“Τα αίτια της άλωσης της Νάουσας από τους Τούρκους τον Απρίλιο του 1822” / γράφει ο Στέργιος Αποστόλου

Η πόλη της Νάουσας, σύμφωνα με βασιλικό διάταγμα του 1955, έχει τον τίτλο «ηρωική». Στο σημείο της θυσίας των γυναικών, στην περιοχή Στουμπάνοι δίπλα στο ποτάμι της Αράπιτσας, υπάρχει το χαρακτηριστικό μνημείο, με το άγαλμα της Ναουσαίας με τα παιδιά στην αγκαλιά της

——————-

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΠΥΡ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ – ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΝΑΟΥΣΑ

——————

Με αφορμή το δημοσίευμα του Θωμά Μπλιάτκα με τίτλο «ΠΕΡΙ ΑΛΩΣΕΩΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΝΑΟΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΥΠΑΡΞΗΣ Ή ΜΗ ΠΡΟΔΟΣΙΑΣ» (Φωνή της Ναούσης της 9^ης Μαΐου 2009, σελ. 15), ως ιστορικός ερευνητής και συγγραφέας βιβλίων με κεντρικό άξονα αναφοράς τη Νάουσα και την ευρύτερη περιοχή της, θεωρώ υποχρέωση να θέσω στη διάθεση οποιουδήποτε αναγνώστη ή μελετητή τις κατωτέρω βασικές πηγές και βιβλιογραφία, που αναφέρονται στα αίτια της άλωσης της Νάουσας από τους Τούρκους, από τις οποίες προκύπτει ευθέως αν η άλωση της πόλης οφείλεται σε προδοσία, όπως θρυλείται, του Διαμαντή (Μάμαντη) Δραγατά, ηγέτη της αντιπολιτευόμενης τον Ζαφειράκη πολιτικής παράταξης, ή όχι.

Πιστεύω ότι έτσι θα δοθεί η δυνατότητα στους ανωτέρω να αποκτήσουν σαφή και ολοκληρωμένη αντίληψη της ιστορικής πραγματικότητας επί του ανωτέρω θέματος:

1) ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ. Αρχείον Θεσσαλονίκης (1695 – 1912). Επιμέλεια Ιωάννου Κ. Βασδραβέλλη. Έκδοση της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών. Θεσσαλονίκη 1952. Στη σελίδα 466 και με αύξοντα αριθμό 374 γίνεται περιληπτική μνεία περί ύπαρξης πίνακος καταγραφής Ναουσαίων επαναστατών διαφυγόντων μετά την κατάληψη της πόλης, οι οποίοι επικηρύχτηκαν και υπέστησαν δήμευση της περιουσίας τους από το Τουρκικό Δημόσιο.

Ακολούθως, μετά τη χορήγηση αμνηστίας προς αυτούς από τον Μεχμέτ Εμίν Εμπού Λουμπούτ πασά, οι ανωτέρω επέστρεψαν στη Νάουσα και τους απεδόθη η δημευθείσα περιουσία τους. Ο πίνακας αυτός φέρει χρονολογία σύνταξης 20 Μουχαρέμ 1238, ήτοι 7^η Οκτωβρίου 1822. Το πλήρες κείμενο του ανωτέρω πίνακα δημοσιεύεται στο σύγγραμμα του Ιωάννη .Κ. Βασδραβέλλη με τίτλο «ΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΑΓΩΝΑΣ (1796-1832), σελ. 283-300. Θεσσαλονίκη 1950. Συγκεκριμένα, στη σελ. 290 μας παρέχεται η κατωτέρω πληροφορία:

«Κτήματα και γαίαι, ανήκουσαι κατά πληροφορίας εις κατοίκους της πόλεως ταύτης (Νάουσα) φυγόντας κατά τον πόλεμον και μετά την κατάληψιν αυτής επανελθόντας κατόπιν συγγνώμης και αμνηστίας, χορηγηθείσης υπό της Αυτού Εξοχότητος του βαλή Θεσσαλονίκης Μεχμέτ πασά, αίτινες παρεχωρήθησαν και επεστράφησαν αυτοίς διαταγή της Αυτού Εξοχότητος του βεζύρου τούτου»      

