Άρθρα Θέατρο

Κριτική θεάτρου: «Εχθρός του λαού» του Χένρικ Ίψεν, από το «Θέατρο του Νέου Κόσμου» / γράφει η Δέσποινα Παπαγιαννούλη

Faretra.info

10/12/2025, 09:10

Εχθρός του λαού, η αλήθεια

Κριτική θεάτρου: «Εχθρός του λαού» του Χένρικ Ίψεν,

από το «Θέατρο του Νέου Κόσμου», στο Θέατρο Κνωσός

*Δέσποινα Παπαγιαννούλη

Εισαγωγικά

«Στόκμαν: Ολόκληρη η κοινωνία μας είναι μολυσμένη. Η πολιτική μας ζωή χτίστηκε πάνω σε δηλητηριασμένα εδάφη […] Γίναμε μοναχικοί, υστερικοί νάρκισσοι, που ζούμε μέσα στον ψηφιακό μας μικρόκοσμο, τα τέλεια ψηφιακά μας προφίλ […] Τι ελπίδα έχει ένα άτομο να ρίξει τα συστήματα που κυβερνάνε ολόκληρο τον κόσμο; Έχει μείνει χώρος να είμαστε στ’αλήθεια εμείς; Να μας δουν, να μας δεχτούν, να μας αγαπήσουν γι’αυτό που πραγματικά είμαστε; […] Η καινούρια οικογένεια είναι ένα κακέκτυπο.[…] Ποιος απ’όλους εμάς, εδώ, δεν έχει να προσθέσει μια δική του προσωπική ιστορία για τη θλίψη που είναι εγγεγραμμένη στο DNA κάθε οικογενειακής μάζωξης;

Το ταξίδι στην Ελληνική πρωτεύουσα, πάντα έχει να σου αποκαλύψει μυστικά που κομίζει η Τέχνη του θεάτρου και όχι μόνο. Υπάρχουν, ευτυχώς, πολύτιμες στιγμές και εκπλήξεις που σε κάνουν να αισθάνεσαι ότι δεν έχουν χαθεί όλα, ότι σε αυτό τον κόσμο που αυτοκαταστέφεται, μπορείς να ελπίζεις ακόμη.

Στις 28 του Νοέμβρη, σε ένα ταξίδι στο πάλαι ποτέ «κλεινόν άστυ», η θεραπευτική τέχνη του θεάτρου ήρθε να ρίξει και πάλι μια χαραμάδα φωτός, σε ένα σκοτάδι που όλο και πυκνώνει. Αφορμή αυτής της φωτεινής εμπειρίας η παρουσία ενός πολυαγαπημένου φίλου και συνάδελφου, του Νεκτάριου Κωνσταντινίδη, που έχει την ηλικία του μεγάλου μου γιου, -το λες και κατάκτηση αυτό – και που ζει στην Αθήνα.

Με το Νεκτάριο ορίζουμε, έστω και από απόσταση, την αγάπη μας για τους κοινούς θεατρικούς μας τόπους, τις κοινές μας αναζητήσεις, στα μυστικά περάσματα της θεατρικής σκέψης.

Η ευτυχής συνάντησή μας έγινε στο θέατρο Κνωσός, έναν υπέροχο θεατρικό χώρο της Αθήνας. Αυτή ήταν η αιτία της φωτεινής μας εμπειρίας, μέσα από τον ρόλο του θεατή, με όχημα τους ρόλους των προσώπων του σπουδαίου Χένρικ Ίψεν, σε μία καθηλωτική παράσταση του έργου του «Εχθρός του λαού», από το Θέατρο του Νέου Κόσμου.

Ο διάσημος Νορβηγός θεατρικός συγγραφέας του 19^ου αιώνα, ξεδίπλωσε μπροστά μας πρόσωπα και καταστάσεις που ανοίγονται από την εποχή του, στο τώρα και στο πάντα. Αυτή η τόσο ανοιχτή φόρμα του έργου, έδωσε το έναυσμα για μία σύγχρονη διασκευή που έγινε, με ένα θαυμαστό τρόπο, καθώς το τότε συναντάει το τώρα στο θεατρικό εδώ και τώρα, από δύο πιονιέρους της σύγχρονης θεατρικής σκηνής, τον Τόμας Οστερμάγιερ και το Φλοριάν Μπορχμέγιερ.

