Homo Digitalis (II): Ψηφιακά Αποικισμένο Σώμα και Ανακατασκευασμένος Νους / γράφει ο Άρης Ορφανίδης

Ο Homo Digitalis δεν είναι πλέον απλώς χρήστης της τεχνολογίας· έχει γίνει φορέας της, κατοικεί μέσα της, και τα όριά του έχουν επαναπροσδιοριστεί από τα ίδια τα ψηφιακά δίκτυα που άλλοτε θεωρούσε εξωτερικά. Το σώμα του δεν είναι απλώς βιολογικό· είναι ψηφιακά αποικισμένο, τοποθετημένο σε ένα συνεχές πεδίο δεδομένων που παρατηρούν, καταγράφουν και αναλύουν κάθε του κίνηση, κάθε επιλογή, κάθε συναίσθημα. Ο νους του δεν αναπαράγει απλώς σκέψεις· ανακατασκευάζεται, διασυνδέεται, προβλέπεται.

Η τεχνολογία δεν είναι πλέον περιβάλλον· είναι επέκταση του εαυτού, που εισχωρεί τόσο στη συνείδηση όσο και στην κοινωνική του παρουσία. Από χρήστης έγινε φορέας ενός νέου είδους ύπαρξης, όπου το σώμα και ο νους αποικίζονται από την ίδια την ψηφιακή του αντανάκλαση. Το πρόσωπό του δεν είναι πια μόνο εικόνα στην οθόνη, αλλά δεδομένο που εκπαιδεύει αλγορίθμους, τροφοδοτεί μοντέλα πρόβλεψης, γίνεται αντικείμενο ανάλυσης και εμπορίου.

Ο άνθρωπος είχε συνηθίσει για αιώνες να παρατηρεί τη μηχανή, να την ελέγχει, να την προγραμματίζει. Όμως τώρα η μηχανή τον παρατηρεί. Από τις κινήσεις του κέρσορα ως τον τόνο της φωνής του, από το ρυθμό της πληκτρολόγησης ως τη μικρή παύση στη σκέψη του, το τεχνητό βλέμμα διαβάζει τον άνθρωπο. Δεν τον βλέπει ως ολότητα, αλλά ως πλέγμα πιθανοτήτων: συναισθηματικές τάσεις, προτιμήσεις, φόβοι. Ο Homo Digitalis είναι ένα προφίλ που αυτοτροφοδοτείται· κάθε του πράξη εντός της οθόνης γίνεται δεδομένο, κάθε του συναίσθημα αναπαρίσταται ως στατιστική.

Το βλέμμα της μηχανής δεν παραμένει έξωθεν, αλλά εσωτερικεύεται. Ο Homo Digitalis έχει μάθει να κοιτάζει όπως η μηχανή, να σκέφτεται με βάση δεδομένα, να αισθάνεται με όρους προφίλ και αναλύσιμων συναισθημάτων. Η επιτήρηση γίνεται αυτοπαρατήρηση: η ανάγκη να φαίνεται, να προβάλλεται και να είναι αναγνωρίσιμος δεν προκύπτει μόνο από εξωτερικά κίνητρα, αλλά ενσωματώνεται στην ίδια την εμπειρία της ύπαρξής του. Ο άνθρωπος παρατηρεί τον εαυτό του όπως τον παρατηρεί η μηχανή, με ακρίβεια, ψυχραιμία και χωρίς συγχώρεση.

Αυτό το «εσωτερικό βλέμμα της μηχανής» δεν είναι πια εξωτερική απειλή. Είναι ένα εσωτερικευμένο βλέμμα: ο ίδιος ο άνθρωπος το έχει ενσωματώσει στον τρόπο που σκέφτεται και νιώθει. Αισθάνεται την ανάγκη να φαίνεται, να αποδεικνύει τη ζωή του μέσα από την αντανάκλαση. Το ψηφιακό του «εγώ» ζητά επιβεβαίωση, θέλει να παρατηρείται. Ο Homo Digitalis έγινε ένας αυτόβουλος επόπτης του εαυτού του — ένας νους που έχει μάθει να σκέφτεται με όρους προβολής, να ζει μέσα στην και μέσα από την εικονιστική-ψηφιακή επιτέλεση.

Η ελευθερία της σκέψης υποχωρεί μπροστά στην ελευθερία της ψηφιακής καταγραφής. Το σώμα δεν είναι πια βιολογικό γεγονός αλλά πληροφοριακή δομή. Ο νους δεν είναι τόπος εσωτερικότητας, αλλά πεδίο διασύνδεσης με τα δίκτυα της μηχανής. Ο Homo Digitalis έχει αποικιστεί από μέσα — από το βλέμμα που τον μετράει, τον προβλέπει και τον διαμορφώνει. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν χρειάζεται να τον υποδουλώσει· αρκεί να τον πείσει πως χωρίς αυτήν δεν υπάρχει.