Στον πίνακα αυτό, στην πρώτη σειρά, αναγράφονται τα ονόματα του Μάμαντη και του αδελφού του Κωνσταντή, ήτοι: Κοτζάμπασης Μάμαντης και αδελφός του Κωνσταντής. Επομένως, υπάρχει η αδιάψευστη και αμάχητη μαρτυρία από τα ανωτέρω τουρκικά αρχεία, ότι ο Μάμαντης και ο αδελφός του Κωνσταντής περιλαμβάνονταν στους διαφυγόντες Ναουσαίους μετά την κατάληψη της πόλης, οι οποίοι επικηρύχτηκαν από τους Τούρκους και δημεύτηκε η περιουσία τους. Καταρρίπτεται, συνεπώς, κατά τρόπο αδιαμφισβήτη- το, ο μύθος περί προδοσίας του Μάμαντη, ένεκα της οποίας οι Τούρκοι κατέλαβαν την Νάουσα.

Οι ανωτέρω επανήλθαν στην Νάουσα μετά την χορήγηση αμνηστίας από τον Μεχμέτ Εμίν Εμπού Λουμπούτ πασά και αποδόθηκε σ’ αυτούς η δημευθείσα περιουσία τους. Πέραν αυτού ανατρέπονται άρδην τα γραφέντα από τον Ευστάθιο Στουγιαννάκη ότι ο Μάμαντης ακολουθούσε το στρατό του Μεχμέτ Εμίν Εμπού Λουμπούτ και ότι συνέστησε στους Τούρκους να καταλάβωσιν τον Βάδον (Βάντος), την Παναγιοπούλαν και τους Τροχούς … ίνα ευρεθώσιν εις τα νώτα των επαναστατών και διακόψωσιν ούτω την μετά της πόλεως συγκοινωνίαν αυτών. (Ευσταθ Στουγιαννάκη, σελ. 180-183).

Το θέμα περί προδοσίας ή μη του Μάμαντη είχε προβληματίσει στο παρελθόν τον γράφοντα και τον αείμνηστο ιδρυτή και διευθυντή της τοπικής εφημερίδας «ΦΩΝΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ» Πέτρο Δεινόπουλο, οι οποίοι αντιτάχτηκαν στα γραφόμενα του Ευσταθίου Στουγιαννάκη και αρθρογράφησαν σχετικώς.

Στο ίδιο σύγγραμμα σπιλώνεται και το όνομα της γνωστής οικογένειας της Νάουσας Περδικάρη με την αναφορά στο όνομα του προπάτορά της Αντωνάκη, στο οποίο γίνεται λόγος ότι:

« … εις μόνας τας οικογενείας του Μάμαντη και Περδικάρη (Αντωνάκη) παρέσχε χάριν ( ο Μεχμέτ Εμίν Εμπού Λουμπούτ πασάς) διότι όχι μόνον δεν επέτρεψεν διαρπαγήν της περιουσίας των και απαγωγήν αυτών, αλλά και όσους εκ των οικογενειών των είχον απαγάγει οι Τούρκοι εν αγνοία των έσωσεν. (σελ. 220).

Όμως, στον προμνημονευθέντα πίνακα καταγραφής και δήμευσης των περιουσιών των Ναουσαίων επαναστατών τον εμπεριεχόμενο στα τουρκικά αρχεία Θεσσαλονίκης, πέμπτο κατά σειράν (μετά τα ονόματα του Μάμαντη και του αδελφού του Κωνσταντή), αναγράφεται και το όνομα Αντωνάκης. Επομένως και ο Αντωνάκης Περδικάρης είχε επικηρυχθεί από τους Τούρκους και δημευθεί η περιουσία του  και μόνο όταν του χορηγήθηκε αμνηστία επέστρεψε στη Νάουσα και αποδόθηκε σ’ αυτόν η δημευθείσα περιουσία του. (σελ. 290).

