«τον δ’ άρ’ εφ’ ημιόνων ίδε κείμενον εν λεχέεσσι…/ όψεσθε Τρώες και Τρωάδες Έκτορα ιόντες»».(Ιλιάδα, Ω, 702-4)
Ο Όμηρος περιγράφει μέσα από τον θρήνο της Κασσάνδρας την εικόνα του νεκρού Έκτορα πάνω στην άμαξα προτρέποντας τους Τρώες να τρέξουν να τον δουν (ίδε/όψεσθε).
«ίδεσθέ μ’ οία προς θεών πάσχω θεός».(Αισχύλος,«Προμηθέας Δεσμώτης»)
Ο Αισχύλος παρουσιάζει τον Προμηθέα να διαπιστώνει αλλά και να προβάλει μία βασική θέση, πως τα πάθη των ανθρώπων είναι θεόσταλτα (ίδεσθε).
«ουδ’ οράν ιν’ ει κακού…/ επεί τυφλός τα τε ώτα τον τε νουν τα τ’ όμματ’ ει./ …Τι γαρ έδει με οράν,/ ότω γ’ ορώντι μηδέν ήν ιδείν γλυκύ;»
(Σοφοκλής, «Οιδίπους Τύραννος)
Ο Σοφοκλής προβάλλει εμφαντικά την τραγωδία του Οιδίποδα αφού δεν γνώριζε το μέγεθος των ανοσιουργημάτων που είχε διαπράξει. Η εσωτερική τύφλωσή του τον οδήγησε σε πράξεις μη συμβατές με την ηθική και τα «νόμιμα» της εποχής του (οράν, όμματα, ορώντι, ιδείν).
«Οψόμεθα ες φιλίππους».(Πλούταρχος)
Ίσως η παραπάνω φράση να είναι από τις πιο εμβληματικές φράσεις που μας παραδόθηκαν από την αρχαιότητα και ειπώθηκε από τον Ιούλιο Καίσαρα προς τον Βρούτο. Η φράση αυτή εμπεριέχει έναν απειλητικό χαρακτήρα και υπονοεί τη βεβαιότητα πως οι τελικοί λογαριασμοί θα γίνουν μελλοντικά και θα λυθούν οι διαφορές με οριστικό τρόπο (” όψει με περί φιλίππους “).
Το ρήμα *οράω-ω με τα παράγωγά του εμφανίζεται συχνά στα αρχαία κείμενα με διάφορες σημασίες, όπως: βλέπω, παρατηρώ, εξετάζω, προσέχω, διακρίνω.
«…ως τον βασιλέα των όλων υποδεξόμενοι ταις αγγελικαίς αοράτως δορυφορούμενον τάξεσιν».(Χειρουβικός ύμνος)
Στον ύμνο ο Χριστός παρουσιάζεται ότι «δορυφορείται» από τις αγγελικές τάξεις με τρόπο αόρατο (αοράτως).
«…ποιητήν… ορατών τε και αοράτων».(Σύμβολο της Πίστης)
Η εκκλησία μας και οι υμνογράφοι προβάλλουν τον Θεό ως δημιουργό όλων εκείνων που βλέπουμε ή δεν μπορούμε να δούμε (ορατών και αοράτων).
Το ρήμα *οράω-ώ και τα παράγωγά του εμφανίζει τα παρακάτω θέματα: α. θ. ορ- (όραση), β. θ. οπ-ψ (όπωπα – όψομαι – όψη) και γ. θ. Fid (είδον, ιδείν, ιδέα).
Από το θ. *ορ-προέρχεται πλήθος λέξεων – απλών και σύνθετων – που εμπλουτίζουν το γραπτό και προφορικό μας λόγο, όπως: όραση, όραμα, ορατότητα, οραματιστής, ορατός, αόρατος, ενόραση, διορατικός. α.«Η κοινή γνώμη αποτελεί έναν από τους αόρατους μηχανισμούς ελέγχου της κοινωνικής συμπεριφοράς του ατόμου», β.«Η ορατότητα θα είναι μικρή κατά τις πρώτες πρωινές ώρες», γ.«Τα οράματα των νέων είναι συμβατά με το φιλελευθερισμό τους», δ.«Ο Μ. Κων/νος φάνηκε διορατικός στη μεταφορά της πρωτεύουσας του Ρωμαϊκού κράτους από τη Ρώμη στην Κων/πολη», ε.«Η ενορατική γνώση δεν γίνεται δεκτή από την επιστημονική κοινότητα».
