“Η πραγματική εικόνα της αστεγίας στη Γερμανία: Πίσω από το «θαύμα» των Ulmer Nest” / γράφει η Τριανταφυλλιά Κωστοπούλου

 Όταν η εικόνα γίνεται αφήγηση

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης πλημμύρισαν τις τελευταίες μέρες με εικόνες και «μπράβο» στη Γερμανία, χάρη στα Ulmer Nest (Φωλιά της Ουλμ): μικρά, ξύλινα καταφύγια που τοποθετήθηκαν σε πάρκα και πλατείες για να προστατεύουν άστεγους από το ψύχος. Υπάρχουν δύο τύποι καταφυγίων: το ένα θυμίζει μικρό σπιτάκι, ενώ το άλλο έχει τη μορφή πολυγώνιου ξύλινου κουβουκλίου.
Οι φουτουριστικές, οβάλ, λευκές κάψουλες στο χιόνι που έγιναν viral, ωστόσο, δεν ήταν οι αυθεντικές Ulmer Nest, αλλά μια εικόνα που δημιουργήθηκε από τεχνητή νοημοσύνη (AI) από την καλλιτέχνιδα Gilberte Kounasso.

Η πρωτοβουλία είναι συγκινητική, ευρηματική και σίγουρα ανθρωπιστική.
Όμως, δεν είναι εθνική πολιτική, ούτε πανευρωπαϊκή καινοτομία.
Πρόκειται για ένα τοπικό πείραμα στην πόλη Ulm, που παρουσιάστηκε στα social media σαν σύμβολο γερμανικής ευαισθησίας — ενώ στην πραγματικότητα, η χώρα εξακολουθεί να αντιμετωπίζει σοβαρό πρόβλημα αστεγίας.

Μια τοπική πρωτοβουλία σε μια χώρα με αυξανόμενη αστεγία

Η καινοτομία τους είναι τεχνολογική, όχι κοινωνική: προσφέρουν ζεστασιά, όχι σταθερότητα. Και ενώ η εικόνα τους ταξιδεύει ως «παράδειγμα προς μίμηση», οι αριθμοί στη Γερμανία δείχνουν το αντίθετο.

Σύμφωνα με τη Γερμανική Στατιστική Υπηρεσία (Destatis):

• Τον Ιανουάριο του 2025, 700 άνθρωποι στη Γερμανία δεν είχαν σταθερή κατοικία.
• Ένα χρόνο πριν, ήταν 500 — δηλαδή μια αύξηση σχεδόν 8%.
• Το 41% είναι νέοι κάτω των 25 ετών.
• Το 14% έχει γερμανική υπηκοότητα — όμως, στις περιπτώσεις πλήρους αστεγίας (όσοι ζουν κυριολεκτικά στον δρόμο), οι περισσότεροι είναι Γερμανοί πολίτες.

Συνολικά, εκτιμάται ότι πάνω από 530.000 άνθρωποι βρίσκονται σε κατάσταση αστεγίας ή προσωρινής φιλοξενίας στη χώρα.
Μια αριθμητική αύξηση που απέχει πολύ από την εικόνα μιας «κοινωνίας που δεν αφήνει κανέναν πίσω».

Γιατί αυξάνεται η αστεγία στη Γερμανία;

Η απάντηση είναι σύνθετη — και δεν διαφέρει πολύ από ό,τι βλέπουμε και στην Ελλάδα.

1.– Η κρίση της στέγασης και τα ενοίκια-ρεκόρ

Από το 2015 έως το 2024, τα ενοίκια στις γερμανικές πόλεις αυξήθηκαν κατά 40% έως 70%. Η ζήτηση για κατοικίες ξεπερνά την προσφορά, ενώ η οικοδομική δραστηριότητα έχει μειωθεί. Η Γερμανία χρειάζεται 400.000 νέες κατοικίες κάθε χρόνο, αλλά κατασκευάζονται λιγότερες από 250.000.
Το φαινόμενο αυτό δεν είναι μόνο γερμανικό — η ευρωπαϊκή κρίση στέγασης πλήττει σχεδόν όλες τις μεγάλες πόλεις, από το Παρίσι έως την Αθήνα.

2.– Οι εξώσεις ως καθημερινό φαινόμενο

Στη Γερμανία εκδίδονται κάθε χρόνο 30.000–40.000 εντολές έξωσης.
Μια καθυστέρηση ενοικίου, ένα χαμένο εισόδημα ή μια ασθένεια μπορεί να γίνει η αρχή μιας κατηφόρας που οδηγεί στην απώλεια της κατοικίας.
Από εκεί και πέρα, η επιστροφή σε σταθερό σπίτι είναι εξαιρετικά δύσκολη — οι ιδιοκτήτες ζητούν εγγυήσεις, σταθερή εργασία και πιστοληπτική φερεγγυότητα, που ελάχιστοι διαθέτουν.
Και στην Ελλάδα, βέβαια, το φαινόμενο των εξώσεων και των «κόκκινων δανείων» παίρνει ανησυχητικές διαστάσεις, με παρόμοιες κοινωνικές συνέπειες.

3.– Ένα κοινωνικό κράτος με κενά

Παρά τη φήμη της για ισχυρή κοινωνική πρόνοια, η Γερμανία δεν διαθέτει μηχανισμό πρόληψης της αστεγίας.
Οι δήμοι προσφέρουν προσωρινά καταλύματα, αλλά οι θέσεις είναι λίγες και συχνά ακατάλληλες. Η έγκριση επιδομάτων (Wohngeld) ή κοινωνικών κατοικιών (Sozialwohnungen) μπορεί να καθυστερήσει μήνες — ένας χρόνος που για έναν ευάλωτο άνθρωπο μπορεί να είναι καθοριστικός.

