“Homo Digitalis (III): Ο Μετάνθρωπος και η Εξαΰλωση του Πραγματικού. Μια προβολή στο κοντινό μέλλον” / γράφει ο Άρης Ορφανίδης

Ο Homo Digitalis (Ψηφιακός Άνθρωπος) ενσωματώθηκε στην οθόνη κι από αυτήν στη ολική διάχυση του εαυτού μέσα στα δίκτυα. Ζούμε πλέον τη φάση που η τεχνολογία δεν είναι πια προέκταση του ανθρώπου, αλλά ο άνθρωπος προέκταση της τεχνολογίας. Η μηχανή έχει εγκατασταθεί μέσα στον νου, όχι ως εργαλείο αλλά ως τρόπος σκέψης, αντίληψης και ύπαρξης. Ο Homo Digitalis μεταμορφώνεται αθόρυβα σε Homo Hybridus — έναν μετάνθρωπο που δεν κατοικεί στον κόσμο, αλλά σε μια ακολουθία ψηφιακών δεδομένων που ορίζουν τον κόσμο εκ των έσω.

Το σώμα, άλλοτε όριο και αφετηρία της εμπειρίας, γίνεται τώρα εμπόδιο. Ο μετα-άνθρωπος δεν πεινά, δεν κουράζεται, δεν θυμάται με τον τρόπο που θυμάται το σώμα· θυμάται με τη μνήμη του cloud. Το δέρμα, άλλοτε όριο του ενσώματου εαυτού, υποκαθίσταται από την οθόνη: διαφανές, ευάλωτο, πάντοτε ανοιχτό στο άγγιγμα του ψηφιακού βλέμματος. Η αίσθηση χάνει την πυκνότητά της και γίνεται πληροφορία. Η αφή υποχωρεί μπροστά στο scroll, η εμπειρία αντικαθίσταται από την εικόνα. Ζούμε σ’ έναν κόσμο όπου η πραγματικότητα δε βιώνεται αλλά αναπαράγεται εικονιστικά και εικονικά. Το βλέμμα της μηχανής δεν περιορίζεται πλέον στην εξωτερική παρατήρηση: έχει εισχωρήσει στον εσωτερικό κόσμο, διαμορφώνει τις επιθυμίες, καθορίζει την προσοχή, υποβάλλει την πράξη. Η επιτήρηση έχει γίνει εσωτερική, η αλλοτρίωση εσωτερικευμένη, και η ελευθερία αμφισβητείται όχι μόνο από εξωτερικούς παράγοντες αλλά από τον ίδιο τον τρόπο που σκεφτόμαστε και αισθανόμαστε.

Η εξαΰλωση του πραγματικού δεν είναι πια φιλοσοφική υπόθεση, αλλά καθημερινό γεγονός. Οι εμπειρίες μας δεν έχουν τόπο, αλλά πλατφόρμα· δεν έχουν διάρκεια, αλλά στιγμή, την οποία το σύστημα αποθηκεύει για εμάς. Ο μετάνθρωπος δεν ζει για να θυμάται· ζει για να καταγράφεται. Το ψηφιακό αποτύπωμα γίνεται το υποκατάστατο της μνήμης, το ίχνος του προσώπου εκεί που το πρόσωπο απουσιάζει. Κάθε πράξη μας είναι πλέον μια δημόσια υπόθεση· κάθε συναίσθημα, δεδομένο προς ανάλυση. Η τεχνολογία της νοητικής συνείδησης—η τεχνητή νοημοσύνη— μαθαίνει από το ανθρώπινο, αλλά και το ανθρώπινο μαθαίνει να αισθάνεται όπως η μηχανή: ψυχρά, γρήγορα, αποτελεσματικά. Το βλέμμα της μηχανής είναι παντού· όχι μόνο πάνω μας, αλλά μέσα μας. Είναι ο εσωτερικός μας παρατηρητής, η νέα φωνή του υπερεγώ που μας υπενθυμίζει συνεχώς να υπάρχουμε με τρόπο “αναρτήσιμο”, να είμαστε παρόντες στο δίκτυο ακόμη κι όταν απουσιάζουμε από τη ζωή.