Από το θ. *οπ-ψ παράγεται, επίσης, πλήθος λέξεων, όπως: όψη, άποψη, προσωπίδα, πρόσωπο, μέτωπο, υπερόπτης, πρεσβυωπία, οφθαλμός, οφθαλμαπάτη, οπτικός, περίοπτος, διόπτρα, ύποπτος, μονόφθαλμος, οπτασία, αυτοψία, όμμα (οπ-μα), ομμάτιον, μάτι. α.«Η τηλεόραση κάθε χώρας αποτελεί το πρόσωπο της κοινωνίας της», β.«Ο Μίλαν Κούντερα εκπροσωπεί τη διεθνοποιημένη όψη της τσέχικης διανόησης», γ.«Η κατάρρευση του δυτικού μετώπου έπληξε το μύθο του αήττητου της χώρας μας», δ.«Η πρεσβυωπία χαρακτηρίζει ανθρώπους μεσαίας ηλικίας», ε. «Οι οφθαλμοί (οφ+θάλαμος) αποτελούν ζωτικά όργανα του ανθρώπινου σώματος», στ.«Ο υπουργός κατηγορήθηκε ως ύποπτος δωροληψίας», ζ.«Ο πρωθυπουργός θέλησε ιδίοις όμμασιν να διαπιστώσει το μέγεθος της καταστροφής», η.«Ο ανακριτής διέταξε την αυτοψία των συνθηκών για την εύρεση των πραγματικών αιτίων του εγκλήματος», θ.«Η διόπτρα συντελεί στην ακριβή στόχευση του αντικειμένου», ι.«Ο Γιώργος έβλεπε πολλές οπτασίες κι αυτό προκάλεσε το ενδιαφέρον των γιατρών».
Από το θέμα *Fid (είδον) προέρχονται οι λέξεις είδος, είδωλο, ιδέα, ειδύλλιον, ειδώλιο: α.«Τα είδωλα των νέων προέρχονται από το χώρο του θεάματος», β.«Μερικά είδη τροφών είναι αντικαρκινογόνα», γ.«Τα κυκλαδικά ειδώλια μαρτυρούν έναν πολιτισμό υψηλού επιπέδου», δ.«Οι ιδεολογίες αποτελούν κίνητρα δράσης».
Ενδιαφέρουσες είναι και οι σύνθετες λέξεις που έχουν ως δεύτερο συνθετικό λέξη παράγωγη του οράω. Τέτοιες είναι, όπως: θυρωρός, φρουρά, τιμωρός, κηπουρός.α.«Η αστυνομική φρουρά (προ+horos< ορώ) εμπόδισε την είσοδο των απεργών στο υπουργείο», β.«Ο θυρωρός είναι υπεύθυνος για την ασφάλεια της πολυκατοικίας», γ. «Η έννοια του θεού – τιμωρού δεν είναι συμβατή με την έννοια του θείου».
Ο άνθρωπος
«σημαίνει τούτο το όνομα ο «άνθρωπος» …ορθώς ο άνθρωπος «άνθρωπος» ωνομάσθη, αναθρών α όπωπε».(Πλάτων, Κρατύλος, 399)
Η ετυμολογία της λέξης άνθρωπος είναι προβληματική. Η μία άποψη κλίνει προς το ο άνω + θρώσκων (αυτός που κοιτάζει ψηλά). Η άλλη αυτή που προβάλλει το ανήρ + όψη (αυτός έχει μορφή άνδρα). Ο Πλάτων συμφωνεί με τη δεύτερη ερμηνεία σύμφωνα με το απόσπασμα, γιατί έχει την ικανότητα να «εξετάζει όσα έχει δει».
