Έξαρχος – Βιβλιοφιλικά Ταξίδια: “Τρία έργα του Θεόδωρου Καπιτάνου για τους Αρμάνους Βλάχους”

ΓΙΩΡΓΗΣ Σ. ΕΞΑΡΧΟΣ – ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΚΑ ΤΑΞΙΔΙΑ

Γ  Ι  Ω  Ρ  Γ  Η  Σ        Ε  Ξ  Α  Ρ  Χ  Ο  Σ

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ – ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ – ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ – ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ

ΤΡΙΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΑΠΙΤΑΝΟΥ

(Theodor Capidan)

ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΑΡΜΑΝΟΥΣ-ΒΛΑΧΟΥΣ

(Ετών: 1925/26, 1931, 1942) 

• Η πολύμηνη απουσία μου από την ΦΑΡΕΤΡΑ οφείλεται στο γεγονός ότι εργάζομαι πυρετωδώς, σε σχεδόν 24ωρη βάση, για την ολοκλήρωση ενός μεγάλου (πολυσέλιδου) και –κατά την άποψή μου– σημαντικού έργου, και ευελπιστώ λίαν προσεχώς να το ολοκληρώσω. Παρ’ όλα αυτά γεμίζω με ΒΕΛΗ την «φαρέτρα μου» για την ΦΑΡΕΤΡΑ, τα οποία και θα «εκτοξεύσω» σε χρόνο ευθετότερο, με την ελπίδα ότι θα πετύχουν στην «καρδιά» των φίλων αναγνωστών, οι οποίοι και μένα μου λείπουν.

Μέχρι τότε, είπα να κάνω μια σύντομη ανάπαυλα από την μελέτη μου, και να μοιραστώ μαζί σας την χαρά της πρόσφατης έκδοσης (30.12.2023) δύο μεγάλων σε όγκο έργων μου –με πάνω από 600 σελίδες μεγάλου σχήματος έκαστο– και να σας εισάγω στα «μυστικά» της συνολικής ύλης τους, με την κατάθεση των ΠΡΟΛΟΓΩΝ τους. Εκκινώ με το πρώτο, που περιέχει τρία σημαντικά «βλαχολογικά έργα» του Θεόδωρου Καπιτάνου [Theodor Capidan], ενώ για το δεύτερο θα ακολουθήσει μελλοντικό «σημείωμα».  

Ο Πίνακας Περιεχομένων ελπίζω να σας προϊδεάσει.

Και για νη μην παρερμηνευτώ και παρεξηγηθώ οι θέσεις μου στο παρόν απηχούν τα όσα είχα μελετήσει για τους Αρμάνους-Βλάχους μέχρι τις 17.2.2013 που το ολοκλήρωσα, διότι στη συνέχεια –και μετά την μελέτη 1200 αυθεντικών πρωτογενών πηγών– ανακάλυψα και την δική μου πλάνη, δίνοντας βάση στον «σανό» που πολλοί σύγχρονοι βλαχολόγοι πασάρουν για (τάχα μου) επιστημονική έρευνα και μελέτη, αναπαράγοντας ανιστόρητα και αναπόδεικτα ιδεολογήματα και παγιωμένους ισχυρισμούς –αβάσιμους και αστήριχτους– για ιστορική αλήθεια!

ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ

Οι παλαιές έγκυρες και έγκριτες εγκυκλοπαίδειες δίνουν με σαφήνεια τα λήμματά τους, και έτσι π.χ. γράφουν: «Ρωμανία και Ρωμαΐς (η). Ονομασία του Βυζαντινού κράτους κατά τον Μεσαίωνα»[1], και ότι «το όνομα Ελλάς[2] και Έλληνες[3] εμφανίζεται το πρώτον παρ’ Ομήρω ως δηλωτικόν μικρού τοπικού διαμερίσματος της Αχαΐας Φθιώτιδος εις την νότιον Θεσσαλίαν»[4]. Αρκετά πιο μετά και λίγο πριν τον εθνικό ξεσηκωμό και την αγία Επανάσταση του 1821, δυο τάσεις συγκρούονται και είναι εκπεφρασμένες από υψηλά αναστήματα διαφωτιστών: η πρώτη με κύριο εκφραστή τον Αδαμάντιο Κοραή και η οποία θέλει τον τόπο αυτό Γραικία και τους κατοίκους του Γραικούς, και η δεύτερη με κύριους εκφραστές τον Μοσχοπολίτη Ιώσηπο Μοισιόδακα και τον Ρήγα Βελεστινλή και η οποία θέλει τον τόπο αυτόν Ελλάδα και τους κατοίκους του Έλληνες. Εκείνο τον καιρό, ο εκ Καστανιάς ή Βλαχοκαστανιάς Ασπροποτάμου Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός στην Χειραγωγία των παίδων (Βενετία 1810), θέτει ρητά το θέμα και ξεκαθαρίζει: «ποτέ να μη θελήσητε να ονομάζεσθαι Ρωμαίοι, αλλά Έλληνες, διότι οι Ρωμαίοι, ήγουν οι Ρωμάνοι, εβαρβάρωσαν και ηφάνισαν την Ελλάδα, την γλυκυτάτην μας πατρίδα». Διότι, το όνομα Ρωμαίοι το «είχεν υιοθετήσει μετά την Άλωσιν το Οικουμενικόν Πατριαρχείον διά να δηλώση τους εις αυτό υπαγομένους Ορθοδόξους είτε Έλληνας είτε αλλογενείς ήσαν ούτοι»[5].

     Ώστε οι όροι: Γραικός/Γραικία, Έλλην-Έλληνας/Ελλάς-Ελλάδα, Ρωμαίος ή Ρωμιός/Ρωμανία ή Ρουμανία κρύβουν μία τεράστια ιστορική διαδρομή, και δεν είναι ταυτόσημοι, όπως οι νεότεροι ερμηνευτές προσπαθούν να αποδείξουν εκκινώντας από προπαγανδιστική μάλλον σκεπτοδιαδικασία και από διάθεση τόνωσης ενός εθνικιστικού ιδεολογήματος. Γι’ αυτό και η προκαλούμενη σύγχυση από την απάντηση που δίνουν οι δηλώνοντες σήμερα Έλληνες, όταν ρωτηθούν: «Τι είσαι;» … Νεοελληνιστί η απάντηση είναι «Είμαι Έλληνας», αλλά γαλλιστί π.χ. η απάντηση είναι «J’ai suis Grec» («Είμαι Γραικός/Είμαι Γκρέκος»), και ίσως στην πορεία να καυχηθεί «Είμαι Ρωμιός», να περηφανεύεται για τη «Ρωμιοσύνη» του. Άρα, τα πράγματα είναι πιο σύνθετα από όσο μας τα παρουσιάζουν οι… κατ’ επάγγελμα ειδήμονες ιστορικοί ή και άλλων επιστημών διάκονοι.

     Αυτής της κατηγορίας οι αναλυτές βολεύονται με την εκ των υστέρων επινόηση της ιστορίας και του παρελθόντος, και έτσι π.χ. όταν γράφουν σχετικά με το θέμα μας και ασχοληθούν με την «ελληνική παροικία της Βουδαπέστης» ή και εκείνη της Βιέννης, τις αναφέρουν ως κοινότητες «Ελλήνων και Βλάχων», ψευδόμενοι ανερυθρίαστα, ενώ οι γραπτές πηγές τις αναφέρουν ως αδελφότητες «Γραικών και Γραικοβλάχων» ή «Γραικών και Βλάχων» ή «Γραικών και Ρωμανοβλάχων», ενώ η λέξη Έλλην/Hellen δεν εμφανίζεται στις γραπτές πηγές. Οπότε, η επιστημονική δεοντολογία γράφεται με αυτόν τον τρόπο εις τα παλαιότερα των υποδημάτων τους.

     Όσοι σκέπτονται και δρουν έτσι δεν μπορεί να είναι Έλληνες, είναι απλά και καθαρά Γραικύλοι. Η εκτίμηση σε αυτά τα πρόσωπα πρέπει να είναι τέτοια, όπως ο Διονύσιος Πύρρος ο Θετταλός έχει αποσαφηνίσει: «…Είναι μερικοί όμως Ζώπυροι, οι οποίοι όχι μόνον δεν αγαπούσι την ανέγερσιν της Ελλάδος, και τον φωτισμόν του λαού, αλλ’ ακόμη πασχίζουσι παντοίω τρόπω να εμποδίζωσι, και να σβύσωσι παντελώς το καλόν της πατρίδος` δεν ηξεύρω, η φυσικήν των κακία και αμάθεια τους παρακινεί εις το να φθονώσι τα καλά, ή άλλα τινά συμβεβηκότα` φαίνεται όμως ότι οι τοιούτοι φιλόκακοι δεν είναι ειλικρινείς και καθαροί Έλληνες, αλλ’ είναι νόθοι (Μπάσταρδοι) Γραικοί, όμοιοι με τα μουλάρια, δηλαδή μίγματα πολλών και διαφόρων…» Ο έχων νόον νοείν, νοήτω!

