“Με σθένος προς το μέλλον” γράφει ο Αριστοτέλης Παπαγεωργίου
Σοφό το επικούρειο «λάθε βιώσας». Στιβαρή και η πνευματική κληρονομιά του Ηράκλειτου στην ανθρωπότητα, εφόσον «φύσις κρύπτεσθαι φιλεί». 
Όταν η ζωή είναι διακριτική και χαμηλόφωνη, κερδίζει σε ποιότητα. Εξοστρακίζει το ανοικονόμητο ή το βδελυρό και εστιάζει αποκλειστικά στο ουσιώδες. Όμως… Όμως, όταν πρέπει να φωνάξεις, θα φωνάξεις. Δε θα ανεβάσεις απλώς τους τόνους. Αν απαιτηθεί, θα κραυγάσεις. Θα διεκδικήσεις καταγγέλλοντας, θα ενεργήσεις σθεναρά. Σαν το συνετό καλλιεργητή, θα κόψεις τα ζιζάνια εγκαίρως. Ακόμη, ίσως, δε θα διστάσεις και να αποκεφαλίσεις. Αρκεί, ο μη γένοιτο, να μην πέφτεις συνέχεια επάνω σε λερναίες ύδρες…
Και πάλι, ωστόσο, αυτό δεν είναι δονκιχωτισμός. Η αγωνιστικότητα θα υπερισχύει, με όποιο τίμημα. Κάποτε θα σε ξεμπλοκάρει από την ξέρα και θα ξαναβγείς αναγεννημένος στο πέλαγος, στον απέραντο ορίζοντα. Σε αυτό το πνεύμα ενταγμένη, πάντοτε συγκινεί και η μεγάλη ζωγραφική. Ιδίως ο κοινωνικός ρεαλισμός του Ιλία Ρεπίν παραμένει αξεπέραστος. Αντιδιαστέλλεται προς τους ήσσονες και αντιπαραβάλλεται με τους μεγίστους του καιρού του, όπως ήταν επί παραδείγματι ο Τολστόι στη λογοτεχνία.
Στους «Βαρκάρηδες του Βόλγα» (1870 – 1873) δε σε κερδίζει μόνο η ακρίβεια, ο ρεαλισμός της λεπτομέρειας, η κλιμάκωση και οι εναλλαγές των χρωματικών αντιθέσεων. Δεν είναι απλώς η γεωμετρημένη αρμονία στην παράταξη των όγκων και η σαφήνεια στην προοπτική του βάθους. Συνειδητά απουσιάζει ο ιδεαλισμός. Αντιθέτως, η συμβολική προέκταση δεσπόζει. Το θέμα είναι ευανάγνωστο. Ρωσία, τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Το ποταμόπλοιο πρέπει να ελλιμενιστεί στην όχθη του Βόλγα. Έντεκα άντρες, δεμένοι με χοντρές τριχιές σαν αλυσοδεμένα ζώα, προσπαθούν να το σύρουν στα λασπόνερα της ακτής ενάντια στο ρεύμα του ποταμού. Παρουσιάζονται μεσήλικες, εξαθλιωμένοι και ευτελείς, φυσικά ταπεινωμένοι. Πρόκειται για ανθρωπόμορφα υποζύγια. Δεν είναι όμως όλοι έτσι, δεν κινούνται όλοι προς την ίδια φορά. Ακριβώς στο κέντρο της ανθρώπινης σύνθεσης – σε αναλογία 5 +1 + 5 – κυριαρχεί μια μορφή διαφορετική. Ένα νέο παιδί, ψηλό, γεροδεμένο και εύρωστο, δείχνει να αντιστέκεται. Είναι ευκρινές ότι θέλει να αποτινάξει ένα βάρος ακούσιο και αμείλικτο. Οι λοιποί, σαν κοπάδι, κοιτούν μόνο προς τα κάτω, υποταγμένοι σε μια μοίρα αναπόφευκτη. Αυτός όμως όχι! Κοιτάζει κάπου μακριά, στην προοπτική του ορίζοντα. Το βλέμμα, οργισμένο και περήφανο, ατενίζει με σθένος το μέλλον. Καθόλου τυχαία δεν τον «ντύνει» ο Ρεπίν με κόκκινο κουρελιασμένο ρούχο, ζωντανή παραφωνία αλλά και επανάσταση, μέσα στην ομοιομορφία της θλίψης. Αυτός ο νέος άντρας συμβολίζει την ανατροπή, είναι η απτή απεικόνιση της εξέγερσης που έρχεται. Κατά τα άλλα, στην προεπαναστατική Ρωσία, οι δομές είναι τόσο απαρχαιωμένες, ώστε τίποτε δε δείχνει να αλλάζει. Η λογική της φεουδαρχίας διατηρείται αμετάβλητη. Το ατμόπλοιο στο βάθος της σύνθεσης υπομνηματίζει την πρόοδο, που όμως θα αργήσει πολύ να φτάσει κάποτε στη χώρα. Ίσως και να μην έρθει ποτέ, αν κάτι δεν αλλάξει έγκαιρα…
