“Τα οδωνύμια μιας πόλης ως πηγή της τοπικής ιστορίας: η περίπτωση της Βέροιας (1)” γράφει ο Αριστοτέλης Παπαγεωργίου
Όψεις της τοπικής ιστορίας
Τα οδωνύμια μιας πόλης ως πηγή της τοπικής ιστορίας και ως αφετηρία κριτικού προβληματισμού : η περίπτωση της Βέροιας[1]
Η «θεωρία της προοπτικής» στη μελέτη της ιστορίας δέχεται την ύπαρξη απεριόριστα «διαφορετικών» απόψεων για τους ιστορικούς αλλά αμφισβητεί το συμπέρασμα ότι έτσι εξοστρακίζεται όλη η αντικειμενική γνώση του παρελθόντος. Η αντικειμενικότητα στην ιστορία πρέπει να λαμβάνεται με ασθενέστερο νόημα. Μία ιστορία μπορεί να χαρακτηριστεί αντικειμενική, εφόσον παρουσιάζει τα γεγονότα από την άποψή της και όχι με οποιονδήποτε άλλο τρόπο. Τότε οι διαφορετικές ιστορίες δε θα ήταν αντιφατικές η μία προς την άλλη αλλά συμπληρωματικές.
WH Walsh, Εισαγωγή στη φιλοσοφία της ιστορίας
Το θεωρητικό πλαίσιο
Κατά μία ορθόδοξη εκτίμηση η ιστορία νοείται ως γνώση, μελέτη και ερμηνεία του παρελθόντος, καθώς και η θέασή του ως ζωτικού, συγχρονικού παρόντος στην εποχή του. Η παγιωμένη θέση στον εκπαιδευτικό μηχανισμό αντικατοπτρίζει την εγκολπωμένη άποψη για το διδακτικό αντικείμενο της ιστορίας. Η σύγχρονη ιστορία καλείται να διακονήσει ανάμεσα στα άλλα και το έργο της εθνικής διαπαιδαγώγησης και να μην υπηρετεί αποκλειστικά τα δεδομένα της επιστημονικής διερεύνησης. Αξιολογικά, η ανθρώπινη εμπειρία αλλά και ο ιδεολογικές συντεταγμένες κάθε εποχής οριοθετούν και διηθίζουν (φιλτράρουν) το ιστορικό γίγνεσθαι. Εκεί ακριβώς εστιάζεται η διαφοροποίηση στην πρόσληψη και ερμηνεία του ιστορικού γεγονότος και συνακόλουθα στην εκφορά του ιστοριογραφικού λόγου.
Η ιστοριογραφία πηγάζει από πολλές εστίες, δηλαδή διαχέει και αρθρώνει συγκεκριμένο λόγο. Ειδικότερα η θεσμοθετημένη ιστοριογραφία εκφράζει και νομιμοποιεί την κυρίαρχη ιδεολογία και υποστηρίζει το πολιτικό καθεστώς που την (ανα)τροφοδοτεί. Διαρκώς εξελίσσεται, μορφοποιείται και μεταβάλλει το σύστημα αναφοράς της. Διαφοροποιείται ενσυνείδητα και ο λόγος γραφής της είναι ιστοριογραφικός. Συγκροτείται σε ένα αυστηρά ιεραρχημένο σύστημα πηγών και θεμελιώνεται σε απαστράπτοντα κείμενα. Η αντιϊστορία αφορά στις ρήξεις και τις ανατροπές της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων σε επίπεδο ερμηνευτικής. Αναπτύσσεται παντού, όπου οι άλλοτε αυτόνομες ομάδες αισθάνονται αλλοτριωμένες ή και αποκλεισμένες από την κυρίαρχη ιστοριογραφική παράδοση. Δύναται να συνυπάρχει με την εκάστοτε ιστοριογραφία των νικητών, να εδράζεται στα ίδια ιδεολογικά ερείσματα και να χρησιμοποιεί τα αυτά μεθοδολογικά εργαλεία και παρεμφερή ιστοριογραφικό λόγο. Κύριο γνώρισμά της είναι η ρευστότητα, επειδή ακριβώς υπόκειται σε συχνές μεταβολές, όπως και η θεσμοθετημένη ιστοριογραφία. Η ατομική αλλά και η συλλογική μνήμη των κοινωνιών υπό προϋποθέσεις και σε ορισμένους τόπους ταυτίζεται με τη θεσμοθετημένη ιστοριογραφική αντίληψη. Επιβιώνει προφορικά και μέσα από δρώμενα. Επιβιώνει αυτόνομη και άθικτη