Η πρώτη προσέγγιση στο έργο είναι ο τίτλος του που θέτει άμεσα το καίριο ερώτημα στο θεατή, «ποιος είναι εχθρός του λαού»; Ο Χένρικ Ίψεν, με την μοναδικά διεισδυτική ματιά, οδηγεί το θεατή προς την απάντηση, ξεδιπλώνοντας, με μαεστρία, την κόκκινη κλωστή που καθορίζει τη μοίρα του ανθρώπου, καθώς τη συνδέει, με τα βιώματά του στην οικογένεια, στην κοινωνική και την πολιτική ζωή, μέσα από την αλήθεια και το ψέμα.

Όπως σε ολόκληρη τη σκανδιναβική σχολή θεάτρου, έτσι και εδώ, αποτυπώνεται μια εφιαλτική εικόνα του κόσμου απ’ όπου αναδύεται, σαν ο κατεξοχήν χώρος και χρόνος αυτού του εφιάλτη του σύγχρονου ανθρώπου, η οικογένεια.

Η ιστορία (story)

Η ιστορία, μια ιστορία σε πέντε μέρη (σκηνές), ξεκινάει με την εικόνα της πυρηνικής οικογένειας του γιατρού Τόμας Στόκμαν, όπου βρίσκονται η γυναίκα του, η Καταρίνα, το νεογέννητο παιδί του και δύο φίλοι ο Μπίλιγκ, μουσικός και ο Χόβσταντ, μουσικός και ντόπιος δημοσιογράφος.

Σε ένα περιβάλλον σκηνικό, αλλόκοτο κι απόκοσμο, το σπίτι του Τόμας μοιάζει με φοιτητικό σπίτι όπου οι σχέσεις των ανθρώπων δεν είναι καθόλου στημένες αλλά αληθινές, ζεστές κι ανθρώπινες.

Μέσα σε αυτή τη γαλήνια διαβίωση της οικογένειας του Τόμας Στόκμαν, η παρουσία του Πέτερ Στόκμαν, Δημάρχου της πόλης και αδερφού του Τόμας, φέρνει στην επιφάνεια όλο το βαθύ σύστημα της αυτοδιοικητικής διαπλοκής που κουκουλώνει την αλήθεια.

Η συγκάλυψη της αλήθειας βαθαίνει σε όλη τη διάρκεια της παράστασης, διαπερνώντας την καταστροφική σχέση των δύο αδερφών, μέσα στην οικογένεια που είναι η απαρχή και διαχέεται στην κοινωνία και την πολιτική.

Ο Τόμας και ο Πέτερ Στόκμαν, τα δύο αδέρφια, με τις εντελώς αντίθετες κοσμοθεωρίες , συγκρούονται μέσα από τους έντονους διαλόγους του έργου. Ο πρώτος εμφανίζεται ως ο οπαδός της αλήθειας με κάθε τίμημα, ενώ ο δεύτερος, ο Δήμαρχος Πέτερ, εμφανίζεται ως ο άνθρωπος του συστήματος, οπαδός της συγκάλυψης της αλήθειας που μετέρχεται όλων των μέσων για τους σκοπούς του.

Ο Τόμας Στόκμαν, ο γιατρός της οικογένειας, ανακαλύπτει πως τα Λουτρά της πόλης είναι μολυσμένα από ένα βυρσοδεψείο που βρίσκεται κοντά. Τα Λουτρά, μια εξαιρετικά κερδοφόρα επιχείρηση για το Δήμο και το Δήμαρχο Πέτερ, απειλείται από την αλήθεια του ίδιου του αδερφού του Πέτερ, του γιατρού Τόμας που ετοιμάζεται να δημοσιεύσει σχετικό άρθρο του στον τοπικό τύπο.

Η νοσηρή αδερφική σχέση διαπερνά όλο το έργο αφήνοντας να φανεί το σημαντικό έλλειμμα αγάπης και η αδυναμία αποδοχής της αλήθειας, όχι μονάχα από την πλευρά του Πέτερ αλλά και από την πλευρά της τυφλής πλειοψηφίας ολόκληρης της πόλης.

Ο Τόμας κηρύσσεται «εχθρός του λαού», ενώ ολόκληρη η κοινωνία και οι εκλεγμένοι του Δήμου στρέφονται εναντίον του. Η μολυσμένη οικογένεια, αυτό το κύτταρο της κοινωνίας που νοσεί βαριά από έλλειψη αλήθειας, μολύνει κοινωνία και πολιτική.

