Στις φυλακές του Γεντί Κουλέ, στο Επταπύργιο, κρατήθηκαν στην Γερμανική κατοχή, τον Eμφύλιο, την πρώτη μετεμφυλιακή δεκαετία και στη Χούντα εκατοντάδες πατριώτες και πολιτικοί κρατούμενοι, πολλοί καταδικασμένοι σε θάνατο, από τους οποίους δεκάδες εκτελέστηκαν στον ελεύθερο χώρο πίσω από τις φοβερές φυλακές.
Χρήστος Ζαφείρης
Ένα πρόσφατο ντοκιμαντέρ της ΕΤ1 αναδεικνύει την ιστορία του Επταπυργίου, το δράμα των εγκλείστων και την ξεχασμένη ιστορία των εκτελέσεων και ξαναφέρνει το αίτημα να γίνει το Μουσείο του Γεντί Κουλέ…
Το Γεντί Κουλέ υπήρξε διαβόητο κολαστήριο για πολλούς καταδικασμένους πατριώτες και πολιτικούς κρατούμενους, που οδηγήθηκαν στο θάνατο για τον πατριωτισμό τους και τις ιδέες τους από τον στρατό κατοχής ή από την ομοεθνή με διαφορετική ιδεολογία αντίπαλη εξουσία. Ήταν ο τελευταίος χώρος αποχαιρετισμού των μελλοθάνατων πριν οδηγηθούν «εις τον συνήθη τόπον» των εκτελέσεων, που γινόταν στην έρημη περιοχή πίσω από το Επταπύργιο και το δάσος του Σέιχ Σου. Κάθε πρωί σχεδόν άνοιγαν οι σιδερένιες πόρτες των κελιών και έπαιρναν τους μελλοθάνατους για εκτέλεση. Αυτές τις μνήμες των πολιτικών θανάτων και τη διαδρομή ως το γειτονικό κρανίου τόπο ανακαλεί στο ποίημα «Το Πρωί» ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης, έγκλειστος στο Γεντί Κουλέ και μελλοθάνατος των πολιτικών παθών του Εμφυλίου:
Το πρωί/ στις 5/ ο ξηρός/ μεταλλικός ήχος./ Υστερα τα φορτωμένα καμιόνια/ που θρυμματίζουνε τις πόρτες του ύπνου/ και το τελευταίο αντίο της παραμονής/ και οι τελευταίοι βηματισμοί στις υγρές πλάκες/ και το τελευταίο σου γράμμα/ στο παιδικό τετράδιο της αριθμητικής/ σαν του μικρού παραμυθιού το δίχτυ/ που τεμαχίζει με κάθετες μαύρες γραμμές/ του πρωινού χαρούμενου ήλιου της παρέλαση.
Τα ρεμπέτικα μαζί με δημοτικά και τραγούδια του αγώνα, του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ, κάποια συνθήματα και ηρωικοί αποχαιρετισμοί έσπαζαν το βαρύ κλίμα που σκίαζαν την ώρα της μεταφοράς των αγωνιστών για εκτέλεση. «Μαζί με τις πρώτες χρυσές ακτίνες που πασάλειψαν τα πλαίσια των μεγάλων παραθυριών, αντήχησαν τα ξερά παρατεταμένα κροταλίσματα των όπλων του εκτελεστικού αποσπάσματος. Οι πυροβολισμοί ξανακούστηκαν μετά από λίγο πιο αραιοί και πιο αδύνατοι. Θα ήταν οι χαριστικές βολές. Και μετά τίποτε…». Αυτό το λιτό απόσπασμα από το μυθιστόρημα του Χρήστου Σαμουηλίδη «Επταπύργιο» δίνει τη θλιβερή ατμόσφαιρα στο Γεντί Κουλέ κατά τη διαδικασία των εκτελέσεων.
Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής από το 1941 ως το 1944 εκτελέστηκαν στις φυλακές του Γεντί Κουλέ 45 Έλληνες πατριώτες από τις γερμανικές αρχές κατοχής. Βέβαια ο αριθμός αυτός δεν αντιπροσωπεύει τις εκατόμβες των εκτελεσμένων της κατοχής, γιατί μεγάλο κρατητήριο μελλοθανάτων ήταν το στρατόπεδο Παύλου Μελά, ενώ χώροι εκτελέσεων πατριωτών υπήρξαν πολλοί στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης.
