Τεκτονικές αλλαγές στην πυραμίδα των τάξεων, με τους «επισφαλείς»… εργαζόμενους να κυριαρχούν
Η «παραδοσιακή» διαστρωμάτωση των τάξεων αλλάζει, μάλιστα με ταχύτερους ρυθμούς μετά το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης το 2008. Οι μεταβολές είναι ραγδαίες, με συνέπεια τη δραματική αναδιαμόρφωση της κλασικής πυραμίδας των τάξεων.
Όπως όλα δείχνουν, βρισκόμαστε στα μισά της διαδικασίας μιας μεταμόρφωσης διεθνούς κλίμακας, της επώδυνης δημιουργίας μιας παγκόσμιας οικονομίας της αγοράς. Κάτι που έχει ως συνέπεια τη σχηματοποίηση μιας καινούργιας κοινωνικής τάξης, αυτής των precariats, δηλαδή των «επισφαλών».
Πρόκειται για την κοινωνική τάξη που δεν έχει εργασιακή ασφάλεια και καθόλου ή ελάχιστα εργασιακά δικαιώματα. Συνεπώς, βιώνει μια κατάσταση συνεχούς επισφάλειας, χωρίς καμιά σταθερότητα και προβλεψιμότητα.
Ο νεολογισμός precariat είναι μια μίξη του επιθέτου precarious (επισφαλής, αβέβαιος) και του ουσιαστικού proletariat. Ο όρος precariat προέρχεται από τη Γαλλία και τα τέλη της δεκαετίας του 1980. Γάλλοι κοινωνιολόγοι τον πρωτοχρησιμοποίησαν για να ορίσουν τους προσωρινούς κι απροστάτευτους εργαζόμενους ως μια νέα κοινωνική τάξη.
Στον… πάτο
Σήμερα η νέα αυτή τάξη βρίσκεται μακράν στη χειρότερη θέση όλων των υπολοίπων και αυξάνεται σε παγκόσμιο επίπεδο με εντυπωσιακή ταχύτητα. Πώς φτάσαμε ώς εδώ; Εξαιτίας συγκεκριμένων παραγόντων:
Η μεταμόρφωση άρχισε τη δεκαετία του ’80, λίγο πριν από την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ, με το όραμα των απόλυτα ανοιχτών ελεύθερων αγορών.
Η ενσωμάτωση της Κίνας και άλλων αναδυόμενων οικονομιών στη διεθνή αγορά εργασίας προσέθεσε επιπλέον 2 δισ. εργαζόμενους στην παγκόσμια προσφορά. Αυτή η καινούργια «δεξαμενή» εργαζομένων αμειβόταν, στη συντριπτική της πλειονότητα, με μόλις το 20% από τους μισθούς στα κράτη – μέλη του ΟΟΣΑ.
Κι ενώ η παραγωγικότητα κάλπαζε πλέον στις αναδυόμενες οικονομίες, με το φτηνό εργατικό δυναμικό, άρχισαν να πιέζονται προς τα κάτω οι μισθοί σε όλες τις χώρες του ΟΟΣΑ.
Αυτό εντάθηκε επιπρόσθετα από τις πολιτικές ευέλικτης εργασίας και, βέβαια, από τη μετακίνηση της παραγωγής εκεί που υπήρχε το χαμηλότερο κόστος.
Η νέα πυραμίδα
Η τάξη των «επισφαλών» είναι πια τόσο πολυπληθής και οι αλλαγές τόσο ραγδαίες που, σύμφωνα με την τελευταία ανάλυση που έκανε το Διεθνές Οικονομικό Φόρουμ, η κλασική πυραμίδα των τάξεων αλλάζει και διαμορφώνεται πια ως εξής:
1. Ελίτ
2. Μισθωτοί (salariat)
3. Επαγγελματίες αυτοαπασχολούμενοι (proficians)
4. Η «παλιά» εργατική τάξη (proletariats)
5. Επισφαλείς (precariats)
6. Άνεργοι
Στην κορυφή της πυραμίδας έχουμε, όπως πάντα, την επονομαζόμενη ελίτ, με τεράστιο – και διαρκώς αυξανόμενο – πλούτο και πολιτική δύναμη.