και παραμένει ολοζώντανη. Δεν εξαπλώνεται αλλά παρατίθεται δίπλα στην επίσημη ιστοριογραφία. Εάν νοείται η ιστοριογραφία ως αναπαράσταση από μία κατασκευή, η συλλογική μνήμη βρίσκεται σε άρρηκτη συνάφεια με την έννοια της ομάδας. Η ιστορία των νοοτροπιών επικεντρώνεται στον τρόπο αντίληψης του κόσμου (πχ μέσα από θρησκευτικές δοξασίες και μεταφυσικές ανησυχίες) αλλά και του ατομικού είναι. Οι αντιλήψεις ως σημεία αναφοράς είναι κληρονομημένες ή σύγχρονες με την εποχή τους. Στα ζητούμενά της εντάσσονται οι διάρκειες και οι εμμονές, οι ρήξεις και νοητικοί μετασχηματισμοί, καθώς και οι τόποι ως επαναλαμβανόμενα στερεότυπα. Συνδέεται άρρηκτα με την κοινωνιολογική προσέγγιση της συλλογικότητας αλλά και με την κοινωνική ψυχολογία σε επίπεδο μελέτης των συμπεριφορών, των στάσεων και του πολιτισμικού ελέγχου των βιολογικών τάσεων.
Η σύγχρονη τάση στην ιστοριογραφία τείνει να παρακολουθήσει τις επιταγές της παγκοσμιοποίησης, δηλαδή τη γραφή μίας παγκόσμιας ιστορίας, αποχρωματισμένης, με πηγή τροφοδότησης έναν οποιονδήποτε θεσμό. Όμως μία τέτοια επιλογή, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του Μαρκ Φερρό, οδηγεί δυνητικά σε ιδεολογική αγυρτεία ή τυραννία. Θα ήταν παράλογο και παραπλανητικό να αγνοήσουμε οποιαδήποτε από τις τρεις εστίες της ιστοριογραφικής παραγωγής. Είναι εξαιρετικά διαφοροποιημένες οι εκδοχές που προτείνουν, επιβάλλουν και αναπαράγουν. Ωστόσο είναι προτιμότερη η συνύπαρξη της θεσμοθετημένης ιστοριογραφίας με την αντιϊστορία. Το αίτημα για μία «Νέα Ιστορία», που εισηγήθηκε η ομάδα των Annales (Lefebvre, Braudel, Bloch) ήδη από το 1929, εδραιώνεται στο γνωστικό και το συγκρουσιακό υπόβαθρο στην ερμηνεία κάθε ιστορικής πραγματικότητας. Οι πειραματικές βάσεις της νέας αυτής αναζήτησης αποτελούν και το θεμέλιο της τοπικής ιστορίας.
Η τοπική ιστορία (στην προκειμένη περίπτωση όχι local αλλά urban history) δεν είναι απολύτως ολική (πολυπρισματική) αλλά ούτε και εντελώς αποσπασματική. Προεκτείνει, βαθαίνει και συμπληρώνει τη γενική ιστορία. Στην επίσημη ιστοριογραφία σπανίως ο ερευνητής φτάνει στα τοπικά γεγονότα[2]. Συνεπώς πρόκειται για παρθένο έδαφος, με τη δυνατότητα διασφάλισης πρωτότυπων θεμάτων για επεξεργασία. Κατά τη διδακτική προσέγγιση της τοπικής ιστορίας ο μαθητής οφείλει να κατανοήσει τη διαδικασία παραγωγής και διατύπωσης ιστοριογραφικού λόγου. Είναι εσφαλμένη λχ η επιλογή προσωποπαγούς ερμηνείας. Μπορεί να λειτουργήσει με την εφαρμογή της μεθόδου project. Συνιστά ασφαλώς ένα μοντέλο κατανόησης του ιστορικού γίγνεσθαι, εφόσον σέβεται τις εστίες της γενικής ιστορίας και τις αφήνει να συγκρουστούν γόνιμα και εποικοδομητικά. Ας μη λησμονηθεί ότι εμπεριέχει κινδύνους, όταν ελλοχεύουν εθνικιστικές τάσεις και λανθάνουν τοπικιστικά στερεότυπα. Η τοπική ιστορία απελευθερώνει τη δημιουργική σκέψη του μαθητή και οξύνει το κριτικό και ιστορικό του αισθητήριο, όταν δε δογματίζει, δεν επιχειρεί να επιβληθεί ως θεσμοθετημένη ιστοριογραφία.