Πράγματι, ένα ντόμινο κοινωνικής κατακραυγής ξεσπάει στις πλάτες του Τόμας. Χάνει τη δουλειά του, το σπίτι του, τα παιδιά του διώκονται από το σχολείο. Μονάχα η δική του οικογένεια και κυρίως η Καταρίνα, η γυναίκα του, δεν τον προδίδει αλλά στέκεται δυνατά και υποστηρικτικά δίπλα του.

Ο γιατρός Στόκμαν ενσαρκώνει μπροστά μας τον άνθρωπο που αρνείται σπαρακτικά να κάψει την αλήθεια του, κάτω από την αφόρητη πίεση της σκοπιμότητας, μιας απειλητικής πλειοψηφίας που χτίστηκε πάνω στα νοσηρά και επικίνδυνα θεμέλια της οικογένειας.

Στη συγκέντρωση του Δήμου, μπροστά στο μικρόφωνο, ο γιατρός Στόκμαν στέκεται ανυπεράσπιστος και μόνος, βγάζοντας ένα συγκλονιστικό, έναν αλλιώτικο δημόσιο λόγο, γεμάτο αλήθεια, βάζοντας τους θεατές στη διαδικασία του ρόλου του υπεύθυνου πολίτη και ανθρώπου. Είναι μια προσπάθεια για τη δημιουργία σκεπτόμενων θεατών, θεατών που θα πάρουνε θέση, δημόσια, με ποιους θα πάνε και ποιους θα αφήσουν.

Θεατρικά στοιχεία

Η φόρμα του έργου είναι ανοιχτή σαν ένα παράθυρο που βλέπει σε έναν κόσμο οραματικό που αντέχει την αλήθεια, που απεχθάνεται το ψέμα και δεν εκβιάζεται από στενά οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα.

Στην παράσταση, με οδηγό τον σπουδαίο σκηνοθέτη που γίνεται ο μοναδικός δημιουργός της, χωράει όλο το θέατρο (theatron), σκηνή και σάλα. Ο καθένας δίνει σε αυτό τον κόσμο που οραματίζεται ο Ίψεν, μέσα από τα μάτια του Οστερμάγιερ, το δικό του παρόν, την αλήθεια του.

Ο χώρος και ο χρόνος είναι το σήμερα που ανοίγεται στο πάντα και στον μπερξονικό χρόνο «της διάρκειας της ζωής του ανθρώπου», πάνω στη γη και τη σχέση του με την αλήθεια που, κατά βάθος, κρύβει το μεγάλο του φόβο να την αποδεχτεί.

Σε ένα τόσο βαθιά πολιτικό και ανθρώπινο έργο, τα πρόσωπα είναι τα κυρίαρχα θεατρικά σημεία διατύπωσης του χώρου και του χρόνου. Είναι ο κάθε τόπος, όπου η αλήθεια κακοποιείται, κουκουλώνεται, λοιδορείται.

Σκοτάδι και φως, ψέμα και αλήθεια, αναδύονται μέσα από σκίτσα που θυμίζουν κόμικς και αναδεικνύουν ανθρώπους-καρικατούρες παντός καιρού. Εκτός από το δίδυμο των αδερφών Στόκμαν που βρίσκονται στον αντίποδα του συστήματος, τα άλλα πρόσωπα του έργου είναι ο Μπίλιγκ, ο Χόβσταντ, η Άσλακσεν, ο Κηλ.

Πρόκειται για συλλογικά, πληθυντικά πρόσωπα που εκφράζουν τους βολεμένους του συστήματος, την επαρχιακή, κατευθυνόμενη δημοσιογραφία, το «ήξεις, αφήξεις» όσων θέλουν να ελκύουν την πλειοψηφία με την επίκληση μιας Δημοκρατίας στα μέτρα τους, το σκληρό πατέρα-επιχειρηματία, όλους τους σκληρούς πατεράδες του κόσμου που πατάνε «επί πτωμάτων» για τα συμφέροντά τους.