Ακολουθούν οι «μισθωτοί», βέβαια χαοτικά κατώτεροι από πλευράς οικονομικής δύναμης από την ελίτ, που συγκεντρώνει το 99% του παγκόσμιου πλούτου. Η τάξη των «μισθωτών» αποτελείται από τους εργαζόμενους με σταθερή και πλήρους απασχόλησης εργασία, που εκτός του μισθού τους έχουν και μια γκάμα προνομίων, όπως σύνταξη, άδεια μετ’ αποδοχών, άδεια ασθενείας κ.λπ. Σήμερα αποτελούν μια κατηγορία που ολοταχώς συρρικνώνεται.
Δίπλα στους «μισθωτούς», από πλευράς εισοδήματος, έχουμε τους λεγόμενους «επαγγελματίες», μια τάξη που αποτελείται από μια μεγάλη γκάμα επαγγελμάτων, με διάφορης κλίμακας εισοδήματα.
Οι επαγγελματίες αυτοαπασχολούμενοι βρίσκονται κι αυτοί στην πρέσα της νέας τάξης πραγμάτων στον εργασιακό κόσμο. Δεν έχουν την εργασιακή ασφάλεια των «μισθωτών», αλλά αυτή η κάποτε ικανή να βγάζει χρήμα τάξη φαίνεται να έχει πλέον «καεί» κι «εξαντληθεί», με ορατό τον κίνδυνο της διαρκούς συρρίκνωσης, μέχρι τον αφανισμό, ειδικά στα κατώτερα στρώματά της.
Από κάτω βρίσκεται ο παλιός πυρήνας της εργατικής τάξης, αυτό που ονομαζόταν προλεταριάτο, για τους οποίους δημιουργήθηκαν τα σωματεία και το κράτος πρόνοιας.
Χαμηλότερα από το «προλεταριάτο», σε όρους εισοδήματος αλλά και εργασιακών προνομίων, βρίσκονται οι «επισφαλείς», μια παγκόσμια τάξη που όλο και μεγαλώνει με ταχύτατο ρυθμό. Και όσο μεγεθύνεται η τάξη των «επισφαλών» τόσο διογκώνεται και η παγκοσμιοποίηση της οργής. Στα μέλη αυτής της πλέον ευάλωτης τάξης «ψαρεύουν» συνήθως τους υποστηρικτές τους τα λαϊκιστικά και εθνολαϊκιστικά κόμματα.
Αν και πάντοτε υπήρχε μη σταθερή εργασία, σήμερα οι «επισφαλείς» δεν αποτελούν μια υποομάδα. Αντιθέτως, πρακτικά οδεύουμε προς ένα τοπίο όπου η πλειονότητα των εργαζομένων θα έχουν τα βασικά χαρακτηριστικά των «επισφαλών».
Σε σύγκριση με τους «επισφαλείς», οι κλασικοί μισθωτοί – συνταξιούχοι, αλλά ακόμα και οι εργάτες – προλετάριοι θα θεωρούνται ασύγκριτα πιο προνομιούχοι. Κάτι που μέχρι πριν από μερικά χρόνια θα έμοιαζε αδιανόητο.
Η νέα τάξη των «επισφαλών» χαρακτηρίζεται από:
Εργασιακή ανασφάλεια.
Είναι συχνά ενταγμένοι στην εργασία μερικής απασχόλησης.
Δεν υπάρχουν συμβάσεις εργασίας και πρακτικά όλα κινούνται χωρίς ωράρια και χρονικό ορίζοντα (δουλειά για λίγο διάστημα, άγνωστο για πόσο).
Τα χρήματα είναι λίγα και μοιάζουν με… φιλοδώρημα.
Ανύπαρκτα εργασιακά δικαιώματα.
Και, αναλογικά, εξοντωτική φορολόγηση.
Χωρίς ταυτότητα
Από τα πιο επώδυνα γνωρίσματα ενός «επισφαλούς» είναι ότι χάνει αυτό που λέμε εργασιακή ταυτότητα. Δεν μπορεί, δηλαδή, να δώσει στον εαυτό του μια συγκεκριμένη εργασιακή ιδιότητα και οντότητα. Κάνει διάφορα πράγματα για λίγο καιρό και συχνά υποχρεώνεται να εργάζεται σε δουλειές πολύ κάτω από τις δυνατότητες και το μορφωτικό πεδίο του.
Ένας εργαζόμενος σε αυτό το εφιαλτικό σκηνικό δεν μπορεί να προγραμματίσει το οτιδήποτε. Όπως αν θα έχει δουλειά στο κοντινό μέλλον, με πόσα θα ζει, αν θα μένει εδώ ή εκεί, αν θα κάνει οικογένεια και σχέδια ζωής κ.λπ.