Μελλοθάνατοι οδηγούνται «εις τον συνήθη τόπον των εκτελέσεων»
Στον Eμφύλιο
Πιο σκληρές ήταν οι εκτελέσεις μελλοθανάτων του Γεντί Κουλέ κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου και τα πρώτα χρόνια της μετεμφυλιακής δεκαετίας. Σύμφωνα με διασταυρωμένες πληροφορίες εκτελέστηκαν 148 καταδικασθέντες σε θάνατο από τα έκτακτα στρατοδικεία που δίκαζαν συνοπτικά και τις περισσότερες φορές χωρίς ενοχοποιητικά στοιχεία. Αρκούσε η «αντιεθνική» ιδεολογία, η αόριστη κατηγορία συμμετοχής στον Δημοκρατικό Στρατό και η ένταξη του κατηγορούμενου σε πολιτικές «παραφυάδας των κομμουνιστοσυμμοριτών».
Ο Νίκος Νικηφορίδης
Ήταν πολλοί οι πολιτικοί κατάδικοι του Γεντί Κουλέ που ξεψύχησαν από το κροτάλισμα των πολυβόλων του εκτελεστικού αποσπάσματος. Συγκλονιστική περίπτωση ήταν η ομάδα Νικηφορίδη, που εκτελέστηκε άδικα ενάμιση σχεδόν χρόνο μετά τη λήξη του εμφύλιου πολέμου. Τα χαράματα της 5ης Μαρτίου του 1951 στήθηκε στο εκτελεστικό απόσπασμα μαζί με έξι ακόμη καταδικασμένους σε θάνατο από το έκτακτο στρατοδικείο Θεσσαλονίκης ο Νίκος Νικηφορίδης, ο οποίος μάζευε υπογραφές μαζί με άλλα… 200 εκατομμύρια ανθρώπους σε όλον τον κόσμο για την «Έκκληση της Στοκχόλμης», που ζητούσαν να τεθεί υπό διεθνή έλεγχο η χρήση των ατομικών όπλων! Η …»φοβερή» κατηγορία λοιπόν γι αυτήν την ειρηνιστική έκκληση ήταν «Απόπειρα διάδοσης ανατρεπτικών ιδεών»!…
Τα παλικάρια που χόρεψαν και τραγούδησαν, ως τελευταία επιθυμία, μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα ήταν οι Νίκος Νικηφορίδης, Θεόδωρος Ορφανίδης, Μόσχος Στογιάννης, Κωνσταντίνος Σπρίντζος, Κωνσταντίνος Μήτσας, Ρήγας Παραθυράς και Χαράλαμπος Παπαδόπουλος. Για να έχουμε γνώση της σκληρής ψυχροπολεμικής εποχής και του «εγκλήματος» που διέπραξαν οι εκτελεσθέντες νέοι, να ποιο ήταν το περιεχόμενο της «‘Εκκλησης της Στοκχόλμης»:
«ΑΠΑΙΤΟΥΜΕ την απόλυτη απαγόρευση του ατομικού όπλου φοβερής μαζικής εξόντωσης για τους λαούς. ΑΠΑΙΤΟΥΜΕ την δημιουργία ενός αποτελεσματικού διεθνούς ελέγχου, που θα εξασφαλίζει την εφαρμογή αυτού του μέτρου απαγόρευσης. ΠΙΣΤΕΥΟΥΜΕ πως η κυβέρνηση, που πρώτη θα χρησιμοποιούσε τα ατομικά όπλα ενάντια σε οποιαδήποτε χώρα, θα διέπραττε έγκλημα κατά της ανθρωπότητας και γι αυτό θα έπρεπε να αντιμετωπισθεί ως εγκληματίας πολέμου. ΚΑΛΟΥΜΕ όλους τους καλοπροαίρετους ανθρώπους σε όλο τον κόσμο να υπογράψουν αυτήν την έκκληση.»
Εικόνα από τις εκτελέσεις του Εμφυλίου πίσω από το Επταπύργιο.
Στο Γεντί Κουλέ κρατήθηκε μαζί με πολλούς συναγωνιστές του ο ποιητής Μανόλης Αναγνωστάκης που είχε καταδικαστεί το 1949 σε θάνατο στη δίκη των 69 υπόδικων της ΕΠΟΝ από το έκτακτο στρατοδικείο. Ο ποιητής, φοιτητής Ιατρικής τότε, έμεινε στο κολαστήριο ως τον Ιούνιο του 1951 που αποφυλακίστηκε με τα μέτρα αμνήστευσης της κυβέρνησης Πλαστήρα. Η εμπειρία αυτή της φυλακής και το αίσθημα του μελλοθάνατου πέρασε στη δραματική ποίηση αυτής της εποχής του Αναγνωστάκη. Τα ιστορικά στοιχεία, οι πολιτικές και ιδεολογικές προϋποθέσεις και προπαντός ο σκληρός χώρος της έμπνευσής του παρουσιάτηκαν σε μια ημερίδα που πραγματοποιήθηκε το Νοέμβριο του 2004 με εκλεκτούς παρουσιαστές, ερευνητές και φιλόλογους, που οργάνωσε το γειτονικό στην παλιά φυλακή 2ο Γυμνάσιο Συκεών με θέμα «μνήμες Επταπυργίου – Η περίπτωση του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη». Οι εισηγήσεις της ημερίδας – πολύτιμα ντοκουμέντα για την πόλη, τον ποιητή και την ιστορική περίοδο του εμφυλίου, που φωτίζουν μια δύσκολη εποχή και μια σπάνια ποιητική προσωπικότητα, εκδόθηκαν σε τόμο από το Κέντρο Ιστορίας του Δήμου Συκεών.