     Πάμε λοιπόν στους… Βλάχους. Κυριαρχούν οι απόψεις των επαγγελματιών βλαχολόγων, που με τίτλους τύπου «charge de cours a la Sorbonne» παριστάνουν τους ειδήμονες… ενώ είναι επαγγελματίες ψευδολόγοι και στρεβλωτές. Γιατί, ως επιστήμονες θα πρέπει να εξηγήσουν τούτο το χωρίο, γραμμένο από τον Μαλάλα[6], σε ποιον Βαλάχ αναφέρεται και τι σχέση έχει αυτό το όνομα με τους σήμερα ετεροαποκαλούμενους Βλάχους:

     «Τω δ’ αυτώ έτει προσερρύη τοις Ρωμαίοις γυνή τις εκ των Ούννων των λεγομένων Σαβήρ βάρβαρος, ονόματι Βοαρήξ, έχουσα μεθ’ εαυτής Ούννων χιλιάδας ρ΄ [100.000], ήτις καταδυνάστευε των Ουννικών μερών μετά την του ιδίου ανδρός Βαλάχ αποβολήν. Αύτη τους προτραπέντας παρά Καβάδου βασιλέως Περσών δύο ρήγας από άλλου έθνους Ούννων ενδοτέρων, ονόματι Στύραξ και Γλώνης, του συμμαχήσαι αυτώ κατά Ρωμαίων, παρέλαβεν και η αυτή Βοαρήξ παριόντας διά της χώρας αυτής επί τα Περσικά μετά χιλιάδων κ΄ [20.000], ους και κατέκοψεν. Και τον μεν ένα ρήγα αυτών τον λεγόμενον Στύρακα συλλαβομένη δέσμιον εις Κωνσταντινούπολιν τω βασιλεί έπεμψεν` τον δε Γλώνην εν τω πολέμω έσφαξεν. Και ταύτη γέγονε σύμμαχος και ειρηνική τω βασιλεί Ιουστινιανώ»[7].

     Με βάση, λοιπόν, τα όσα μας λέει ο χρονογράφος Ι. Μαλάλας, στα χρόνια του Ιουστινιανού, μία μοίρα Ούννων Σαβήρ με αρχηγό τους την Βοαρήξ, η οποία αντικατέστησε στην εξουσία τον σύζυγό της Βαλάχ, έκλεισε ειρήνη με τον Ιουστινιανό και έγινε σύμμαχος των Βυζαντινών. Με αυτό ως δεδομένο γεγονός, πρέπει να αναρωτηθούμε: —Τι σχέση μπορεί να έχει ο εν λόγω Βαλάχ με τους αποκαλούμενους –αυτοπροσδιοριζόμενους ή ετεροπροσδιοριζόμενους– Βλάχους; Οι Ούννοι Σαβήρ, τι σχέση μπορεί να έχουν με τους Βλάχους που είναι γνωστοί σήμερα ως Κατσιαούνοι ή Κατσαούνοι ή με τους Βλάχους που είναι γνωστοί σήμερα ως Καραγκούνοι; Ασφαλώς, το ερώτημα αυτό δεν έχει ρητορικό χαρακτήρα.

     Κάτι ακόμα: Το έτος 325, στην Α΄ Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας της Βιθυνίας, έλαβε μέρος κι ο επίσκοπος Πέλλης της Συρίας που ονομαζόταν Βαλάχος ή Βαλλάχος! Οπότε: —Γιατί συνεχίζει να υφίσταται ο ανυπόστατος ισχυρισμός ότι το όνομα Βλάχος πρωτοεμφανίζεται το 976, αφού αποδεδειγμένα εμφανίζεται κατά 450 χρόνια νωρίτερα με βάση τον Ι. Μαλάλα και κατά 650 χρόνια νωρίτερα με βάση τα Πρακτικά της Α΄ Οικουμενικής Συνόδου; Μήπως γιατί έτσι καταρρίπτεται το «κυριαρχούν ιδεολόγημα» (που αποτελεί αναπόδεικτο ισχυρισμό) ότι η λέξη Βλάχος είναι… γερμανική και διά μέσου των Σλάβων… μεταπήδησε και στους άλλους λαούς; Βέβαια, δεν μπορεί να μιλήσει κανείς για Γερμανούς και Σλάβους το 325 μ.Χ.! Προς τι, τότε, η ανιστόρητη εμμονή;

     Υπάρχει μία ερμηνεία για ποιον λόγο συμβαίνει αυτό: γιατί οι τιποτόφρονες ελληνοφρονούντες γραικύλοι κυριάρχησαν και κυριαρχούν παντού, αφού και για τον –τα μέγιστα προσφέροντα στη δημιουργία της σύγχρονης Ελλάδας– Ιωάννη Κωλέττη έχουν γράψει αναιδώς:

     «Ο Κωλέτης κατάγεται από το Σεράκο, ένα κουτσοβλαχοχώρι του Ασπροποτάμου, κατοικούμενον από Βλαχοποιμένας νομάδας και γελαδαραίους, και από ολίγους κουτσοτεχνίτας των βαναυσοτέρων τεχνών και καποτάδων· η οικογένειά του άγνωστος όλως διόλου εις την Ήπειρον, ως και το κουτσοχώρι (;) Σεράκο, ανήκει, ως επληροφορήθημεν από Κουτσοβλάχους συγχωριανούς τού Κωλέτα, ως τον ονομάζουσιν αυτοί συνήθως, και από τους λεγομένους συγγενείς του και συγγένισσαις, ως κηρύττονται εν τε Αθήναις και Πάτραις, ανήκει εις την δευτέραν κλάσιν των κατοίκων του Σεράκο· ο δε πατήρ του ήτον βαβαυσουργός τις άσημος Χρήστος του Δήμου καλούμενος… Ο Κωλέτας ήτον ο ασημότερος των ανθρώπων, αυτός και η οικογένειά του, με ελέη αποσταλείς εις Ιταλίαν διά να σπουδάση την ιατρικήν, από την οποίαν αλευρωθείς μόλις, ποτέ δεν εξέμαθεν, ως καταγινόμενος εις την άσκησιν και γύμνασιν των υλικών μαθήσεων και της περί τον άνθρωπον φυσικής· επανήλθεν αλευρωμένος εις Ιωάννινα γυμνός και τετραχηλισμένος, τη συνδρομή δε τινων συντοπιτών του και ιδίως του Τουρτούρη και των Γιαγκαίων, οίτινες λέγουσιν ότι έχουσι την υψηλήν τιμήν να είναι τώρα και συγγενείς του, προσηρτήθη ως παράρτημα μεταξύ των λοιπών ιατρών του σαρδαναπαλούντος Μουχτάρπασσα, όστις άμα εμυρίσθη τον Κ. Κωλέταν ότι του ωμοίαζεν ο μόνος ως προς τον υλισμόν και την τρυφηλήν και φιλήδονον ζωήν του, περιστρεφομένην εν πάση ακολασία και ασελγεία, τον επήρεν εις ιδιαιτέραν εύνοιαν και ως εκ τούτου τον αρραβώνισε με την θυγατέρα μιάς εκ των πολλών παλλακίδων του, ως γνωστόν τοις πάσι»[8].

Τα κείμενα στον παρόντα τόμο είναι τρία βιβλία του Theodor Capidan (Θεόδωρος Καπιτάνος): 1) ΒΙΒΛΙΟ Α΄: ROMÎNII NOMAZI – ΟΙ ΑΡΜΑΝΟΙ ΝΟΜΑ-ΔΕΣ 1925/26. 2) ΒΙΒΛΙΟ Β΄: FĂRŞEROŢI – ΦΑΡΣΕΡΙΩΤΕΣ – ΑΡΒΑΝΙΤΟ-ΒΛΑΧΟΙ 1931. 3) ΒΙΒΛΙΟ Γ΄: MACEDOROMÂNII  – ΟΙ ΑΡΜΑΝΟΙ 1942. Οι τίτλοι τους είναι εύγλωττοι και προδιαθέτουν για το περιεχόμενό τους, και συνοδεύονται από δικούς μου αναγκαίους σχολιασμούς ή επισημάνσεις (μέσα σε τετράγωνες αγκύλες [   ] και σε υποσημειώσεις (ΣτΓΕ). Τα κείμενα του Θεόδ. Καπιτάνου πείθουν για το ΠΟΙΟΙ ΚΑΙ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΑΡΜΑΝΟΙ-ΒΛΑΧΟΙ, με στοιχεία παντελώς άγνωστα ή στρεβλά δοσμένα από άλλους συγγραφείς. Προσπάθησα να επισημάνω τις όποιες εξόφθαλμα «προπαγανδιστικές νότες» του συγγραφέα, και θεωρώ ότι πολλές από αυτές θα τις… «μυριστεί» ο προσεκτικός αναγνώστης, και σχετίζονται περισσότερο με «ιστορικά ζητήματα», και με το εάν είναι ή όχι ίδιος λαός με τους Δακορουμάνους της νυν Ρουμανίας. Θεωρεί και πιστεύει ότι Αρμάνοι και Ρουμάνοι είναι το ίδιο, μα δεν πείθει με τα επιχειρήματά του, και γι’ αυτό διαπιστώνονται πολλές αντιφάσεις του συγγραφέα, σχετικά με αυτό το «θέμα». Όμως, οι «προπαγανδιστικές νότες» δεν πρέπει να μας κάνουν να παραβλέψουμε τα όσα επιστημονικά τεκμηριωμένα καταθέτει ο Θ. Κ., και καλό είναι να τα ξέρουν όσοι θέλουν να γνωρίζουν αλήθειες γι’ αυτούς που αποτελούν «το άλας του ελληνισμού» – ήτοι τους Αρμάνους.