Αυτό δημιουργεί πραγματική υπαρξιακή ανασφάλεια. Παράλληλα, παρατηρείται για πρώτη φορά στην ιστορία τόσο πολλοί άνθρωποι να διαθέτουν παιδεία και μόρφωση ανώτερη του επιπέδου εργασίας που αναμένουν να βρουν.
Ένα δεύτερο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του «επισφαλούς» είναι ότι πρέπει να παρέχει πολλή δουλειά που είτε δεν αναγνωρίζεται είτε δεν αμείβεται αναλόγως. Άρα ο «επισφαλής» υπόκειται σε εκμετάλλευση και στο ωράριο της εργασίας του, αλλά και πέραν του ωραρίου του, με εξαντλητικές υπερωρίες.
Το τρίτο χαρακτηριστικό του «επισφαλούς» είναι ότι βασίζεται αποκλειστικά ή σχεδόν αποκλειστικά στον μισθό του, χωρίς μη μισθολογικά οφέλη και δικαιώματα. Και ο μισθός αυτός, όποτε υπάρχει, είναι συνεχώς μειούμενος.
Επιπρόσθετα, ο «επισφαλής» αντιμετωπίζει και «παγίδες φτώχειας» όπως η εξωφρενικά υψηλή φορολόγηση σε πολλές περιπτώσεις. Κανένα μέλος της τάξης των «μισθωτών» δεν θα σηκωνόταν από το κρεβάτι του αν το εισόδημά του υπόκειντο σε τέτοια φορολόγηση, εκτός ίσως για να κατέβει σε διαμαρτυρίες. Όμως, οι πολιτικοί επέλεξαν, σχεδόν σε παγκόσμια κλίμακα, να βαρύνουν τους «επισφαλείς» με άδικη φορολόγηση.
Επίσης, ο «επισφαλής» συχνά ζει μέσα στο χρέος. Χωρίς σταθερό εισόδημα και με αβέβαιο εργασιακό ορίζοντα, βρίσκεται διαρκώς στα πρόθυρα του μη βιώσιμου χρέους, πράγμα που σημαίνει ότι ακόμη και το καθαρό εισόδημά του είναι πολύ χαμηλότερο από τα όποια ακαθάριστα έσοδα.
Αυτή η νέα, όλο και διογκούμενη κοινωνική ομάδα, πορεύεται κυριολεκτικά σε κινούμενη άμμο και αποτελεί την πρώτη τάξη στην ιστορία που χάνει, τουλάχιστον σε τέτοιον βαθμό, κεκτημένα δικαιώματα, οικονομικά και κοινωνικά.
Σε κινούμενη άμμο
Εν ολίγοις, ο «επισφαλής» ζει μέσα στην απόλυτη οικονομική ανασφάλεια, συνήθως με χρόνια μη εξυπηρετούμενα χρέη. Σε αυτή την κατάσταση, το παραμικρό σοκ, λάθος απόφαση ή μια αναπάντεχη αρρώστια αρκούν για να τον ρίξουν στον πάτο της κατώτερης κοινωνικής κλίμακας, να τον καταδικάσουν σε κοινωνικό αποκλεισμό, με ό,τι συνεπάγεται αυτό.
Η τάξη των «επισφαλών» χωρίζεται παγκοσμίως σε τρεις υποομάδες, η καθεμιά με τον δικό της πολιτικό αντίκτυπο.
1 Η πρώτη αποτελείται από αυτούς που «ξέπεσαν» από την παλιά εργατική τάξη. Αισθάνονται ότι δεν έχουν αυτό που είχαν οι γονείς τους. Οι κοινωνιολόγοι ονομάζουν αυτή την κατηγορία «αταβιστές», αφού το σημείο αναφοράς τους είναι το παρελθόν και οι συνθήκες του. Νιώθουν ότι έχουν στερηθεί των προνομίων μιας παρελθούσας κατάστασης.
Αυτή η υποκατηγορία είναι η πιο επιρρεπής στις σειρήνες των λαϊκιστών που εκμεταλλεύονται τους φόβους τους και κατηγορούν «τον άλλον», είτε πρόκειται για μετανάστες, για ξένα κέντρα αποφάσεων ή οποιαδήποτε άλλη ομάδα που μπορεί να δαιμονοποιηθεί.
2 Η δεύτερη υποκατηγορία είναι οι επονομαζόμενοι «νοσταλγοί». Αυτή αποτελείται από μετανάστες και γενικότερα μειονότητες που αισθάνονται να στερούνται ένα «σπίτι», μια ιδιοκτησία, μια συγκεκριμένη σταθερά. Έχοντας συναίσθηση του πόσο αδύναμοι είναι κοινωνικά, συνήθως δεν εκφράζονται πολιτικά. Όμως, κάθε τόσο η πίεση γίνεται τόσο μεγάλη που εκρήγνυνται σε εκδηλώσεις οργής.