Ο προεστός της Νάουσας Ζαφειράκης Θεοδοσίου Λογοθέτης υπήρξε, σύμφωνα με την άποψη πολλών σύγχρονών του πηγών, ο ηθικός (αν όχι και ο φυσικός) αυτουργός της προδοσίας και δολοφονίας του Υπάτρου στην Νάουσα, είτε λόγω αντιπαλότητας με οποιονδήποτε ευνοούσε τον μεγάλο του εχθρό Αλή Πασά είτε λόγω των φιλικών σχέσεων με την οθωμανική διοίκηση και της επιθυμίας να διατηρήσει την εξουσία του. Προτομή στο Δημοτικό Πάρκο της Νάουσας.

(https://el.wikipedia.org/wiki/ Δημήτριος-Ύπατρος

2) Ιδού τι γράφει ο Σπυρίδων Τρικούπης για τα αίτια της άλωσης της Νάουσας από τους Τούρκους τον Απρίλιο του 1822 στο σύγγραμμά του ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ (Λονδίνο 1861), 39 χρόνια ακριβώς  μετά από την πτώση της πόλης:

«Μετά δύο ημέρας εξεστράτευσεν ο πασάς εις Νάουσαν μετά 15.000. Γενναίαν αντίστασιν ηύρε κατ’ αρχάς εκτός της πόλεως, όπου ήσαν ικανοί Έλληνες εστρατοπεδευμένοι υπό τον υιόν του Καρατάσου Τσάμην, αλλ’ υπερίσχυσεν επί τέλους και διεσκόρπισε το στρατόπεδον εκείνο. Καλέσας δε τους εν τη πόλει εις υποταγήν και μη εισακουσθείς εφώρμησε την 6 Απριλίου και μετά μικράν αντίστασιν την εκυρίευσε, την κατέκαυσε και τους μεν των εγκατοίκων εσκότωσε, τους δε ηνδραπόδισε».

Ουδεμία, επομένως, μνεία κάνει για την κατάληψη της πόλης ύστερα από προδοτική ενέργεια. Η μαρτυρία αυτή είναι αξιοσημείωτη γιατί το χρονικό διάστημα κατά το οποίο ο Τρικούπης συνέγραψε το ανωτέρω σύγγραμμά του δεν απείχε πολύ από την εξέγερση των Ναουσαίων το 1822. (βλ. τόμος 2^ος, σελ. 173).

3) Ο Ν.Γ. Φιλιππίδης στην ιστορική πραγματεία του, που διαβάστηκε στην αίθουσα του Φιλολογικού Συλλόγου ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ στην Αθήνα την 27^η Απριλίου 1879, γράφει ότι η ομόφωνη απόφαση για την εξέγερση της πόλης ελήφθη κατά τη διάρκεια σύσκεψης στη μονή Δοβρά. στην οποία, μεταξύ άλλων, μετείχαν και όλοι οι ηγέτες των αντιπάλων προς τον Ζαφειράκη πολιτικών παρατάξεων της Νάουσας (επομένως, μετείχε και ο Μάμαντης). Ιδού τι γράφει ο Φιλιππίδης:

«Αλλ’ επειδή οι προύχοντες της Ναούσης ήσαν διηρημένοι εις δύο πολιτικάς μερίδας, ο σκοπός δε του επικειμένου αγώνος απήτει την ένωσιν πάντων των χριστιανών, ησθάνθησαν οι συνελθόντες την απόλυτον ταύτην ανάγκην και μεταπεμψάμενοι εκ Ναούσης τους αντικειμένους τω Ζαφειράκη συνεφιλίωσαν αυτούς δια του εν Χριστώ ασπασμού, ορκισθέντες και τας διχονοίας των να λησμονήσωσι  και εις τον μελετώμενον αγώνα από κοινού να αποδυθώσι συναγωνιζόμενοι μέχρις εσχάτων ως αδελφοί (βλ. σελ. 39-40).