Η αισθητική της παράστασης, ορίζεται από τα λευκά σκηνικά όπου πάνω στο άσπρο φόντο των τοίχων που πλαισιώνουν τη σκηνή διακρίνονται συμβολικές, αποδομημένες λέξεις. Πρόκειται για λέξεις όπως “total eclipse”, σύμβολο της απόλυτης πλανητικής κάλυψης ή“thermidor”, κομβικός μήνας όπου πρωταγωνιστεί ο Ροβεσπιέρος και η Γαλλική Επανάσταση καπελώνεται αλλά και σκίτσα με κυρίαρχο ένα φωτιστικό δαπέδου που ξερνάει φως.

Ο σκηνοθέτης, ορίζει την κυριαρχία της γραφής και των λέξεων, συνδέοντάς τες άψογα με την εικόνα και το φωτισμό. Στο ξεκίνημα, μια πορώδης, πάλλευκη διαφάνεια, ιδιαίτερης αισθητικής, όπου επάνω της είναι γραμμένες όλες οι πληγές της εποχής μας, λάμπουν μέσα στην οδυνηρή αλήθεια τους, χωρίζοντας, τεχνητά, τη σκηνή από τη σάλα. Είναι το διαφανές όριο που το χτίζουν οι λέξεις που πληγώνουν, αφήνοντας περάσματα προς την αλήθεια, όλων των συντελεστών που συμμετέχουν σε αυτή την ώσμωση σκηνής και σάλας.

Ο θεατής, σε ένα έργο βαθιά πολιτικό, όπου η σκηνική γλώσσα ανοίγεται, μέσα από τους ρεαλιστικούς διαλόγους, σε έναν πολύ αιχμηρό μονόλογο αλήθειας από το γιατρό Τόμας, στην τέταρτη σκηνή, μπαίνει στο παιχνίδι δυναμικά.

Επίλογος

Η παράσταση «Εχθρός του λαού», όχι απλά κέρδισε το κοινό αλλά παίζοντας με τα όρια του και βάζοντάς το μέσα στο παιχνίδι, το όρισε επίσημα συνυπεύθυνο των όσων γίνονται πάνω στη σκηνή. Σκηνή και σάλα ήρθαν τόσο κοντά όσο απαιτεί να κρατηθεί η διαχωριστική συνθήκη ηθοποιού και θεατή, σκηνής και σάλας, αφού έτσι μονάχα μπορεί να υπάρξει θέατρο.

Βγαίνοντας από την αίθουσα, η οδυνηρή αίσθηση της αποδοχής της αλήθειας που σου επιβάλλει να παραγκωνίσεις τον φόβο σου αλλά και το φόβο του συστήματος που σε χειραγωγεί, έχει δημιουργήσει μια δυνατή ρωγμή στην απατηλή ασφάλεια και στις βεβαιότητες που νόμιζες ότι σου εξασφαλίζουν οι στημένες πλειοψηφίες που σου στερούν την αλήθεια.

Ο Ίψεν, μέσα από την εξαιρετική ματιά του Οστερμάγιερ αλλά και με την εξαιρετική υποκριτική τέχνη των ηθοποιών και όλων των συντελεστών της παράστασης, συνδέει θαυμαστά το ατομικό με το συλλογικό, την οικογένεια με την κοινωνία και την πολιτική.

Ο μύθος της «αγίας οικογένειας», σε σχέση με τα μέλη της, είτε αυτά είναι γονείς, είτε παιδιά και οι καταναγκαστικές σχέσεις συνύπαρξής τους μέσα σε αυτήν είναι αυτό που αναδύεται κυρίαρχο και μολύνει κοινωνία και πολιτική.

Εδώ, οι λέξεις του Φερνάντο Πεσσόα, έρχονται να δώσουν ουσία και φως στην πολύτιμη αλήθεια που αποκομίσαμε από την εξαιρετική παράσταση : «Ξοδεύουμε τις ζωές μας σε όργια συνύπαρξης».

Με αυτές τις λέξεις στο νου και την ψυχή, η παράσταση μας οδηγεί ξεκάθαρα στη σκέψη πως είναι καιρός να οραματιστούμε ξανά το θεσμό της οικογένειας. Μας βάζει μπροστά στο όραμα μιας οικογένειας που διαγράφεται σαν καταφύγιο και αλήθεια μας, αγάπη και ελευθερία μας. Μας αποκαλύπτει βηματισμούς για να προχωρήσουμε προς την κοινωνία και την πολιτεία του μέλλοντός μας, προς την ευδαιμονία και το Νέο Ανθρωπισμό, με όχημα την αλήθεια.