Μια συντροφιά καταδικασθέντων σε θάνατο στο Γεντί Κουλέ.
Δ.Βούρδας, Μ. Αναγνωστάκης, Γ.Αποστολίδης, Β. Ζέρβας.
Για χάρη της ιστορίας, οι τελευταίοι θανατοποινίτες του Γεντί Κουλέ, αλλά και τα τελευταία θύματα της θανατικής ποινής στην Ελλάδα που εκτελέστηκαν στο Σέιχ Σου ήταν ποινικοί μελλοθάνατοι. Ο Αριστείδης Παγκρατίδης, ο φερόμενος αδίκως ως «δράκος του Σέιχ Σου», που εκτελέστηκε τον Φεβρουάριο του 1968 και λίγες μέρες αργότερα ο Μιχάλης Σπυριδάκης και ο Δημήτριος Γιαννουκάκης.
Το ντοκιμαντέρ της ΕΤ1 για το Γεντί Κουλέ
Η εκπομπή «Η μηχανή του Χρόνου» του δημοσιογράφου Χρίστου Βασιλόπουλου αφιερωμένη στο Γεντί Κουλέ, που προβλήθηκε από την ΕΡΤ1 στις 7 Ιανουαρίου 2016, ανέδειξε σφαιρικά την ιστορία του διαβόητου φρουρίου της Θεσσαλονίκης, κυρίως ως φοβερό κάτεργο ποινικών και πολιτικών κρατούμενων και ως χώρο εκτελέσων στην Γερμανική κατοχή και την περίοδο του Εμφυλίου. Στην εκπομπή μιλούν οι ιστορικοί ερευνητές Κων. Νίγδελης και Ανδρέας Βενιανάκης, οι δημοσιογράφοι Σπύρος Κουζινόπουλος, Γιώργος Λιάνης και Νίκος Δημαράς, ο πρώην εισαγγελέας Κωνσταντίνος Λογοθέτης, ο λογοτέχνης Περικλής Σφυρίδης, η κάτοικος Επταπυργίου Δήμητρα Γρηγοριάδου και οι πολιτικοί κρατούμενοι στη Χούντα Αδάμ Δράγας και Τριαντάφυλλος Μηταφίδης.
Νεαρές γυναίκες, παλιές αγωνίστριες της ΕΠΟΝ, που καταδικάστηκαν από τα έκτακτα στρατοδικεία στη διάρκεια του εμφυλίου και εκτελέστηκαν πίσω από το Γεντί Κουλέ. Από Αριστερά, Κούλα Ελευθεριάδου, Ευθυμία Πατσιά-Γουσοπούλου, Μαγδαληνή Σαρακίνου και Ευφροσύνη Νικολαϊδου.
Στο σημείωμα του Σπύρου Κουζινόπουλου, εκ των παραγόντων της εκπομπής, που ερευνά τη νεότερη ιστορία του Γεντί Κουλέ, αναφέρεται: «Ανάμεσα σε αυτούς που δέχτηκαν τα πυρά των εκτελεστικών αποσπασμάτων και τις χαριστικές βολές, ήταν ο «δράκος του Σέιχ Σου» Αριστείδης Παγκρατίδης, ο ναζί μακελάρης της Κρήτης και της Μακεδονίας Φρίτς Σούμπερτ, ο Νίκος Νικηφορίδης που καταδικάστηκε επειδή συγκέντρωνε υπογραφές κατά των πυρηνικών όπλων και εκατοντάδες αριστεροί κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου….
Η «Μηχανή του Χρόνου» βρέθηκε στο Πειθαρχείο, δηλαδή στα κελιά της απόκοσμης απομόνωσης, όπου γίνονταν μεσαιωνικά βασανιστήρια σε απείθαρχους φυλακισμένους ή περνούσαν τις τελευταίες ώρες τους οι μελλοθάνατοι. Μεταξύ αυτών που έμειναν επί μακρόν στην σκοτεινή και υγρή απομόνωση ήταν ο συγγραφέας Χρόνης Μίσσιος και ο ποιητής Μανώλης Αναγνωστάκης.