Η πληροφορία αυτή ιστορικά είναι πολύτιμη διότι αποσαφηνίζει ευθέως ότι όλες οι πολιτικές παρατάξεις της Νάουσας συμμετείχαν στη σύσκεψη για την από κοινού εξέγερση της πόλης και επομένως οι οπαδοί τους πολέμησαν μέχρις εσχάτων. Τούτο αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι κανένα κρούσμα αυτομολίας Ναουσαίου πολεμιστή προς τον εχθρό δεν παρατηρήθηκε, καθ’ όλη τη διάρκεια των μαχών. Αλλά και περί των αιτίων της άλωσης της Νάουσας από τους Τούρκους η αναφορά του Φιλιππίδη σ’ αυτά ουδεμία μνεία κάνει περί οποιασδήποτε προδοτικής ενέργειας. Συγκεκριμένα γράφει ότι:

«Οι της πόλεως πρόμαχοι, όσω κεκμηκότες και αν διετέλουν, υπέστησαν ηρωϊκώς και την ογδόην ταύτην έφοδον, αλλ’ επί τέλους τα όπλα αυτών θερμανθέντα εκ του αδιαλείπτου πυροβολισμού κατέστησαν άχρηστα, οι δε Οθωμανοί πολυάριθμοι όντες, ορμήσαντες εισήλθον δια της πύλης του Αγίου Γεωργίου τη Πέμπτη της Διακαινησίμου (6 Απριλίου) εις την πολυτλήμονα Νάουσαν. (βλ. σελ 59)».

Πέραν τούτου, πολλοί επιζήσαντες της καταστροφής Ναουσαίοι, οι οποίοι έδωσαν στον Φιλιππίδη αυτές τις πληροφορίες, θέλησαν να συνδράμουν οικονομικά στην έκδοση του συγγράμματός του. Ο Φιλιππίδης, ως γνωστό, παρέμεινε στη Νάουσα αρκετό διάστημα για συλλογή πληροφοριών και μαρτυριών. Οι Ναουσαίοι οι οποίοι συνέδραμαν οικονομικά τον Φιλιππίδη στο έργο του είναι οι ακόλουθοι:  Οικογένεια διδασκάλου Γ. Θεολόγη, Γεωργίου Κύρτση, Δ. Ζ. Τρόμπακα, Δημητρίου Αγγελάκη, Δημητρίου (Παπα)Φιλίππου, αδελφών Περδικάρη, Νικολάου Πεχλιβανίδη (Πεχλιβάνου), Αλεξ. Κωνσταντινίδη, (Κολτσάκη), Γ. Α. Βούλτση και Δημητρίου Λέγκου. (βλ. σελ. 88 και 90).

4) Ο Ναουσαίος διδάσκαλος και χρονικογράφος Δημήτριος Πλαταρίδης ο οποίος συνέταξε σχεδίασμα για την εξέγερση των Ναουσαίων το 1822, το οποίο ο Ευστάθ. Στουγιαννάκης χρησιμοποίησε για τη συγγραφή του προμνημονευθέντος βιβλίου του, έγραψε ότι ο Μάμαντης δεν υπήρξε προδότης. Τούτο το ομολογεί ευθέως και χωρίς περιστροφές ο Ευστάθιος Στουγιαννάκης στον πρόλογο του βιβλίου του ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΝΑΟΥΣΗΣ, κατ’ ανέκδοτον σχεδίασμα Δ. Πλαταρίδη (επανέκδοση από Σύλλογο Αποφοίτων Λαππείου Γυμνασίου Ναούσης ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ Ο ΛΟΓΙΟΣ, σελ. 13, Θεσσαλονίκη 1976, στο οποίο γράφει ότι:

«Μίαν αντίφασιν (του Δ. Πλαταρίδη) εν τη περί Μάμαντη κρίσιν διόρθωσα αποδώσας την αθωωτικήν περί αυτού κρίσιν εις τους υπερασπιστάς του Μάμαντη, εις ους ενδίδων ο μακαρίτης περιέπεσεν εις την αντίφασιν.

Όμως ο Ευστάθιος Στουγιαννάκης απέφυγε να αναφέρει τι ακριβώς έγραφε ο Δημήτριος Πλαταρίδης, σύμφωνα με το οποίο  ο Μάμαντης δεν υπήρξε προδότης. Στο σχεδίασμα Πλαταρίδη ο Στουγιαννάκης επέφερε, κατά το δοκούν, και άλλες μεταβολές, τις οποίες αναφέρει στον πρόλογό του.