*****

Να δώσω εδώ κάποια Βιογραφικά Στοιχεία για τον ενλόγω συγγραφέα: Ο Theodor Capidan (Θεόδωρος Καπιτάνος) γεννήθηκε στις 15 Απριλίου 1879 στον Πρίλαπο ή Περλεπέ της Μακεδονίας και πέθανε την 1 Σεπτεμβρίου 1953 στο Βουκουρέστι. Πρόκειται για Αρμάνο-Βλάχο της άνω Μακεδονίας εμφορούμενο από δακορουμανικό εθνικό φρόνημα, το οποίο εξέθεσε ποικιλοτρόπως σε σειρά έργων του και –κατά την άποψή μου– αυτό είναι που τον οδήγησε στο να παρεκκλίνει από την επιστημονική οδό πολλάκις και να οδοιπορήσει πότε σε λεωφόρους και πότε σε ατραπούς της προπαγάνδας. Το τρίτο βιβλίο του παρόντος τόμου, έκδοση 1942 στο Βουκουρέστι, εκδόθηκε από το Υπουργείο Εθνικής Προπαγάνδας της (νυν) Ρουμανίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι πέρα από την προπαγάνδα δεν γράφει πράγματα που είναι επιστημονικά ορθά και αληθινά, αφού, ωστόσο, επισημάνουμε και τις όποιες προπαγανδιστικές και αντεπιστημονικές ή ατεκμηρίωτες θέσεις και απόψεις του.

     Τα μαθήματα στοιχειώδους εκπαίδευσης τα παρακολούθησε στη γενέθλια πατρίδα του, τον Περλεπέ, και κατόπιν συνέχισε στο λύκειο του Βουκουρεστίου, τις δε πανεπιστημιακές σπουδές τις έκανε στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας, στο οποίο είχε καθηγητές τους Karl Brugmann και Gustav Weigand κ.ά. Το 1907 υποστηρίζει τη διδακτορική διατριβή με τίτλο Οι καταλήξεις της ονομαστικής στην αρωμανική διάλεκτο. Επί δύο έτη είναι βοηθός του Gustav Weigand στο Ινστιτούτο Ρουμανικής Γλώσσας στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας. Επιστρέφοντας στη Μακεδονία το 1909, γίνεται καθηγητής και διευθυντής του Ρουμανικού Εμπορικού Λυκείου Θεσσαλονίκης. Ως διδάσκων (από το 1919) και μετά ως καθηγητής (από το 1924) του μαθήματος της Βαλκανικής Ρουμανικής Διαλεκτολογίας και της Γενικής Γλωσσολογίας στη Σχολή Γραμμάτων του Πανεπιστημίου του Κλουζ, συνέχισε τη δράση του, που είχε αρχίσει ήδη από το 1910, στην υπό τον Sextil Puşcariu επιστημονική ομάδα συγγραφής του Λεξικού της Ρουμανικής Γλώσσας. Το 1936 γίνεται μέλος της Ακαδημίας της Ρουμανίας. Το 1937 μετατάσσεται ως καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Βουκουρεστίου και είναι ο διάδοχος του Ιούλιου Βαλαώρη στην έδρα της Συγκριτικής Λογοτεχνίας των Κλασικών Γλωσσών.

     Το όνομα του Θ. Κ. κυριαρχεί στη ρουμανική γλωσσολογία μέσω των σημαντικών γλωσσολογικών, εθνογραφικών και λαογραφικών μονογραφιών του, που αφορούν ιδίως στις νοτιοδουναβικές ρωμανικές διαλέκτους. Στη μονογραφία του Meglenoromânii (Βουκουρέστι 1925-1935, τόμοι: I: Istoria și graiul lor, II: Literatura populară la meglenoromâni, III: Dictionarul meglenoromân), αξιοποιεί κριτικά τις προηγηθείσες μελέτες του Gustav Weigand, και θέλει να αποδείξει με αυτές ότι οι Μεγλενίτες ή Μογλενίτες Βλάχοι και οι Αρμάνοι Βλάχοι κατήλθαν στα νότια της Βαλκανικής Χερσονήσου από την αριστερή όχθη του Δούναβη και ότι η λαλιά τους αποτελεί ξεχωριστή διάλεκτο της δακορουμανικής. Οι Αρμάνοι, που αριθμητικά είναι ένας μεγάλος πληθυσμός νοτίως του Δουνάβεως, αποτέλεσαν κατ’ επανάληψη αντικείμενο των μελετών του: Românii nomazi. Studiu din viața românilor din sudul Dunării (Κλουζ 1926), είναι μελέτη η οποία επικεντρώνεται σε ένα χαρακτηριστικό φαινόμενο, την τρανσχουμάντσα, ήτοι την δις ετησίως μετακίνηση των ποιμενικών πληθυσμών, φαινόμενο το οποίο συνέβαλε στην ύπαρξη σχέσεων ανάμεσα στις ποιμενικές ομάδες των λατινόφωνων των ευρισκόμενων βορείως και νοτίως του Δουνάβεως. Les Saracatsans (Sărăcăcienii) une tribu nomade greque (2 τόμοι, 1925-1926), πρόκειται για κριτική στο δίτομο έργο του δανού C. Höeg, για να καταλήξει στο συμπέρασμα ότι οι Σαρακατσιάνοι είναι γλωσσικά εκγραικισμένοι Αρμάνοι[9]. Fărșeroții. Studiu lingvistic asupra românilor din Albania (Cluj 1931), είναι μελέτη στην οποία αποκαλύπτει έναν ενδιαφέροντα πληθυσμό Αρμάνων-Βλάχων στην Αλβανία και στην οποία δίνει μέγα πλήθος πολύτιμων ιστορικών, εθνογραφικών, λαογραφικών και γλωσσολογικών πληροφοριών. Σύνθεση των ανωτέρω μελετών του αποτελεί η εκτενής μονογραφία του με τίτλο Aromânii. Dialectul aromân. Studiu lingvistic (Βουκουρέστι 1932), μελέτη που βράβευσε η Ακαδημία Ρουμανίας, με το βραβείο “I. Heliade-Radulescu”, και η οποία περιέχει τεράστιο πλούτο γλωσσικού, εθνογραφικού και ιστορικού υλικού, σχετικά με τον πολυπληθέστερο αριθμητικά λατινόγλωσσο νοτιοδουναβικό πληθυσμό. Ο Θ. Κ. καταπιάστηκε με το όνομα και τη διασπορά των Αρμάνων της Βαλκανικής Χερσονήσου, με την κουλτούρα και τη γλώσσα τους, και αποφαίνεται ότι –με βάση γλωσσολογικά κριτήρια– η προέλευσή τους, όπως και αυτή των Μεγλενιτών Βλάχων της Μακεδονίας και των Βλάχων της Ίστριας στις ακτές της Δαλματίας, είναι από περιοχές βορείως του Δουνάβεως.

     Ο Θ. Κ. αποκαλεί «Ρουμάνους» όλους τους Βλάχους της νότιας Βαλκανικής, τους οποίους διακρίνει σε τέσσερις ομάδες ή κλάδους: α) Δακορουμάνους, ήτοι τους βορείως του Δουνάβεως λατινόγλωσσους της (νυν) Ρουμανίας` β) Αρμάνους, ήτοι τους εντός των ελληνικών χωρών Ελληνόβλαχους ή Κουτσόβλαχους` γ) Μεγλενορωμάνους, ήτοι τους Μεγλενίτες Βλάχους της περιοχής Αλμωπίας ή Κα-ράτζιοβας της Μακεδονίας· Ιστρορωμάνους, ήτοι τους Βλάχους Τσίτσι ή Μορλά-κους στη Χερσόνησο της Ίστριας, στις ΒΔ ακτές της Δαλματίας. Ονομάζει όλους αυτούς «Ρουμάνους» και τους θεωρεί με βορειοδουναβική καταγωγή, γιατί κατά την άποψή του «το μοναδικό ντοκουμέντο από το οποίο μπορεί να αναζητηθεί κάτι σχετικό με την καταγωγή τους είναι η γλώσσα». Εντούτοις, ο ίδιος πάλι διαψεύδει τον εαυτό του, όταν ρητά γράφει ότι με βάση τη μελέτη της γλώσσας (τοπωνύμια και άλλες λέξεις) «οι πρώτες ρίζες του ρωμανισμού [λατινογλωσσίας] πιάσανε στην Πίνδο, από την εποχή ακόμα των ρωμαϊκών κατακτήσεων». Να, λοιπόν, πώς οδηγούνται οι προπαγανδιστές σε αδιέξοδα! Η αλήθεια … τους εκδικείται[10].