Το Γεντί Κουλέ ήταν ο φόβος και ο τρόμος επίσης και την περίοδο της Χούντας. Η εκπομπή κατέγραψε τις μαρτυρίες του Αδάμ Δράγα και του Τριαντάφυλλου Μηταφίδη, που φυλακίστηκαν στο Γεντί Κουλέ και έζησαν τραγικές στιγμές μαζί με εκατοντάδες άλλους πολιτικούς κρατούμενους. Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται στα ρεμπέτικα και λαϊκά τραγούδια που γράφτηκαν για το Γεντί Κουλέ και τις ιστορίες που κρύβονται στους στίχους, όπως το «Νύχτωσε χωρίς Φεγγάρι» του Απόστολου Καλδάρα. Το εφιαλτικό Γεντί Κουλέ που λειτούργησε μέσα στο βυζαντινά κάστρο της Θεσσαλονίκης, έκλεισε το 1989 μετά τις αποκαλύψεις λειτουργών της Δικαιοσύνης, κυρίως της εισαγγελέως Χρυσούλας Γιαταγάνα, για διακίνηση ναρκωτικών, βιασμούς και βασανιστήρια…«.
Ήρθε η ώρα να γίνει το Μουσείο στο Γεντί Κουλέ
Με τέτοιο ιστορικό, ανθρώπινο και συναισθηματικό φορτίο, το Γεντί Κουλέ έπρεπε εδώ και καιρό να στεγάσει την πολύχρονη και βαριά ιστορία του. Είναι ένα ζωντανό μνημείο, με τα κελιά, τα κρατητήρια και τους θαλάμους των κρατουμένων, για τους κατοίκους και επισκέπτες της Θεσσαλονίκης και τη νέα γενιά. Όμως σε κάποιους από τους διατηρητέους θαλάμους είναι ανάγκη να αναπτυχθεί ένα μουσείο της φυλακής του Γεντί Κουλέ, ένα γενικότερο μουσείο κοινωνικής και αγωνιστικής ιστορίας, της νεότερης ιστορίας της Θεσσαλονίκης, όπου θα περνούν οι κοινωνικοί αγώνες του Μεσοπολέμου, οι έγκλειστοι και εκτελεσμένοι της Κατοχής, του Εμφυλίου, οι κρατούμενοι της Δικτατορίας της 21ης Απριλίου. Αυτό το «Μουσείο Κοινωνικής Ιστορίας Θεσσαλονίκης», που σέρνεται ως ιδέα εδώ και καιρό, νομίζω πως μπορεί να στεγαστεί στους παλιούς θαλάμους του Γεντί Κουλέ. Αρχειακό και φωτογραφικό υλικό υπάρχει, ντοκουμέντα των επι μέρους ιστορικών περιόδων είναι διαθέσιμα, προσωπικές μαρτυρίες έχουν διασωθεί, αγωνιστές της Χούντας που κρατήθηκαν στα υγρά κελιά του ζούνε ακόμη. Ακούγεται πως γίνεται κάποια ζύμωση από ενδιαφερόμενους παράγοντες για την ίδρυση του Μουσείου, αλλά δεν εμφανίστηκε ακόμη κάποιο συγκεκριμένο διάγραμμα. Ο χώρος είναι εκεί και μας περιμένει, άνθρωποι να συνδράμουν έχουν διάθεση, η αναγκαιότητα είναι υπαρκτή, αν εκδηλωνόταν και η πολιτική βούληση και η σύμπνοια των τοπικών αρχών και των υπηρεσιακών παραγόντων που εποπτεύουν το μνημείο, θα ήταν μια εξαιρετική πρωτοβουλία και συγκυρία για την αξιοποίηση και την προβολή της νεότερης κοινωνικής ιστορίας της Θεσσαλονίκης και της Ελλάδας γενικότερα στο ιδεώδες μνημείο του Γεντί Κουλέ.
Χ.ΖΑΦ
Σημ.: Πληροφορίες και στοιχεία για το θέμα πήραμε από τα βιβλία του Κων. Νίγδελη «Επταπύργιο – Γεντί Κουλέ, πορεία στο χρόνο», έκδοση Δήμου Συκεών, «Μνήμες Επταπυργίου. Η περίπτωση του ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη», έκδοση 2ου Γυμνασίου Συκεών και Κέντρου Ιστορίας Δήμου Συκεών, σε επιμέλεια Χρήστου Μουχάγιερ, και «Η εκτέλεση της Ειρήνης – Η υπόθεση Νικηφορίδη», του Σπύρου Κουζινόπουλου, εκδ. Καστανιώτη.
Δείτε την εκπομπή «Γεντί Κουλέ. Το Φρούριο που έγινε Κάτεργο» από τη σειρά «Η Μηχανή του Χρόνου» που προβλήθηκε από την ΕΤ1 στις 7 Ιαναουαρίου 2016
…………………………..
( Από τον ιστότοπο του Χρήστου Ζαφείρη “Θεσσαλονίκης Τοπιογραφία”)