3 Η τρίτη υποομάδα είναι οι επονομαζόμενοι «προοδευτικοί», οι οποίοι δεν νοσταλγούν παρελθούσες συνθήκες όπως η πρώτη υποομάδα, αλλά κυρίως αισθάνονται στερημένοι από ένα χαμένο μέλλον. Αποτελείται από ανθρώπους που στην πλειονότητά τους διαθέτουν παιδεία, μόρφωση και ανώτερες ή ανώτατες σπουδές. Πολλοί από αυτούς έχουν λάβει πανεπιστημιακή κατάρτιση πιστεύοντας ότι αυτό τους εγγυάται μια καριέρα. Σύντομα, όμως, συνειδητοποιούν ότι απλά τους πούλησαν ένα λαχείο και βρίσκονται χωρίς διασφαλισμένο μέλλον και με μπόλικα χρέη.
Η ομάδα αυτή αντιδρά πολιτικά με έναν πιο θετικό τρόπο. Συνήθως δεν υποστηρίζουν τους λαϊκιστές. Ταυτόχρονα, όμως, απορρίπτουν τα παλιά συντηρητικά και σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Αναζητούν ένα νέο πολιτικό αφήγημα, το οποίο δεν βλέπουν στις γνωστές ιδεολογίες, το παλιό πολιτικό φάσμα και τα συνδικάτα.
Για ένα διάστημα, αυτή η τρίτη κατηγορία απείχε από την πολιτική, κάτι που αντικατοπτριζόταν στη φθίνουσα πορεία των ψηφοφόρων στις εκλογές παντού. Τα τελευταία χρόνια αυτό άρχισε να αλλάζει, όχι όμως αρκετά για να σταματήσει το αποτέλεσμα υπέρ του Brexit στη Βρετανία και την επικράτηση τον Ντόναλντ Τραμπ στις ΗΠΑ. Προσπαθούν να επαναπροσδιορίσουν το κοινωνικό – εργασιακό μέλλον έξω από τις ώς τώρα πρακτικές που θεωρούν ότι εξυπηρετούσαν περισσότερο την ελίτ και τις συντεχνίες, αλλά όχι το σύνολο, ψάχνοντας ουσιαστικά για το «ιερό δισκοπότηρο» του Διαφωτισμού: ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη.
Οι τρεις κατηγορίες των «επισφαλών» αντιδρούν με διαφορετικούς τρόπους στην αύξηση της ανισότητας και στην οικονομική ανασφάλεια, αλλά όλοι τους βιώνουν τη διάλυση του κλασικού συστήματος που συνέδεε το εισόδημα και τις παροχές με την εργασία.
Το πιο επικίνδυνο απ’ όλα είναι ότι βιώνουν τη διάψευση του κανόνα ότι η δουλειά είναι ο καλύτερος δρόμος για να ξεφύγουν από τη φτώχεια.
Οι τρεις παλιές σταθερές για τους μισθούς παύουν να ισχύουν:
1 Στο παρελθόν όταν αυξανόταν η παραγωγικότητα, παράλληλα αυξάνονταν και οι μισθοί. Τώρα αυτό δεν ισχύει.
2 Όταν αυξάνονταν τα κέρδη, αυξάνονταν και οι μισθοί. Κάτι που πλέον δεν συμβαίνει.
3 Όταν μειωνόταν η ανεργία, άρα ανέβαινε η απασχόληση, παράλληλα αυξάνονταν και οι μισθοί. Τώρα ο μέσος μισθός μπορεί ακόμη και να μειωθεί, γιατί οι καινούργιες δουλειές πληρώνουν λιγότερα.
Όσο σκληρά κι αν εργάζονται τα μέλη της τάξης των «επισφαλών», έχουν ελάχιστες πιθανότητες να ξεφύγουν από μια ζωή οικονομικής ανασφάλειας. Γεγονός που ναρκοθετεί την ίδια την κοινωνική συνοχή. Και όσο αυτό, αντί να αλλάζει, παγιώνεται και μεγεθύνεται τόσο μεγαλώνει ο κίνδυνος να ακολουθήσουν αυταρχικούς λαϊκιστές που υπόσχονται ότι θα γυρίσουν πίσω τον χρόνο…