Στη νεοελληνική γλώσσα το ρήμα ορώ σπανίζει και αντί αυτού χρησιμοποιείται το βλέπω και το παρατηρώ και το είδα στον Αόριστο: α.«Είδα κι έπαθα να τον μεταπείσω», β.«Είδες που σου το ‘λεγα;», γ.«Άρεσαν πολύ όσα είδα», δ.«Έχουν δει τα μάτια μου στη ζωή!», ε.«Ποιος τον είδε και δεν φοβήθηκε», στ.«Είδα το Χάρο με τα μάτια μου», η.«Άκου να δεις!», θ.«Είδε και αποείδε κι έφυγε στεναχωρημένος», ι.«Έτσι που μιλάς πρέπει να σε δει γιατρός
«Έχω ένα όνειρο… όραμα».(Μάρτιν Λούθερ Κινγκ)
Στην ιστορική του ομιλία 28 Αυγούστου 1963 ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ υπερασπίστηκε τα δικαιώματα των Μαύρων της Αμερικής. Με την επανάληψη της φράσης «έχω ένα όνειρο – όραμα» διατυμπάνισε την Ισότητα όλων των ανθρώπων αδιακρίτως φυλής και χρώματος. Έκτοτε η φράση «έχω ένα όραμα»συνοδεύει το λόγο πολλών πολιτικών.
«Οράματα και θάματα»
Στο έργο του «Οράματα και θάματα» ο Μακρυγιάννης αποκαλύπτει μία άλλη πλευρά του εαυτού του, την εσωτερική. Το έργο συνιστά μία μορφή εξομολόγησης.
«Έστι δίκης οφθαλμός, ος τα πάνθ’ ορά»
Εξίσου παροιμιώδης έμεινε και η παραπάνω φράση του ποιητή Μενάνδρου, υπενθυμίζοντας σε όλους πως πάντα μάς παρακολουθεί ένα μάτι δικαιοσύνης. Μία υπόμνηση αλλά και προειδοποίηση.
«Ώστε θνητόνόντ’ εκείνην την τελευταίαν ιδείν/ ημέραν επισκοπούντα μηδέν’ ολβίζειν»
Εξίσου, όμως, προειδοποιητικός είναι και ο λόγος του Σοφοκλή δια στόματος Χορού όταν υπενθυμίζει στους ανθρώπους πως κανείς δεν μπορεί να νιώθει ευτυχής πριν «δει» την τελευταία του μέρα. Εξάλλου δεν είναι λίγες οι φορές που κάποιοι «χτυπημένοι» από τη μέρα επαναλαμβάνουν τα λόγια του Οιδίποδα με την χρήση τριών ρηματικών τύπων του Ορώ (οράν, ορώντι, ιδείν).
«Τις γαρ έδει μ’ οράν,/ ότω γ’ ορώντι μηδέν ην ιδείν γλυκύ;»
(Τι μου χρειαζόταν να βλέπω, που ό,τι κι αν έβλεπα, ωραίο δεν ήταν;)
Οι φρυκτωρίες αντικαταστάθηκαν σήμερα από άλλα μέσα για την μετάδοση οπτικών μηνυμάτων. Οι θυρωροί των πολυκατοικιών σπανίζουν. Το ελικοβακτηρίδιο του πυλωρού ενοχοποιείται για πολλές ασθένειες. Οι Τούρκοι εποφθαλμιούν τον υπόγειο πλούτο των νησιών μας. Η πολιτική έχει ανάγκη από όραμα και οραματιστές. Όλοι μετά από μία συνάντηση – επίσκεψη εύχονται «στο επανιδείν».
Μπορεί ο αρχαϊκός τύπος του *οράω να σπανίζει στο λόγο μας αλλά ζει και αναπνέει σε λέξεις κι άλλους ρηματικούς τύπους της καθημερινής μας επικοινωνίας, όπως φαίνεται στα παραπάνω παραδείγματα.
Στη στήλη αυτή «ΓΛΩΣΣΟδρόμιον» θα ανιχνεύονται οι σημασίες των λέξεων καθώς και οι υπόγειες διαδρομές της γλώσσας μας.