Με γνώμονα αυτές τις εκτιμήσεις επιλέχτηκε το συγκεκριμένο θέμα προς διερεύνηση. Τα οδωνύμια μίας πόλης συνιστούν ενδιαφέρουσα πηγή για την τοπική ιστορία και παράλληλα αποτελούν αφετηρία για κριτικό προβληματισμό. Φωτίζουν τα κίνητρα και αξιολογούν τις προθέσεις της εκάστοτε εξουσίας για την επιλογή της ονοματοθεσίας. Απηχούν πολιτισμικές αναφορές και αναπαράγουν την κυρίαρχη ιδεολογία ως κριτήριο. Ταυτόχρονα συνδέονται με τη συνειδητότητα και την ιστορική αυτογνωσία του σύγχρονου πολίτη. Η ανάγνωση του χώρου σημαίνεται αλλά και σημαίνει την ιστορική του ταυτότητα.
ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΕΠΕΞΕΡΓΑΣΙΑ KAI ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ι. ΔΕΙΓΜΑ : 569 ονόματα οδών
| ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ | ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΔΩΝ | ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΑ ΑΝΑΛΟΓΙΑ |
| Χώρος | 164 | 28,7% |
| Χρόνος | 8 | 1,4% |
| Πρόσωπα | 397 | 69,9% |
| ΣΥΝΟΛΑ | 569 | 100% |
ΙΙ. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ: Χώρος
| ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ | ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΔΩΝ | ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΟΔΩΝΥΜΙΩΝ ΧΩΡΟΥ | ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΟΔΩΝΥΜΙΩΝ |
| Χωροχρονική συνάφεια | 104 | 63,8% | 18,3% |
| Μύθος-Αρχαιότητα | 35 | [21,5%] | [ 6,2%] |
| Μεσαίωνας | 7 | [ 4,3%] | [ 1,2%] |
| Νεότεροι χρόνοι | 62 | [ 38 %] | [10,9%] |
| · Προεπαναστατική περίοδος και εθνική παλιγγενεσία | 14 | ( 8,6%) | ( 2,5%) |
| · Μακεδονικός αγώνας, Βαλκανικοί πόλεμοι και συγχρονικά γεγονότα | 8 | ( 4,9%) | ( 1,4%) |
| · Χαμένες πατρίδες | 25 | (15,3%) | ( 4,4%) |
| · Ελληνοϊταλικός και ελληνογερμανικός πόλεμος, Κατοχή, Εθνική αντίσταση | 11 | ( 6,1%) | ( 1,8%) |
| · Η τραγωδία της Κύπρου | 5 | ( 3,1%) | ( 0,8%) |
| · Γεωγραφικά τοπωνύμια | 44 | 27% | 7,8% |
| Τοποθεσίες χωροταξικής-διοικητικής σημασίας για την πόλη | 15 | 9,2% | 2,6% |
| ΣΥΝΟΛΑ | 163 | 100% | 28,7 |
- Στην καταχώριση των γεωγραφικών τοπωνυμίων δε διαχωρίστηκαν όσα οδωνύμια έχουν τοπική εμβέλεια για τη Βέροια, καθώς αυτή η ταξινόμηση θα συμπεριληφθεί σε ειδική κατηγορία θεματικής κατανομής.