5) Ο αξιόλογος Μακεδόνας ιστορικός Ιωάννης Κ. Βασδραβέλλης στο σύγγραμμά του ΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΑΓΩΝΑΣ (1796-1832), έκδοση της Εταιρείας Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1950, αναφερόμενος στα αίτια της άλωσης της Νάουσας από τα τουρκικά στρατεύματα, γράφει:

«Η τύχη της Νάουσης είχε κριθεί ήδη στρατιωτικώς διότι ήτο αδύνατον στρατός, συγκείμενος εκ 12000 ανδρών τακτικών, μετ’ ισχυρού πυροβολικού, πολλών άλλων χιλιάδων Τούρκων χωρικών εξωπλισμένων εκ των πέριξ και διαθέτων συνεχείς εφεδρείας και αφθονίαν παντοειδών εφοδίων, να μην επιβληθή τελικώς επί αντιπάλου, ανδρείου μεν καθ’ όλα, αλλ’ ενεργούντος ανευ γενικωτέρου αρχηγού περιωπής και σαφώς μελετημένου σχεδίου αμύνης. (βλ. σελ 129)»

Επομένως, και ο ανωτέρω ιστορικός αναφέρει ότι η Νάουσα υπέκυψε λόγω του μεγάλου όγκου των Τουρκικών στρατευμάτων και της αφθονίας και της ποιοτικής ανωτερότητας του πολεμικού υλικού που χρησιμοποίησαν αυτά κατά τη διάρκεια των μαχών. Πουθενά δεν υπάρχει αναφορά για πτώση της πόλης κατόπιν προδοσίας.

6) Ο Λοχαγός του Μηχανικού του γαλλικού στρατού Β. Νικολαϊδης στο σύγγραμμά του  ΟΙ ΤΟΥΡΚΟΙ ΚΑΙ Η ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΤΟΥΡΚΙΑ, τόμος 2^ος, σελ 280 κ.ε., Παρίσι 1859, (το οποίο παρουσίασε ο Ναουσαίος Θωμάς Μπλιάτκας), ουδεμία μνεία κάνει για άλωση της Νάουσας κατόπιν προδοσίας.

 Το βιβλίο αυτό του Β. Νικολαϊδη, γραμμένο στην Γαλλική γλώσσα, ήταν γνωστό στη Νάουσα και στον Ευστάθιο Στουγιαννάκη από το 1924, ο οποίος ήταν άριστος γνώστης της Γαλλικής γλώσσας και το είχε διαβάσει όταν εξέδωσε το ίδιο έτος το βιβλίο του για την επανάσταση και την καταστροφή της Νάουσας, με βάση το σχεδίασμα του Δημητρίου Πλαταρίδη

 Μνεία του Β. Νικολαΐδη και του βιβλίου του κάνει ο Ευστάθιος Στουγιαννάκης στις σελίδες 221, 228 και 238, σε υποσημειώσεις. Δεν θέλησε όμως να αναφέρει τι γράφει ο Β. Νικολαϊδης για τα αίτια της πτώσης της Νάουσας, γιατί αυτό θα έρχονταν σε αντίθεση με τα γραφόμενά του περί προδοσίας του Μάμαντη.

7) Τέλος, υπάρχει και το σύγγραμμά μου ΠΤΥΧΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΠΑΡΑΤΑΞΙΑΚΩΝ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΕΩΝ ΣΤΗ ΝΑΟΥΣΑ (1627-1918), Μελέτη κριτική – ιστοριοδιφική, που εκδόθηκε το έτος 1994 και επανεκδόθηκε από την ΕΜΙΠΗ Βέροιας το έτος 2016.

Στο βιβλίο αυτό, πέραν των ανωτέρω, αναπτύσσονται με πολλές λεπτομέρειες και με τη δέουσα κριτική θεώρηση, όλες οι προεπαναστατικές και μετεπαναστατικές πολιτικές αντιπαραθέσεις στη Νάουσα, επί τη βάσει υπαρχουσών πηγών και βιβλιογραφίας και νομίζω, ότι το βιβλίο αυτό, μέσα από τις 562 σελίδες του, καλύπτει σφαιρικά όλα τα γεγονότα αυτής της περιόδου.