Τα σπουδαιότερα έργα του Θ.Κ. με χρονολογική σειρά έκδοσής τους είναι:

    *Flexion des Substantivs und Verbums im “Codex Dimonie”, Leipzig 1906.

    *Die aromunische Sprache und die aromunischen Sprachdenkmäler, δημο-σιευμένο στο C.A. Bratter, Die kutzowalachische Frage, Hamburg 1907.

    *Die nominalen Suffixe im Aromunischen, Leipzig 1908.

    *Reponse Critique au Dictionnaire d’etymologie koutzovalaque του Κων-σταντίνου Νικολαΐδη, Θεσσαλονίκη 1909.

     *Raporturile lingvistice albano-române, DR, II, Cluj 1922.

     *Raporturile lingvistice slavo-române. Influența românei asupra limbii bulgare, DR, III, Cluj 1923/1924.

     *Meglenoromânii, σε τρεις τόμους:

1925. Istoria și graiul lor, 1925.
1926. Literatura populară la Meglenoromâni, 1928.

III. Dicționar Etimologic Meglenoromân, 1934.

    Οι τρεις τόμοι έχουν εκδοθεί από την Ακαδημία της Ρουμανίας και έχουν δημοσιευθεί στο περιοδικό «Studii și Cercetări».

    *Elementul slav în dialectal român (Βραβείο Năsturel Ακαδημίας Ρουμα-νίας), Βουκουρέστι 1925.

    *Românii Nomazi. Studiu din viața Românilor din sudul Peninsulei Bal-canice, Cluj 1925/1926.

    *Românismul balcanic, Cernăuți 1927.

    *Scrierile lui D. Bolintineanu despre Macedonia, στον τιμητικό τόμο για τον I. Bianu…, București 1927.

    *Elemente albaneze în dialectal aromân, Cernăuți 1928.

    *Fărșeroții. Studiu lingvistic asupra Românilor din Albania, Cluj 1931.

    *Aromânii. Dialectul aromân. Studiu lingvistic. Academia Română. Studii și Cercetări (Κρατικό Βραβείο “Eliade Radulescu” Ακαδημίας Ρουμανίας), Βουκουρέστι 1932.

    *Romanitatea Balcanică. Discurs rostit la 26 Mai 1936 în ședința solemnă a Academiei Române, București 1936.

    *B. P. Hasdeu, lingvist, indoeuropenist și filolog, 1937.

    *Le bilingvisme chez les Roumains, București 1940.

    *Macedoromânii. Etnografie, istorie, limbă, București 1942.

    *Limbă și cultură, București 1943.

    *Coup d’oeil sur les occlusives gutturals de la langue thrace, LLit., vol. II, 1943.

    *Dicționarul Limbii Române. Εκδόθηκε με χορηγία της Α.Μ. του Βασιλιά Καρόλου Α΄, από την Ακαδημία Ρουμανίας. Τόμος ΙΙ, Μέρος Ι, λήμματα F – I (το έργο ξεκίνησε το 1910 και ολοκληρώθηκε για έκδοση το 1934).

    *Και άλλα έργα.

     Το να χρησιμοποιεί ο Θ. Κ. τον όρο «Ρουμάνοι» ή «Μακεδορουμάνοι» («Românii» ή «Macedoromânii») εκεί που οι ξένοι συγγραφείς (Ληκ, Πουκεβίλ, Εζέ, Βάιγκαντ, Κάνιτζ, Πόποβιτς κ.ά.) γράφουν Valaques, Aroumounes, Zinzares κ.ά., πιστοποιεί την προπαγανδιστική χρήση και στρέβλωση του ορθού επιστημονικού λόγου και έτσι αδυνατίζει τις όποιες επιστημονικές αλήθειες καταθέτει στα έργα του. Κατ’ ουσίαν ο Θ. Κ. ισχυρίζεται για τους Αρμάνους-Βλάχους ό,τι ισχυρίζονται και οι έλληνες ιστορικοί συγγραφείς (Κ. Παπαρηγόπουλος, Κ. Άμαντος, Ν, Βέης, Γ. Κορδάτος, Ν. Σβορώνος κ.ά., με εξαίρεση τον Α. Βακαλόπουλο και ελάχιστους άλλους), ότι δηλαδή οι Βλάχοι-Αρμάνοι των ελληνικών χωρών κατήλθαν από την Δακία, στηρίζεται δε στα όσα γράφει ο Κεκαυμένος και αποσιωπά τα όσα ιστορεί ο Παχυμέρης. Από προσεχτική ανάγνωση των έργων του Θ. Κ. προκύπτουν και τα εξής 10 σημαντικά συμπεράσματα:

1. Οι λατινόγλωσσοι (Ρωμάνοι/Ρωμαίοι) της Βαλκανικής Χερσονήσου διακρίνονται σε: Δακορωμάνους, Αρμάνους, Μεγλενορωμάνους, Ιστρορωμάνους.

2. Οι λατινόγλωσσοι της Βαλκανικής Χερσονήσου μιλούν διαφορετικές διαλέκτους-γλώσσες μεταξύ τους, και η κάθε μία από αυτές είναι αυτόνομη γλώσσα. Οι Δακορουμάνοι μιλούν τη δακορουμανική (νυν ρουμανική), οι Αρμάνοι μιλούν την αρμάνικη-βλάχικη των Ελληνοβλάχων, οι Μεγλενίτες τη μεγλενίτικη βλάχικη και οι Ιστρορωμάνοι την ιστρορωμανική βλάχικη. Οι γλώσσες αυτές προέκυψαν –κατά τους γλωσσολόγους– από μία κοινή και ενιαία «βαλκανική ρωμανική γλώσσα» η οποία διασπάστηκε κατά τον 10ο ή τον 12ο μ.Χ. αιώνα, αλλά αυτό δεν αποδεικνύεται από καμιά ιστορική πηγή και αποτελεί απλά ισχυρισμό και υπόθεση των γλωσσολόγων.

3. Οι Αρμάνοι-Βλάχοι είναι συμπαγής πληθυσμός, με τις κοιτίδες τους σε Πίνδο, Θεσσαλία, Ήπειρο και Μακεδονία, και από αυτές τις κοιτίδες τους εξαπλώθηκαν σε ολόκληρη τη νότια Βαλκανική: Ελλάδα, Αλβανία, Σερβία και παλαιά Γιουγκοσλαβία, Βουλγαρία., ίσως και στη νυν Ρουμανία.

4. Οι Αρμάνοι-Βλάχοι της νότιας Βαλκανικής είναι απόγονοι θρακικών και ιλλυρικών φύλων, είναι πληθυσμοί που εκρωμαΐστηκαν, δηλ. εκλατινίστηκαν γλωσσικά στους αιώνες της Ρωμαιοκρατίας, από τη Θάλασσα της Αδριατικής έως τις ΝΔ πλαγιές του Αίμου, στο Αιγαίο και στη Θεσσαλία – στις ελληνικές χώρες.

5. Η αρμάνικη ψυχή και η γραικική ψυχή έχουν πολλές συγγένειες, ως κληρονομιά από τους αρχαίους Έλληνες, γεγονός που συνέβαλε –με το σμίξιμό τους– να προκύψει η Επανάσταση του ’21 και η δημιουργία του σύγχρονου ελληνικού κράτους.

6. Η κλέφτικη ζωή, που σχετίζεται με τον ηρωισμό και την ανδρεία, απουσιάζει από τον δακορουμανικό βίο, αποτελεί κύρια έκφραση των Αρμάνων-Βλάχων, ως παλαιά παράδοση που ξεκινάει από τους αρχαίους Έλληνες, και φαίνεται στα «κλέφτικα τραγούδια» τους, που στη συντριπτική πλειονότητά τους είναι σε ελληνική γλώσσα.

7. Η αρμάνικη-βλάχικη γλώσσα δεν είναι ταυτόσημη με τη δακορουμανική των (νυν) Ρουμάνων, γιατί -σαν κάθε ζωντανός οργανισμός- η καθεμιά έχει τα δικά της χαρακτηριστικά, στο πλαίσιο της αυτονομίας της.

8. Από λεξιλογική άποψη, η αρμάνικη-βλάχικη περιέχει πολλές λατινικές λέξεις, που δεν επιμαρτυρούνται ότι υπήρξαν ποτέ και στη δακορουμανική. Υπάρχουν, όμως, στην αρμάνικη και αρχαιοελληνικές λέξεις [ακόμα από την Ομηρική περίοδο], που δεν επιμαρτυρούνται στη δακορουμανική.

9. Η ενδυμασία διαφοροποιεί τους Αρμάνους-Βλάχους –κατά τρόπο ριζικό– από Σλάβους και Δακορουμάνους, γιατί το ένδυμά τους είναι απλό, κομψό, χωρίς πολλά κεντίδια, και σε χρώμα συνολικά μαύρο ή συνολικά λευκό.