ΙΙΙ. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ: Χρόνος
| ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣ | ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΔΩΝ | ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΟΔΩΝΥΜΙΙΩΝ ΧΡΟΝΟΥ | ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΟΔΩΝΥΜΙΩΝ |
| Ιστορικές ημερομηνίες | 3 | 37,5% | 0,5% |
| · Πανελλήνια εμβέλεια
· Βαρύτητα για την τοπική ιστορία |
[2]
[1] |
[25%]
[12,5%] |
[0,35%]
[0,15%] |
| Τελετουργίες και ιστορικά γεγονότα |
4 |
50% |
0,7% |
| Εποχές- Ο γεωργικός χρόνος |
1 |
12,5% |
0,2% |
| ΣΥΝΟΛΑ | 8 | 100% | 1,4% |
ΙV. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΝΟΜΗ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ: Πρόσωπα
| ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ | ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΔΩΝ | ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΟΔΩΝ ΜΕ ΟΝΟΜΑΤΑ ΠΡΟΣΩΠΩΝ | ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΟΔΩΝΥΜΙΩΝ |
| Ελληνική μυθολογία και αρχαιότητα | 174 | 43,8% | 30,6% |
| Βυζάντιο | 25 | 6,3% | 4,4% |
| Νεότεροι χρόνοι | 81 | 20,4% | 14,3% |
| Τουρκοκρατία κε | [49] | [12,3%] | [ 8,6%] |
| · Πανελλήνια εμβέλεια
· Τοπική δράση |
(32)
(17) |
( 8%)
( 4,3%) |
( 5,6%)
( 3%) |
| Μακεδονικός αγώνας κε | [18] | [ 4,5%] | [ 3,2%] |
| · Πανελλήνια εμβέλεια
· Τοπική δράση |
( 7)
(11) |
( 1,8%)
( 2,7%) |
( 1,2%)
( 2%) |
| Κατοχή κε | [14] | [ 3,5%] | [ 2,5%] |
| Πολιτικοί | 11 | 2,8% | 1,9% |
| Τοπικοί παράγοντες | 17 | 4,3% | 3% |
| Άγιοι και πρόσωπα της θρησκευτικής ιστορίας | 19 | 4,8% | 3,4% |
| Επιστήμονες– Καλλιτέχνες | 42 | 10,5% | 7,4% |
| Προσωποποιημένες έννοιες | 11 | 2,8% | 1,9% |
| Άγνωστα ονόματα | 17 | 4,3% | 3% |
| ΣΥΝΟΛΑ | 397 | 100% | 69,9% |
- V. Η ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΤΟΥ ΤΟΠΙΚΟΥ ΣΤΟΙΧΕΙΟΥ ΣΤΗΝ ΟΝΟΜΑΤΟΘΕΣΙΑ
| ΚΑΤΗΓΟΡΙΑ | ΑΡΙΘΜΟΣ ΟΔΩΝ | ΠΟΣΟΣΤΟ ΕΠΙ ΤΟΥ ΣΥΝΟΛΟΥ ΤΩΝ ΟΔΩΝΥΜΙΩΝ |
| Χώρος | 23 | 4,1% |
| Χρόνος | 2 | 0,4% |
| Πρόσωπα | 52 | 9,2% |
| ΣΥΝΟΛΑ | 77 | 13,7% |
- Το ποσοστό που αφορά στην κατανομή των προσώπων παρουσιάζει μία ελαφρά απόκλιση του ±3% περίπου, δεδομένου ότι προσμετρώνται και τα οδωνύμια, στα οποία συμπεριλαμβάνονται πρόσωπα άγνωστα αλλά πάντως με παρουσία και δράση σε τοπικό επίπεδο.
ΣΧΗΜΑΤΙΚΗ ΠΑΡΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΟΣΟΣΤΙΑΙΩΝ ΑΝΑΛΟΓΙΩΝ ΣΤΗΝ ΟΝΟΜΑΤΟΘΕΣΙΑ ΤΩΝ ΟΔΩΝ ΤΗΣ ΒΕΡΟΙΑΣ – ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2004
[1] Η παρούσα εργασία σε συνεπτυγμένη μορφή αλλά με πληρέστερη θεωρητική επένδυση παρουσιάστηκε και στο περιοδικό «Πολιτιστικά Δρώμενα», Τεύχος 41, 2006, ISSN 1106 5354. Συνιστά μία πρόταση – απόπειρα διερεύνησης σε αφετηριακό επίπεδο. Τα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν για την καταγραφή και αξιολόγηση του συνολικού δείγματος αφορούν τα δεδομένα ονοματοθεσίας έως και το 2004. Επανέρχομαι τώρα, επειδή εκτιμώ ότι μάλλον εξακολουθεί να διατηρεί τη σημασία της. Για την πλήρη παρουσίαση της εργασίας βλ εδώ:
https://drive.google.com/file/d/1tnWjiJTSOJMlJxd–Prq9MDv1B_sDhn5/view?usp=sharing Για τη φωτογραφική επένδυση αυτής της δημοσίευσης αντλείται υλικό και από το σύνδεσμο https://www.tineey.com/the-old-city-of-veria/
[2] Πρβλ. το οικείο παράρτημα στο τέλος της εργασίας, σ. 29 κε.
Σημείωση Φαρέτρας: Το 2ο από τα τέσσερα μέρη της εργασίας θα αναρτηθεί την Κυριακή 10 Φεβρουαρίου
Μπορείτε να διαβάσετε τα άλλα μέρη κάνοντας κλικ στους αντίστοιχους αριθμούς 2 3 4