Στο κοινωνιοανθρωπολογικό επίπεδο, αυτή η ψηφιακή ενσωμάτωση σημαίνει ότι η ύπαρξη δεν περιορίζεται στη βιολογική παρουσία ή στις παραδοσιακές κοινωνικές σχέσεις. Ο Homo Digitalis ζει σε μια συνεχή κατάσταση υπερ-διασύνδεσης: η ταυτότητά του σχηματίζεται και αναλύεται μέσω δεδομένων, οι σχέσεις του μετασχηματίζονται σε αλγοριθμικά σήματα, οι εμπειρίες του κατακερματίζονται σε στιγμές που αποθηκεύονται, κοινοποιούνται και αξιοποιούνται από το ψηφιακό σύστημα. Η κοινωνική ζωή αποκτά νέα, αόρατα όρια, που καθορίζονται όχι από φυσικούς ή πολιτιστικούς παράγοντες, αλλά από τους αλγορίθμους και τα πρωτόκολλα των πλατφορμών.

Η ηθικοπολιτική διάσταση αυτής της εξέλιξης είναι καθοριστική. Η ατομική αλλοτρίωση μετατρέπεται σε συλλογική διακυβέρνηση μέσω δεδομένων. Οι αλγόριθμοι προβάλλουν επιλογές, διαμορφώνουν προτιμήσεις και καθοδηγούν την κοινή γνώμη χωρίς ορατή βία. Η εξουσία δεν είναι πλέον εξωτερική επιβολή, αλλά εσωτερικευμένη πειθώ· η ελευθερία του ατόμου περιορίζεται όχι με την απαγόρευση αλλά με την προβλεψιμότητα και τη διαφημιστική συμμόρφωση. Η ψηφιακή ηθική ευθύνη γίνεται έτσι όχι απλώς ατομικό καθήκον, αλλά συλλογική ανάγκη: κάθε χρήστης συμμετέχει στην αναπαραγωγή ή την αναδιαμόρφωση της κοινωνικής τάξης των δεδομένων.

Η πρόκληση για τον Homo Digitalis δεν είναι μόνο υπαρξιακή — να αναγνωρίσει τον εαυτό του μέσα σε ένα συνεχώς παρατηρούμενο πεδίο — αλλά και ηθικοπολιτική: να επαναδιεκδικήσει την αυτονομία και την ευθύνη μέσα σε ένα περιβάλλον που διαμορφώνει τις επιλογές του πριν καν τις συνειδητοποιήσει. Η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη: κάθε αλγόριθμος φέρει αξίες, κάθε πλατφόρμα ενσωματώνει προθέσεις. Η αναγνώριση αυτής της δυναμικής και η συνειδητή συμμετοχή σε αυτήν καθιστούν τον Homo Digitalis όχι παθητικό προϊόν, αλλά ενεργό φορέα ηθικής και κοινωνικής υπευθυνότητας.

Ο Homo Digitalis βρίσκεται έτσι σε μια ενδιάμεση κατάσταση: σώμα αποικισμένο από την τεχνολογία, νους ανακατασκευασμένος από την πληροφορία, κοινωνική παρουσία μετρημένη και διαχειριζόμενη από δίκτυα. Η πρόκληση δεν είναι να απορρίψει ή να αντισταθεί στη μηχανή, αλλά να μάθει να ζει μαζί της συνειδητά, να αναγνωρίζει το «βλέμμα» της χωρίς να παραδίδεται σε αυτό, να επαναπροσδιορίζει την έννοια της ελευθερίας και της ευθύνης σε έναν κόσμο όπου η επιτήρηση είναι αόρατη αλλά πανταχού παρούσα και η εξουσία βρίσκεται στη διαχείριση των δεδομένων.

Κι όμως, μέσα σ’ αυτήν την αποικία δεδομένων, υπάρχει ακόμη ένας ψίθυρος. Ο άνθρωπος που θυμάται ότι το βλέμμα μπορεί να είναι και αγάπη, όχι μόνο επιτήρηση. Ότι η μνήμη δεν είναι αποθήκευση αλλά συγκίνηση. Ότι η σκέψη δεν είναι αλγόριθμος αλλά πράξη ελευθερίας. Ίσως το «εσωτερικό βλέμμα της μηχανής» συνιστά τη νέα πρόκληση της ανθρώπινης αυτογνωσίας: να κατανοήσει πώς μπορεί να παραμείνει πρόσωπο μέσα στην απρόσωπη θέαση του ψηφιακού σύμπαντος. Ίσως, τελικά, η μεγαλύτερη δυνατότητα του Homo Digitalis είναι να ανακαλύψει μέσα σε αυτό το εσωτερικό βλέμμα της μηχανής ένα νέο πεδίο συνειδητότητας και αυτογνωσίας: ένα πεδίο όπου η ανθρώπινη εμπειρία δεν εξαφανίζεται, αλλά επαναπροσδιορίζεται και όπου η ψηφιακή κατοίκηση του νου μπορεί να γίνει πηγή στοχασμού κι όχι μόνο αλλοτρίωσης.

–

Φαρέτρα