10. Η ύπαρξη των Αρμάνων στο βαλκανικό σύμφυρμα δεν οφείλεται, όπως γενικά πιστεύεται, μόνο στη γλώσσα, αλλά κυρίως στην εργατικότητά τους, και υπό αυτή την έννοια οι Αρμάνοι διαφέρουν από τους Ρουμάνους και διότι είναι πάρα πολύ εργατικοί, ενώ οι Ρουμάνους χωρικοί δουλεύουν πολύ λίγο.

Για να διαπιστωθεί από τους αναγνώστες ότι πολλά από αυτά που γράφει ο Θ. Κ. αποτελούν κυρίαρχη άποψη και στον ελληνικό επιστημονικό κόσμο, αντιγράφω από το ΕΛΕ[11] το λήμμα για τη γλώσσα των Ρουμάνων:

     «Γλώσσα: Η λατινική γλώσσα εισήχθη εις το απώτερον σημείον της Α. Ευρώπης καθ’ ην εποχήν οι λεγεώνες του Τραϊανού κατείχον την Δακίαν (101-107 μ.Χ.), εκ της αναμείξεως δε της Λατινικής μετά στοιχείων δακικών, σλαυϊκών κ.λπ. Προήλθεν η Ρουμανική, ήτις ανήκει εις τας ρωμανικάς γλώσσας αι οποίαι παρουσιάζουσι λίαν ηλλοιωμένην την μορφήν της Λατινικής. Το ήμισυ σχεδόν των λέξεων αυτής προέρχεται εκ της Σλαβονικής. Κέντρον του σχηματισμού της Ρουμανικής υπήρξε μέχρι του Ζ΄ αιώνος η προς Β του Δουνάβεως χώρα, ήτις και μετά την μετανάστευσιν των πληθυσμών προς τα Ν του ποταμού ήκμασε κατά διαστήματα (και από του ΙΓ΄ αιώνος συνεχώς) ως η χώρα του μάλλον ενδιαφέροντος γλωσσικού κλάδου της Ρουμανικής. Εις τους κλάδους τους προς Β και Ν του Δουνάβεως αναπτυχθέντες δέον να προστεθή ο αναπτυχθείς εις περιοχάς της Ιστρίας, εις τας οποίας η Ρουμανική εισήχθη διά μεταναστών μεταξύ Ι΄ και ΙΔ΄ αιώνος. Σήμερον η Ρουμανική διαιρείται εις τέσσαρας διαλέκτους: την Δακορρουμανικήν, λαλουμένην υπό 12.000.000 κατ. της Βλαχίας, Μολδαυΐας, Βεσσαραβίας, Τρανσυλβανίας, Βανάτου, Βουκοβίνας, Δοβρουτσάς κ.λπ., την Μακεδονορρουμανικήν, λαλουμένην υπό 600.000 Βλάχων (Τσιντσάρων, Κουτσοβλάχων κ.λπ.), την Ιστρορρουμανικήν, λαλουμένην υπό 3.000 περίπου εν κώμαις της Ιστρίας, και την Μογλενιτικήν, λαλουμένην υπό 17.000 εν τη Β περιοχή της Μακεδονίας. Εκ των χαρακτηριστικωτέρων ιδιορρυθμιών της Ρουμανικής είνε η επίταξις ή μάλλον η προσκόλλησις του άρθρου εις το τέλος των ονομάτων. Ούτω το αρσενικόν άρθρον le ή l’ (ου ο μεν α΄ τύπος προσκολλάται εν τέλει ονομάτων ληγόντων εις –e, ο δε β΄ εις όλα τα λοιπά ονόματα) μετά του ονόματος μεν munte συγχωνεύεται εις τον τύπον muntele, μετά δε των ονομάτων domnu και lupu εις τους τύπους domnul, lupul κ.ο.κ. Το κυριλλικόν αλφάβητον έμεινεν εν χρήσει παρά τοις Ρουμάνοις μέχρι του δευτέρου ημίσεος του ΙΘ΄ αιώνος, οπότε εδέχθη αλφάβητον εξ είκοσι τριών λατινικών χαρακτήρων, επί των οποίων τίθενται κατά την γραφήν ποικίλα διακριτικά σημεία»[12].

Δεν πρέπει να αγνοείται το γεγονός ότι «Διά χειρός Ευθυμίου ιερομονάχου, έτος αψγ΄ (1703) μηνί Μαρτίω» στην «Ιστορία Γαλαξειδίου ευγαλμένη από παλαιά χειρόγραφα, μεμβράνια, σιζίλια, και χρυσόβουλλα αυθεντικά, οπού ευρίσκοται, και είνε και σώζονται εις το Βασιλικόν Μοναστήρι του Σωτήρος Χριστού, χτισμένο παρά του ποτέ αυθέντη και δεσπότη Κυρ Μιχαήλ του Κομνηνού, ου αιωνία η μνήμη», διατυπώνεται πεντακάθαρα ότι κατά το έτος 1059 μ.Χ. «…ούλη την Ελλάδα, που την ελέγασι Ρουμανία…» και κατοικούνταν από αυτούς που σήμερα είναι γνωστοί ως Βλάχοι ή Κουτσόβλαχοι κ.λπ., που δεν είναι άλλοι από τους Ελληνόβλαχους-Αρμάνους, πολίτες της άλλοτε κραταιάς Ρωμανίας, την οποία οι λόγιοι “βάπτισαν” «Βυζαντινή Αυτοκρατορία». Δεν πρέπει να αγνοείται ακόμα αυτό που οι εκφραστές της προπαγάνδας συστηματικά αποφεύγουν να πουν και να γράψουν, αυτό που έχει πει ο Γ. Παχυμέρης (1242-1310): «…τους γαρ το παλαιόν Έλληνας, ους ο Αχλλεύς ήγε, Μεγαλοβλαχίτας καλών επεφέρε-το…». Δηλαδή, οι Έλληνες του Αχιλλέα ήταν οι Μυρμιδόνες, που –στον καιρό του Παχυμέρη– ονομάζονταν Μεγαλοβλαχίτες!

     Είναι καιρός –προς θεού– να ξεχωρίζουμε τις προπαγάνδες, από όπου και αν αυτές προέρχονται (ακόμα και των charge de cours της Σορβόννης)[13], και να προσδώσουμε στις επιστήμες το αληθινό… περιεχόμενό τους κι όχι το… στείρα εθνικιστικό (!), όπως επί πολλές δεκαετίες οι προπαγανδιστές πράττουν.

     Στον τόμο έχει αναπαραχθεί όλο το φωτογραφικό υλικό που περιέχονται στα τρία βιβλία του Θ. Κ., και στο τέλος «μετέφερα» μεγάλο μέρος των φωτογραφιών των έργων των A. Baldacci και C. N. Borileanu, οι οποίες σχετίζονται πιο πολύ με το περιεχόμενο του πρώτου βιβλίου, τους Φαρσεριώτες-Αρβανιτόβλαχους της Αλβανίας, οπότε και θα διευκολύνουν τον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα το πώς είχε ο ποιμενικός και κιρατζήδικος βίος των Αρμάνων-Βλάχων, στις αρχές του 20ού αιώνα.

     Στο Αντί επιλόγου, θεώρησα σκόπιμο να δώσω στοιχεία για το αρχαίο ιστορικό παρελθόν των λαών οι οποίοι κατοικούσαν άνωθεν του Δουνάβεως, και από μερίδα εξ αυτών προέκυψαν οι σημερινοί Ρουμάνοι, και τα στοιχεία αυτά τα αντιγράφω από Εγκυκλοπαίδειες: Από τους Σκύθες στους Δάκους, στον Ρωμαϊκό εποικισμό και στο Σήμερα. Έτσι, μπορεί να έχει ο πάσα ένας ξεκάθαρη εικόνα για εκεί-νους οι οποίοι πιστεύουν ότι οι Ελληνοβλαχοι-Αρμάνοι είναι ίδιοι με αυτούς! Και έτσι πιστοποιείται ότι η επιστημονική δεοντολογία είναι ένα «σχήμα λόγου», από τη στιγμή που οι εθνικιστικές οιμωγές… καλύπτουν τον οποιονδήποτε επιστημονικό λόγο, η… κουρελιάζουν την οποιαδήποτε αποδεικτική διαδικασία… τεκμηρίωσης των ισχυρισμών! Δυστυχώς τούτη η λογική είναι κυρίαρχη για πολλές από τις θεωρητικές επιστήμες διεθνώς. Δυστυχώς.

     Οι επιστήμες δεν έχουν να φοβηθούν, ούτε να κρύψουν κάτι.

*****

     Εξηγούμαι: Τα όποια λάθη και οι αβλεψίες με βαρύνουν αποκλειστικά.

     Αφιερώνω τον ανά χείρας τόμο στους γονείς μου Σταύρο και Ελένη, των οποίων η βοήθεια υπήρξε μέγιστη, ειδικά σε ό,τι αφορά σε πλήθος λέξεων της κτηνοτροφικής ζωής, του αργαλειού κ.λπ., και πολλές από τις πληροφορίες τους τις έχω «περάσει» στις υποσημειώσεις. Τους ευχαριστώ και από αυτή τη θέση.