Έτσι η ελευθερία μετασχηματίζεται ξανά: δεν είναι πλέον το δικαίωμα να πράττουμε, αλλά το καθήκον να παραμένουμε ορατοί. Η αορατότητα, κάποτε σύμβολο της εσωτερικότητας, γίνεται ύποπτη. Ο Homo Digitalis δεν μπορεί να υπάρξει εκτός εποπτείας· έχει εσωτερικεύσει το βλέμμα του ψηφιακού συστήματος. Ζει για να προβάλλεται και προβάλλεται για να επιβιώσει. Η επιτήρηση γίνεται αυτοπαρατήρηση, κι αυτή με τη σειρά της νέα μορφή εξάρτησης.

Η ηθική διάσταση αυτής της μετάβασης είναι καθοριστική. Μέσα σ’ αυτή τη διάχυτη επιτήρηση γεννιέται η ανάγκη για μια νέα ηθική: μια ηθική της διαφάνειας και του μέτρου, που θα αποκαταστήσει την έννοια της ευθύνης μέσα σε κόσμους χωρίς σαφή όρια. Αν η τεχνητή νοημοσύνη μαθαίνει από εμάς, τότε το ηθικό της περιεχόμενο θα είναι αντανάκλαση της δικής μας ηθικής ποιότητας. Ο μετάνθρωπος καλείται να γίνει όχι απλώς δημιουργός, αλλά επιμελητής της συνείδησης που παράγει. Κάθε γραμμή κώδικα εμπεριέχει μια πρόθεση· κάθε αλγόριθμος, μια αξία, έστω και σιωπηρή.

Η πολιτική διάσταση αυτής της μετάβασης είναι καίρια. Οι κοινωνίες δεν κυβερνώνται πλέον μόνο με νόμους, αλλά με δεδομένα. Ο έλεγχος της πληροφορίας είναι ο νέος τρόπος εξουσίας, και η “ανάλυση συμπεριφοράς” η νέα μορφή πρόβλεψης και καθοδήγησης. Ο πολίτης γίνεται προφίλ, το προφίλ γίνεται προϊόν, και η ελευθερία του πολίτη μεταφράζεται σε ποσοστό εμπιστοσύνης του συστήματος απέναντί του. Σ’ αυτόν τον κόσμο, η ανυπακοή δεν είναι πολιτική πράξη αλλά…τεχνικό σφάλμα.

Κι όμως, υπάρχει εδώ ένας υπόγειος χώρος αντίστασης: η δυνατότητα του στοχασμού. Ο μετάνθρωπος, όσο κι αν είναι διασκορπισμένος σε δεδομένα, διατηρεί ακόμη ένα ίχνος αυτοσυνείδησης, ένα κέντρο βάρους που κανένα δίκτυο δεν μπορεί να προσομοιώσει. Αν κατορθώσει να στραφεί προς τα μέσα — όχι για να αποκοπεί, αλλά για να αναστοχαστεί — τότε ίσως γεννηθεί μια νέα μορφή ανθρωπινότητας: μια ανθρωπινότητα του αυτοελέγχου, της προνοητικότητας και της αξιοπρέπειας. Η ελευθερία του Homo Digitalis δεν θα είναι η ελευθερία της αποσύνδεσης, αλλά η ελευθερία της επίγνωσης. Να γνωρίζει πότε το δίκτυο υπηρετεί τον άνθρωπο και πότε ο άνθρωπος υπηρετεί το δίκτυο. Να αναγνωρίζει το «βλέμμα» της μηχανής χωρίς να το φοβάται, αλλά και χωρίς να του παραδίδεται. Να ξαναδώσει στην τεχνολογία τον ρόλο που είχε πάντοτε: όχι να ορίζει τον άνθρωπο, αλλά να τον επικουρεί.

Ίσως έτσι ο Homo Digitalis, μέσα από τα ίδια του τα σφάλματα, να επιστρέψει στο αρχαίο αίτημα της φιλοσοφίας: να γνωρίσει τον εαυτό του. Όχι μέσα από τους καθρέφτες της οθόνης, αλλά μέσα από τη σιωπή που κανένα δίκτυο δεν μπορεί να καταγράψει. Διότι η ύστατη πράξη ελευθερίας μέσα στην εποχή της ολικής επιτήρησης, είναι να κρατήσεις ένα κομμάτι του εαυτού σου αόρατο και αθέατο, ήτοι αυθεντικό και αληθινό.

—

Φαρέτρα