Ο Ρεπίν δεν είναι απλώς ένας εικαστικός σχολιαστής, ένας εικονοκλάστης του καιρού του. Επιβάλλει την αναγκαιότητα μίας νέας οντολογίας. Το εγχείρημα βασίζεται στην αισθητική αντίστιξη. Τηρεί απαρέγκλιτα τους κανόνες, αξιοποιεί ενίοτε και το διδακτισμό, με σκοπό να προκαλέσει, να καταδείξει και να σαρκάσει, να ανατρέψει! Η θέση του απέναντι στον εκάστοτε μηχανισμό καταστολής, θεσμοθετημένο ή μη, δεν είναι απλώς ελεγκτική· είναι απορριπτική. Η βία, σε «τυπική» ή «άτυπη» μορφή είναι νοσηρή και τερατώδης. Στη «Λιτανεία της εικόνας» (1880 – 1883) το κοινωνικό μήνυμα βοά, καθώς διεγείρει τις συνειδήσεις.
Ωστόσο ο Ρεπίν παραμένει αισιόδοξος. Με θέρμη και αυτοπεποίθηση καθαγιάζει την ελευθερία!
Από το σημείωμα αυτό[1] δε θα μπορούσε να λείπει και μία ελάχιστη αναφορά στους μεγάλους προδρόμους του Ρεπίν, το σημαντικό Πάβελ Αντρέγιεβιτς Φεντότοφ και τον ιδιαίτερο Βασίλι Βλαντιμίροβις Πουκίρεφ.
Και οι δύο σκιαγραφούν το κοινωνικό κλίμα της εποχής. Ο Φεντότοφ είναι δηκτικός και ρηξικέλευθος. Καυτηριάζει την πολιτική διαφθορά, την υποκρισία του μικροαστισμού, την αληθοφάνεια ως άλλοθι του δημόσιου ψεύδους. Στο «Νεοδιορισμένο ελεγκτή» (1846) αυτό που ελέγχεται τελικά είναι η ασυδοσία και η ατιμωρησία των κρατικών λειτουργών. Η σπιτονοικοκυρά τού φέρνει το πρωί φρεσκογυαλισμένες τις μπότες. Το ύφος του, γεμάτο αυθάδεια και αλαζονεία, παραπέμπει σε ρωμαίο συγκλητικό της παρακμής. Την υποδέχεται ημίγυμνος, πρόχειρα καλυμμένος με μια ρόμπα βρώμικη και πολυτελή. Οι μπουκάλες, η κιθάρα, η ακαταστασία στο δωμάτιο μαρτυρούν την αχαλίνωτη νύχτα που προηγήθηκε. Λεπτομέρεια με σημασία: η γάτα που ξύνει τα νύχια της στην ακριβή, αν και στραπατσαρισμένη, ταπετσαρία της καρέκλας.
Κι αν το βλέμμα καθοδηγείται από το ζωγράφο να μένει κάπου προσηλωμένο, τότε στον «Αταίριαστο γάμο» (1862) του Πουκίρεφ η έκφραση και μόνο της νύφης – όψη βαρύθυμης συστολής, όψη δυστυχίας – είναι εύγλωττη. Περαιτέρω σχολιασμός καταλήγει περιττός.
Εν τέλει και επειδή σοφόν το σαφές, το μήνυμα ας είναι πρόδηλο διαχρονικά. Ή ανασκουμπώνεσαι ή καθηλώνεσαι. Οι καιροί δε συγχωρούν άλλους «Νέους της Σιδώνος». Game Over!
[1] Πρβλ. και «Από την τέχνη της ανάγνωσης στην ανάγνωση της τέχνης – Πρόγραμμα Πολιτιστικών Θεμάτων 2014 – 15» στο https://sites.google.com/site/aristotelissinequanon/