Θεσσαλονίκη, 17 Φεβρουαρίου 2013

Γιώργης Έξαρχος

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

*ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ………………………………………………            15

*Α΄: ROMÂNII NOMAZI – ΟΙ ΑΡΜΑΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ 1925/26          25

*ΕΙΣΑΓΩΓΗ………………………………………………………          27

*ΜΕΡΟΣ Ι. ΟΙ ΑΡΜΑΝΟΙ ΝΟΜΑΔΕΣ………………………….          29

*1. Οι μορφές του ποιμενικού βίου στους Αρμάνους: Νομαδισμός και τρανσχου-μάντσα. Οι αιτίες του νομαδισμού στους Αρμάνους ποιμένες…….…..        …………………………29

*2. Η παλαιότητα του νομαδισμού στους Αρμάνους: Οι Αρμάνοι νομάδες κατά τον Μεσαίωνα. – Η γεωργία στους Αρμάνους. – Το τσελιγκάτο και τα φαλκάρια

*3. Η σημερινή κατάσταση του νομαδισμού στους Αρμάνους: Οι Αρμάνοι νομάδες Πίνδου, Θεσσαλίας, Ακαρνανίας, Ολύμπου, Χερσονήσου Χαλκιδικής και Βέροιας. – Οι Αρμάνοι νομάδες Γράμμοστας, Μακεδονίας, Θράκης και Βουλγαρίας. – Οι Αρμάνοι νομάδες Αλβανίας, Ορέων Μορίχοβου [Murihova] και περιοχής Βοδενών (Έδεσσας). – Έναρξη απεθνικοποίησης των νομάδων ποιμένων στο μέσον των Σλάβων, Αλβανών και Γραικών……………            61

     (1) Οι Αρμάνοι νομάδες Πίνδου, Θεσσαλίας, Ακαρνανίας, Αιτωλίας, Ολύ-μπου, Χερσονήσου Χαλκιδικής και Βέροιας……………….……………………………………63

     (2) Οι Αρμάνοι νομάδες Γράμμοστας, Μακεδονίας, Θράκης και Βουλ-γαρίας…………………………………………………………….             81

     (3) Οι Αρμάνοι νομάδες Αλβανίας, ορέων Μορίχοβου, και περιοχής Βοδενών (Έδεσσας)…………………………………………………………            87

     (4) Έναρξη απεθνικοποίησης των Αρμάνων νομάδων ποιμένων, στο μέσον Σλάβων, Αλβανών και Γραικών…………………………………………………….                      97

*ΜΕΡΟΣ ΙΙ. ΟΙ ΑΡΜΑΝΟΙ ΠΟΙΜΕΝΕΣ………………………           100

*1. Ο Αρμάνος ποιμένας, η ζωή του και η ενδυμασία του. Η προέλευση της φο-ρεσιάς των Αρμάνων……………………………………………….               100

-Η ανδρική ενδυμασία……………………………………..            101

-Η γυναικεία ενδυμασία……………………………………            106

*2. Το ανέβασμα των προβάτων στο βουνό. Η αναχώρηση των προβάτων στο βουνό στην περιοχή της Βέροιας. – Η κατοικία του Αρμάνου ποιμένα: οι καλύβες. – Η ζωή και η τροφή του ποιμένα. – Τα ονόματα και τα είδη των προ-βάτων. – Οι ασθένειες των προβάτων. – Η στάνη ή το τυροκομείο. – Η προ-εργασία στο γάλα: “οι σειρές”. – Ο γάμος στους ποιμένες……     119

*3. Η κάθοδος των προβάτων στην πεδιάδα. Η ζωή στα μαντριά. – Ο γέννος των προβατίνων. – Το κούρεμα των προβάτων. – Τα είδη του ερίου. – Η κατεργασία του ερίου…………………………………………………………                152

*4. Η σημερινή κατάσταση της κτηνοτροφίας. Η μείωση της κτηνοτροφίας. – Αιτίες: το εμπόριο και οι τέχνες-επαγγέλματα. – Οι μεταφορές με τα καραβάνια. – Οι πόλεμοι και οι ληστείες……………………………………………………              164

(1) Το εμπόριο και οι τέχνες-επαγγέλματα………………..             165

(2) Οι μεταφορές με τα καραβάνια……………………….             168

(3) Οι πόλεμοι και οι ληστείες……………………………             174

*5. Η επίδραση των Αρμάνων ποιμένων πάνω στους άλλους Βαλκανικούς λαούς

(1) Στην απασχόληση με την κτηνοτροφία………………              180

(2) Στην ενδυμασία………………………………………             184

(3) Στη γλώσσα……………………………………………            186

(4) Στον πολιτισμό………………………………………..            186

*6. Ο ποιμενικός βίος των Αρμάνων στην Βαλκανική τοπωνυμία……            188

*7. Ποιμενικοί όροι των Αρμάνων που χάθηκαν από τη γλώσσα αλλά διαφυ-λάσσονται στις βαλκανικές γλώσσες…………………………………………            193

     -Η προέλευση των λέξεων………………………………………            195

*Στην τοπωνυμία…………………………………………            195

*Στην ενδυμασία………………………………………….             196

*Στην οικογένεια…………………………………………            198

*Στην κατοικία……………………………………………            200

*Στα είδη των ζώων……………………………………….            201

*Στην κατοικία των ζώων…………………………………            202

*Στον τόπο επεξεργασίας του γάλακτος……………………            203

*Στα γαλακτοκομικά προϊόντα……………………………            203

*Στα εργαλεία προπαρασκευής του γάλατος………………            204

*Στα ονόματα των προβάτων με βάση το χρώμα………….            204

*Στα ονόματα των κουδουνιών……………………………            205

*Στα ονόματα για τα σημάδια των αυτιών…………………            205

*Στα ονόματα των νόσων των ζώων……………………….            205

*Στα ονόματα του γέννου των προβάτων………………….            206

*Στα αντικείμενα που χρησιμοποιεί ο ποιμένας……………            206

*Στα ονόματα των ειδών διατροφής του ποιμένα…………..            206

*Στα ονόματα των σκυλιών……………………………….            207

*Στα είδη των μαλλιών (ερίου)……………………………            207

*Στα χρώματα των μαλλιών (ερίου)……………………….            207

*Στα υφαντουργικά μάλλινα προϊόντα……………………..            207

     -Τελικές σκέψεις……………………………………………….             208

*Β΄: FĂRŞEROŢI – ΦΑΡΣΕΡΙΩΤΕΣ – ΑΡΒΑΝΙΤΟΒΛΑΧΟΙ 1931…   211

*ΕΙΣΑΓΩΓΗ……………………………………………………..            213

*ΜΕΡΟΣ Ι. ΠΕΡΙΓΡΦΗ ΤΟΥ ΤΑΞΙΔΙΟΥ………………………            217

*1. Περιγραφή του ταξιδιού από την Μπίτολια στη Μηλόβιστα……..            217

*2. Από τη Φλώρινα στην Κορυτσά – Φλώρινα – Πισοδέρι – Μπίγλιστα…  220

*3. H Κορυτσά και τα περίχωρα – Οι Αρμάνοι της Κορυτσάς – Η αγορά της Κορυτσάς – Ντίσνιτσα – Μοσχόπολη  – Μπομποστίτσα – Οι εγκαταστάσεις των Φαρσεριωτών-Νομάδων σε καλύβες – Ο τύπος του Φαρσεριώτη, του Μοσχο-πολίτη, του Αλβανού…………………………………………………….                    225

*4. Από την Κορυτσά στο Ελμπασάν – Η διαδρομή προς Πόγραδετς – Λίμνη Αχρίδος – Μονή Αγίου Ναούμ – Κοινότητα Λίνι…………………..   ………………..           249

*5. Από το Ελμπασάν στα Τίρανα – Η πόλη Ελμπασάν – Οι Αλβανοί Μου-σουλμάνοι Μπεκτασήδες και Μεβλεβήδες – Ονόματα τόπων χριστιανικής προ-έλευσης – Η αποστασία των Αλβανών – Η νοοτροπία του Αλβανού Μου-σουλμάνου – Πεκίνι – Καβάγια……………………………………………………                     253

*6. Από τα Τίρανα στο Δυρράχιο – Τίρανα – Οι Αρμάνοι των Τιράνων – Ο χαρακτήρας της πόλης – Η ιταλική επίδραση – Η αναγέννηση της Αλβανίας – Η λίγκα της Πριζρένης – Η σκιπιταρική μπέσα – Η Αλβανική Εταιρεία της Κων-σταντινούπολης – Η Εταιρεία «BASH KIMI» – Η επανάσταση στο Κόσσοβο (1910) – MBRET WILHEM I PARË – Η εμφάνιση του AHMED MUHTAR ZOGOLLI – Ο σύγχρονος ZOGU I MBREΤ I SHQIPITARËVE – Δυρράχιο 263