4.– Ψυχική υγεία και εξαρτήσεις

Περίπου 30% των ανθρώπων που ζουν μόνιμα στον δρόμο αντιμετωπίζουν ψυχικά ή εξαρτητικά προβλήματα.
Η πανδημία επιδείνωσε την κατάσταση, περιορίζοντας τις κοινωνικές υπηρεσίες και ενισχύοντας την απομόνωση.

5.– Μετανάστευση και αποκλεισμός από την αγορά κατοικίας

Πολλοί μετανάστες εργάζονται, αλλά δεν μπορούν να νοικιάσουν σπίτι χωρίς επαρκή χαρτιά ή εισόδημα.
Η διάκριση και η γραφειοκρατία δημιουργούν φαύλο κύκλο αποκλεισμού — φαινόμενο που δεν είναι άγνωστο ούτε στην ελληνική πραγματικότητα.

Η αστεγία ως καθρέφτης της κοινωνίας μας

Η ύπαρξη αστέγων σε μια τόσο πλούσια χώρα είναι αντίφαση που ξεπερνά τα σύνορα.

Δείχνει ότι η Ευρώπη του 21ου αιώνα μπορεί να επενδύει σε πράσινη ανάπτυξη και τεχνητή νοημοσύνη, αλλά αδυνατεί να εγγυηθεί ένα βασικό ανθρώπινο δικαίωμα: τη στέγη.

Η Γερμανία δεν είναι η εξαίρεση — είναι ο καθρέφτης μιας ηπείρου όπου η στέγη μετατρέπεται σε πολυτέλεια.
Όπως λέει χαρακτηριστικά η κοινωνιολόγος Σαμπίνε Χέρμαν:

«Η αστεγία δεν είναι ατομική αποτυχία. Είναι κοινωνική αποτυχία ενός συστήματος που θεωρεί τη στέγη εμπόρευμα.»

Στην Ελλάδα, το πρόβλημα μπορεί να είναι μικρότερο αριθμητικά, αλλά οι αιτίες είναι ίδιες: υψηλά ενοίκια, χαμηλοί μισθοί, ελλείψεις κοινωνικής κατοικίας και ανεπαρκής πρόληψη εξώσεων. Η αστεγία δεν αρχίζει στον δρόμο — αρχίζει στο νοίκι που δεν πληρώνεται, στο επίδομα που καθυστερεί, στην εργασία που χάνεται.

 Πέρα από την εικόνα — στο βάθος της πραγματικότητας

 Η γερμανική εμπειρία δείχνει κάτι ξεκάθαρο:

όσο κι αν θαυμάζουμε τα Ulmer Nest, η πραγματική λύση δεν είναι οι κάψουλες σωτηρίας ούτε η καλή θέληση των πολιτών.

Η ευθύνη δεν μπορεί να μετατίθεται στην «κοινωνική αλληλεγγύη» ή στη φιλανθρωπία, αλλά στο ίδιο το κράτος και το πολιτικό σύστημα, που οφείλουν να εγγυώνται το δικαίωμα όλων σε αξιοπρεπή στέγαση και ζωή.

Η αστεγία στη Γερμανία δεν είναι παρελθόν — είναι παρόν που μεγαλώνει. Και όσο εμείς την παρακολουθούμε από απόσταση, πιστεύοντας ότι «εκεί τα έχουν όλα λυμένα», ξεχνάμε πως κανένα κοινωνικό κράτος δεν είναι άτρωτο.

Γιατί στην πραγματικότητα, το ερώτημα δεν είναι αν η Γερμανία —ή οποιαδήποτε άλλη χώρα— έχει επαρκές κοινωνικό κράτος, αλλά αν μπορεί να υπάρξει πραγματικά ανθρώπινο κοινωνικό κράτος μέσα σε ένα καπιταλιστικό σύστημα που βασίζεται στην ανισότητα, στον ανταγωνισμό και στη συνεχή πίεση για κέρδος.

Τα Ulmer Nest είναι συγκινητικά, αλλά προσωρινά. Αυτό που λείπει δεν είναι μια «έξυπνη λύση» — είναι ένα ριζικά διαφορετικό κοινωνικό όραμα, μια άλλη λογική για το πώς πρέπει να οργανώνεται η κοινωνία: όχι με γνώμονα το κέρδος, αλλά με επίκεντρο τον άνθρωπο.

Αντί για κάψουλες σωτηρίας, τι θα χρειαζόταν; Μια μαζική επένδυση σε κοινωνικές κατοικίες, ένα εθνικό πρόγραμμα πρόληψης των εξώσεων και η αναγνώριση της στέγασης ως συνταγματικού δικαιώματος θα μπορούσαν να είναι η αρχή.

Η αστεγία δεν είναι ζήτημα ατομικής ευθύνης ή συγκυρίας, αλλά δομικής ανισότητας. Όσο η στέγη αντιμετωπίζεται ως εμπόρευμα και όχι ως δικαίωμα, η αστεγία —όπως και η ανασφάλεια— θα παραμένουν το πιο σιωπηλό αλλά αδιάψευστο σύμπτωμα ενός συστήματος που βάζει το κέρδος πάνω από τις πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου.

Τα Ulmer Nest συμβολίζουν την αλληλεγγύη, όχι τη λύση.

Η πραγματική μάχη κατά της αστεγίας δίνεται πολύ πριν φτάσει κάποιος στον δρόμο.