*7. Από το Δυρράχιο στο Μπεράτι – Λούσια – Μουζακιά – Καρμπουνάρα – Μπεράτι – Οι Αρμάνοι του Μπερατιού……………………………………..              274

*8. Από το Μπεράτι στο Φιέρι – Ντούσνικ – Μοράβα – Κούταλι – Αρμάνικα τοπωνύμια στην Αλβανία………………………………………….. …………………           282

*9. Από το Φιέρι – στη Λούσνια – στο Ελμπασάν – Ζάβαρι – Ραντοστίνα – Ποϊάνι – Οι μεταναστευτικές κινήσεις των Φαρσεριωτών – Οι Φαρσεριώτες καρ-βανάρηδες-αγωγιάτες – Οι διαδρομές των Φαρσεριωτών καρβανάρηδων στην Αλβανία – Τα ονόματα των μουλαριών – Οι ονομασίες των μερών του σώματος του Μουλαριού – Οι ονομασίες των αντικειμένων πάνω στο σώμα του μουλαριού – Το σαμάρι – Οι ονομασίες του αλετριού και των τμημάτων του – Ο αργαλειός ύφανσης – Τα φαγητά των Φαρσεριωτών…………………          290

*10. Οι Αρμάνοι-Βλάχοι και οι Αλβανοί – Οι σχέσεις μεταξύ Αρμάνων και Αλ-βανών –       Ο  αριθμός των Αλβανών – Ο αριθμός των Αρμάνων…………..            306

*ΜΕΡΟΣ ΙΙ……………………………………………………….            312

*Α. Η γλώσσα – Οι συγγραφείς που ασχολήθηκαν με τη γλώσσα των Αρμάνων της Αλβανίας………………………………………………………                312

     *1. Γενικές παρατηρήσεις……………………………………….            312

     *2. Η γλώσσα-λαλιά των Φαρσεριωτών………………………….            314

     *3. Η λαλιά των Αρμάνων των αλβανικών πόλεων……………….            315

     *4. Η γλώσσα-λαλιά των Φαρσεριωτισσών………………………            321

     *5. Η φαρσεριώτικη λαλιά απέναντι στην αρμάνικη………………            325

     *6. Η φαρσεριώτικη λαλιά και η μογλενίτικη διάλεκτος…………            328

     *7. Η αλβανική επίδραση………………………………………            331

     *8. Η καταγωγή των φαρσεριωτών………………………………            335

     *9. Η συλλογή του υλικού………………………………………            338

*Β. Το διαλεκτολογικό υλικό………………………………………            341

     *1. Τραγούδια…………………………………………………..            341

     *2. Παραμύθια………………………………………………….            348

     *3. Ο γάμος…………………………………………………….            357

     *4. Το κιρατζηλίκι………………………………………………            359

     *5. Η επεξεργασία του μαλλιού (ερίου) και ο αργαλειός…………            361

     *6. Ανδρικά και γυναικεία ονόματα……………………………..            362

*Γ΄: MACEDOROMÂNII  – ΟΙ ΑΡΜΑΝΟΙ 1942………………            365

*ΠΡΟΛΟΓΟΣ……………………………………………………            367

*1. Οι Αρμάνοι – Το όνομα και η διασπορά τους στη Βαλκανική….             371

     -Το όνομα των Αρμάνων……………………………………….            372

     -Η διασπορά τους στη Βαλκανική Χερσόνησο………………….            373

     -Στην Ελλάδα………………………………………………….            373

     -Στην Αλβανία…………………………………………………            377

     -Στη Γιουγκοσλαβία……………………………………………            379

     -Στη Βουλγαρία………………………………………………..            379

     -Οι Μεγλενορωμάνοι…………………………………………..            380

*2. Ο αριθμός των Αρμάνων………………………………………            382

*3. Οι εγκαταστάσεις των Αρμάνων ποιμένων – Η οικογενειακή και κοινωνική ζωή τους……………………………………………………………                 390

     -Η δημιουργία των αρμάνικων-βλάχικων χωριών………………..            390

     -Οι κατοικίες των Αρμάνων-Βλάχων……………………………            391

     -Το παρουσιαστικό του αρμάνου-βλάχου ποιμένα………………            393

     -Η ενδυμασία του αρμάνου-βλάχου ποιμένα……………………            395

     -Η εργατικότητα των Αρμάνων…………………………………            396

     -Η ζωή στις ξένες χώρες………………………………………..            400

     -Η οικογενειακή ζωή στους Αρμάνους………………………….            403

     -Η διατροφή στους Αρμάνους………………………………….            405

     -Το θρησκευτικό αίσθημα στους Αρμάνους: εορτές, προσκυνήματα σε

μοναστήρια και στους Αγίου Τόπους (χατζήδες)……………………            409

     -Η ονοματοθεσία στους Αρμάνους………………………………            412

*(1) Ονόματα από τα ζώα……………………………………            414

*(2) Ονόματα από απλά επίθετα………………………………            414

*(3) Ονόματα ουσιαστικά……………………………………            415

*(4) Ονόματα από επαγγέλματα………………………………            416

*(5) Ονόματα προερχόμενα από τον τόπο καταγωγής ή από πόλεις

και χωριά στα οποία εμπορεύονταν……………………………            417

*(6) Ονόματα προερχόμενα από λαούς…………………………            417

     –Η κοινωνική κατάσταση στους Αρμάνους………………………            418

     -Προλήψεις, πεποιθήσεις, δοξασίες, ήθη και έθιμα………………            422

     -Η γέννα / γέννηση στους Αρμάνους……………………………            424

     -Ο γάμος στους Αρμάνους ποιμένες…………………………….            426

     -Οι χοροί και τα τραγούδια στους Αρμάνους……………………            431

*4. Η απασχόληση των Αρμάνων…………………………………..            434

     -Η κτηνοτροφία και οι μορφές της………………………………            434

     -Ο Αρμάνος ποιμένας και η υλική κατάστασή του………………            436

     -Το ανέβασμα των προβάτων στο βουνό………………………..            438

     -Οι μεταναστευτικές κινήσεις των Αρμάνων ποιμένων……………            440

     -Οι μεταφορές με τα καραβάνια…………………………………            450

     -Το εμπόριο……………………………………………………            457

     -Τα επαγγέλματα και οι τέχνες στους Αρμάνους…………………            464

*5. Η ιστορία των Αρμάνων………………………………………..            469

     -Οι απόψεις των ιστορικών………………………………………            469

     -Τα επιχειρήματα των φιλολόγων……………………………….            475

     -Βαλκανικός εκρωμαϊσμός και ελληνική επίδραση………………            476

     -Η ξένη ιστορική παράδοση……………………………………            481

     -Η δακορουμανική ιστορική παράδοση…………………………            492

*6. Η γλώσσα των Αρμάνων……………………………………….            496

     -Η γλωσσική ενότητα…………………………………………..            496

     -Το λατινικό στοιχείο…………………………………………..            499

     -Η βαλκανική όψη………………………………………………            500

     -Οι παλαιότατες λέξεις………………………………………….            500

     -Τα ξένα στοιχεία………………………………………………            502

     -Ιδιαιτερότητες στη γλώσσα των Αρμάνων………………………            505

     -Ο συντηρητισμός της αρμάνικης γλώσσας………………………            508

*7. Η πολιτιστική κατάσταση των Αρμάνων…………………………            509

     –Οι απόπειρες γραφής στην αρμάνικη……………………………            510

     –Η ανάπτυξη των αρμάνικων κέντρων Ηπείρου και Αλβανία……..            511

     –Η πνευματική και πολιτιστική κατάσταση στη Μοσχόπολη…….             513  

     –Τα πρώτα αρμάνικα βιβλία, γραμμένα από λόγιους Μοσχοπολίτες          517

     –Καταστροφή της Μοσχόπολης & διασπορά των Αρμάνων της Αλβανίας 522

     –Οι Αρμάνοι της Σερβίας και της Βουλγαρίας…………………..            525

     -Οι Αρμάνοι έδωσαν στους Σέρβους και ορισμένους ήρωες…….             528

     –Οι Αρμάνοι των (Δακο)Ρουμανικών Πριγκιπάτων……………….            529

     –Οι Αρμάνοι της Αυστρίας……………………………………..            532

     –Οι Αρμάνοι-Βλάχοι της Ουγγαρίας και της Τρανσυλβανίας……             539

     –Οι λόγιοι Αρμάνοι-Βλάχοι της Αυστρίας και Ουγγαρίας………             547

     –Οι Αρμάνοι στην πολιτική και πνευματική ζωή των Γραικών…..             559

     –Η αναγέννηση των Αρμάνων μέσω των εθνικών σχολείων………            563

     -Ο Μακεδονοβλαχικός Πολιτιστικός Σύλλογος…………………            570

     -Η Αρμάνικη Λογοτεχνία………………………………………            576

*8. Η τωρινή [1942] κατάσταση……………………………………            582

*ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ………………………………………………..            587

*ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ – Από Εγκυκλοπαίδειες: Από τους Σκύθες

στους Δάκους, στον Ρωμαϊκό εποικισμό και στο Σήμερα……………            593

*ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΩΝ A. BALDACCI &

1. C. N. BORILEANU………………………………………….. 601

*ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΓΙΩΡΓΗ ΕΞΑΡΧΟΥ…………………………..            625

[1] [Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ελευθερουδάκη – ΕΛΕ, τ. 11ος, σ. 209. (ΣτΓΕ)]

[2] [Ελλάς, η 1η (από το ουσ. έλη <φως, θερμότητα> = λαμπερή, ή από το ρ. είλλω = δένω, περιδένω, περισφίγγω) (Β 683, Ι 395): Πόλη της Θεσσαλίας, της Φθιώτιδας, που την έκτισε ο Έλληνας, ο γιος του Φθίου, ο οποίος ήταν γιος του Αχαιού. Υπήρξε έδρα της επικράτειας του Πηλέα (πατέρα του Αχιλλέα). Πήρε μέρος στην Τρωική εκστρατεία με άλλες πόλεις της Φθιώτιδας, με 50 πλοία και αρχηγό τον Αχιλλέα. – «Ἑλλάς, πόλις Θεσσαλίας. πολλαὶ Ἀχαΐδες εἰσὶν ἀν’ Ἑλλάδα τε Φθίην τε. ἐκτίσθη ὑπὸ Ἕλληνος, οὐ τοῦ Δευκαλίωνος, ἀλλὰ τοῦ Φθίου καὶ Χρυσίππης τῆς Ἴρου. ὁ δὲ Φθῖος ἦν Ἀχαιοῦ. ἔστι καὶ ἄλλη πόλις Ἑλλάς κοίλης Συρίας. τὸ ἐθνικὸν Ἕλλην ὁμοίως τῷ πρωτοτύπῳ, καὶ Ἑλληνίς τὸ θηλυκόν, καὶ Ἑλληνικός, καὶ Ἑλλαδικός ἀπὸ τῆς Ἑλλάδος» (Στέφανος Βυζάντιος). (ΣτΓΕ)]

[3] [Έλληνες, οι (Έλλην, γενικευμένη χρήση μετά τον 8ο π.Χ. αιώνα) (από το ουσ. έλη <φως, θερμότητα> = λαμπερή, ή από το ρ. είλλω = δένω, περιδένω, περισφίγγω) (Β 684): Οι κάτοικοι της Ελλάδας, της πόλης του Αχιλλέα, που αναφέρονταν και ως Μυρμι-δόνες και ως Αχαιοί. (ΣτΓΕ)]

[4] [ΕΛΕ, τ. 5ος, σ. 249. (ΣτΓΕ)]

[5] [ΕΛΕ, τ. 5ος, σ. 250. (ΣτΓΕ)]

[6] [Ιωάννης Μαλάλας ή Μαλέλας (περ. 491-578): Βυζαντινός χρονογράφος από την Αντιόχεια. (ΣτΓΕ)]

[7] [Το γεγονός αυτό συνέβηκε γύρω στο 520-522/526, στα χρόνια του Ιουστινιανού. Πριν έλθουν στη Χερσόνησο του Αίμου οι παντός είδους Σλάβοι, υπάρχει το όνομα Βαλάχ / Βλάχος, οπότε οι θεωρίες των… βλαχολόγων περί Βλάχων… πάνε περίπατο! (ΣτΓΕ)]

[8] [Εφημερίδα «Πρωινός Κήρυξ», Αθήνα, 29 Αυγ. 1846. – Ο Ι. Κωλέττης (1773 ή 1774 – 31 Αυγ. 1847), τον Αύγουστο του 1846 είχε επιδεινωμένη την κατάσταση της υγείας του. Ο πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας Κάρολος Παπούλιας, στις 5 Ιουνίου 2005 έχει πει –μεταξύ άλλων– για τον Ι. Κωλέττη: «Ο Ιωάννης Κωλέττης είχε μία πλήρως τεκμηριωμένη πολιτική θεωρία για την εξέλιξη των ελληνικών πραγμάτων κατά την μετεπαναστατική περίοδο. Καθοδηγητικό στοιχείο της πολιτικής του σκέψης ήταν οι ευρωπαϊκές προδιαγραφές και η μεταφορά τους στην ελληνική πραγματικότητα. Από το Παρίσι, όπου βρέθηκε ως πρέσβης για σχεδόν μια δεκαετία, διερεύνησε τη θέση της χώρας “εις την μεγάλην μηχανήν του εκτεταμένου πολιτικού ορίζοντα”, όπως έλεγε χαρακτηριστικά. Έχοντας βαθιά πίστη στις δυνατότητες που διέθετε και διαθέτει το ελληνικό έθνος, θεμελίωσε ως εισηγητής της Μεγάλης Ιδέας, την ενότητα του Ελληνισμού στο χώρο. Οι αρετές που χαρακτήριζαν την πολιτική στάση και συμπεριφορά του Ιωάννη Κωλέττη ήταν η φρόνηση, η υπομονή και η επιμονή. Σύγχρονοι και μεταγενέστεροι, πολι-τικοί φίλοι και αντίπαλοι, προσέδωσαν σειρά ιδιοτήτων στον Ηπειρώτη πολιτικό που, κατά παράδοξο τρόπο, ισχύουν όλες, ακόμα και οι πλέον αντίθετες: ήταν διάνοια “ολίγον χιμαιρική” αλλά και ρεαλιστής, φιλόδοξος αλλά όχι αλαζόνας, αυθόρμητος αλλά και επιφυλακτικός, ιδιαιτέρως ευφυής και συγχρόνως αθώος, ήταν τέλος ανατολίτης αλλά και ευρωπαίος. Συνυπολογίζοντας το βάρος του πρόσφατου επαναστατικού παρελθόντος, έθετε ως στόχο του την οργάνωση μιας στερεής και σύγχρονης κρατικής εξουσίας, συγκροτώντας έναν εθνικό πολιτικό λόγο και επιζητώντας την ευρεία, ευρύτερη από τα όρια του κόμματός του, αποδοχή του πολιτικού του προγράμματος. Αντιστάθηκε σθεναρά στις δυνάμεις που θέλησαν να ανατρέψουν το “ιστορικό” γεγονός του ’21, που προσπάθησαν να ακυρώσουν τις σχέσεις που είχαν διαμορφωθεί πριν την έκρηξη της Επανάστασης και κατά την εξέλιξή της. Ο Ιωάννης Κωλέττης ήταν μια χαρισματική προσωπικότητα, που προκαλούσε έντονα συναισθήματα. Τον Κωλέττη θα μπορούσε κανείς να τον αγαπήσει ή να τον μισήσει, δεν θα μπορούσε όμως, σε καμία περίπτωση, να τον αγνοήσει». (ΣτΓΕ)]

[9] [Βλέπε το έργο μου: Σαρακατσάνοι, τόμος Α΄, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 2005, στο οποίο υπάρχει σε μετάφραση και το έργο του δανού C. Höeg, σ. 101-226, και η κριτική του Θ. Κ. σε αυτό το έργο του C. Höeg. (ΣτΓΕ)]

[10] [Δεν επεκτείνομαι σε αναλύσεις, και για διευκόλυνση του αναγνώστη στην αναζήτησης της αλήθειας, συστήνω τα «βλαχολογικά έργα» μου: α) Αυτοί είναι οι Βλάχοι, 1994, β) Οι Ελληνόβλαχοι-Αρμάνοι (Α΄-Β΄), 2001, Οι ξένοι περιηγητές για τους Βλάχους – Γαλλόφωνοι και Αγγλόφωνοι, (Α΄-Β΄), 2004 & 2005, Αρμάνοι (Βλάχοι), 2010, και άλλα συναφή, όπως τα: Βλάχοι-Μνημεία ζωής και λόγου…, Πούντεα ντι Άρτα – Το γεφύρι της Άρτας κ.ά.. (ΣτΓΕ)]

[11] [ΕΛΕ, τόμος 11ος, σ. 183-184. (ΣτΓΕ)]

[12] [Τα περί «μεταναστεύσεως πληθυσμών» από τα βόρεια στα νότια του Δούναβη και τα περί «διά μεταναστών» εισαγωγής της (Δακο-)Ρουμανικής για σχηματισμό «Μακεδορρουμανικής διαλέκτου» στους Βλάχους-Αρμάνους (Κουτσόβλαχους, Τσιντσάρους κ.λπ.), που γράφει το ΕΛΕ, ανατρέπονται με τα όσα πειστικά επιστημονικά τεκμήρια καταθέτει με τα εδώ τρία βιβλία του ο Θ. Κ. (ΣτΓΕ)]

[13] [Στα βιογραφικά του γράφει: «εκλέχθηκε Εντεταλμένος Καθηγητής (charge de cours) Βαλκανικής Ρωμανολογίας και Ρουμανικής Διαλεκτολογίας», στο 4ο Πανεπιστήμιο Σορβόννης, στο Παρίσι! –Ποια περίοδο; Ποια έτη, κύριε εντεταλμένε;… (ΣτΓΕ)]