Στον κόσμο μας, ο άνθρωπος συχνά μοιάζει με γρανάζι. Μικρό, μεταλλικό, αθέατο. Ένα κομμάτι μέσα σε μια αχανή μηχανή που γυρίζει ασταμάτητα, χωρίς ανάσα, χωρίς παύση.
Όσο το γρανάζι δουλεύει, το προσέχουν. Όσο γυρίζει, κρατάει τη μηχανή ζωντανή, κι εκείνο παίρνει μια παράξενη νομιμοποίηση: αξίζει. Μα μόλις η τριβή το φθείρει, μόλις η δύναμή του μειωθεί, το αποσύρουν χωρίς δεύτερη σκέψη. Στη θέση του μπαίνει άλλο, και η μηχανή συνεχίζει σαν να μη συνέβη τίποτα.
Αυτή η εικόνα δεν είναι απλώς μια μεταφορά· είναι καθημερινή πραγματικότητα. Στην Ελλάδα, οι εργαζόμενοι των τηλεφωνικών κέντρων, οι διανομείς με τα μηχανάκια, οι σερβιτόροι του καλοκαιριού στα νησιά, όλοι το ξέρουν καλά: είσαι σημαντικός όσο τρέχεις. Αν τραυματιστείς, αν αρρωστήσεις, αν το σώμα ή το μυαλό σου ζητήσουν ανάπαυση, η μηχανή δεν συγκινείται. Σου κλείνει την πόρτα και βάζει άλλον στη θέση σου. Στον κόσμο πέρα από τα σύνορά μας, η εικόνα επαναλαμβάνεται με την ίδια ακρίβεια. Στις αποθήκες της Amazon οι άνθρωποι φορούν ρολόγια που μετρούν τον χρόνο κάθε τους κίνησης. Στην Ιαπωνία, χιλιάδες υπάλληλοι πεθαίνουν από υπερκόπωση – το «karoshi» – γιατί δεν επιτρέπεται να σταματήσει το γρανάζι ούτε στιγμή.
Η κοινωνία μιλά συχνά για σεβασμό. Μα ο σεβασμός αυτός είναι επιλεκτικός. Οι ηλικιωμένοι, λόγου χάρη, αποτελούν συχνά ένα τέτοιο παράδειγμα. Στις δημόσιες ομιλίες τους οι πολιτικοί τους υμνούν ως «θεμέλια της κοινωνίας». Στην πράξη, οι συντάξεις τους αντιμετωπίζονται ως βάρος, και η φροντίδα τους συχνά αφήνεται στην τύχη. Το ίδιο ζήσαμε όλοι κατά την πανδημία. Στην Ιταλία, στην Ισπανία, στη Σουηδία, τα γηροκομεία έγιναν σιωπηλά κοιμητήρια. Οι πιο αδύναμοι θεωρήθηκαν αναλώσιμοι, θυσία για να συνεχίσει να κινείται η μηχανή της οικονομίας.
Μα ο άνθρωπος δεν είναι εργαλείο, ούτε λογιστικό μέγεθος. Δεν είναι μέσο, όπως θα μας θύμιζε ο Καντ, αλλά σκοπός καθεαυτός. Κι όμως, η εποχή μας έχει μάθει να μετρά την αξία του με αριθμούς: με ώρες παραγωγικότητας, με ποσοστά ανάπτυξης, με δείκτες απόδοσης. Όσοι χωρούν σε αυτά τα μέτρα, χωρούν στη μηχανή. Οι υπόλοιποι πετιούνται στην άκρη σαν φθαρμένα εξαρτήματα.
Η εμπειρία του να είσαι «γρανάζι» είναι εμπειρία αλλοτρίωσης. Οι νέοι στην Ελλάδα, γεμάτοι όνειρα, βρίσκονται συχνά παγιδευμένοι σε επισφαλείς δουλειές που δεν τρέφουν ούτε το σώμα ούτε την ψυχή. Κι όμως, η μηχανή απαιτεί να συνεχίσουν, γιατί αλλιώς η θέση τους θα καλυφθεί σε μια στιγμή. Στην Ιαπωνία, στην Κίνα, σε κάθε βιομηχανικό κέντρο του πλανήτη, οι ίδιες ιστορίες επαναλαμβάνονται. Ο άνθρωπος γίνεται ξένος προς τον εαυτό του, γιατί δεν ζει πια ως πρόσωπο αλλά ως μηχανικό εξάρτημα.
Κι όμως, μέσα σε αυτή τη σιωπηλή βία, αναδύονται αντιστάσεις. Στην Ελλάδα της κρίσης, άνθησαν κοινωνικά ιατρεία, συσσίτια αλληλεγγύης, δίκτυα βοήθειας. Εκεί οι άνθρωποι αναγνώριζαν την αξία αλλήλων όχι για το τι παρήγαν, αλλά για το ότι ήταν άνθρωποι. Στη Γαλλία, τα «κίτρινα γιλέκα» κατέβηκαν στους δρόμους γιατί αρνήθηκαν να παραμείνουν γρανάζια μιας μηχανής που τους αγνοούσε. Σε κάθε γωνιά του κόσμου, μικρές και μεγάλες εξεγέρσεις δηλώνουν το ίδιο: δεν είμαστε αναλώσιμοι.
Η πρόκληση είναι βαθιά. Δεν μπορούμε να σταματήσουμε τη μηχανή∙ χωρίς αυτήν δεν θα υπήρχε ούτε κοινότητα ούτε πρόοδος. Αλλά μπορούμε να αλλάξουμε τον τρόπο που τη φανταζόμαστε. Μια μηχανή που δεν μετρά μόνο την ταχύτητα και την απόδοση, αλλά την ανθρώπινη παρουσία. Μια κοινωνία που δεν ορίζει την αξία μας από το αν παράγουμε, αλλά από το ότι υπάρχουμε.
Γιατί το αληθινό μυστικό είναι αυτό: το κάθε γρανάζι είναι μοναδικό. Έχει τις χαρακιές του, την ιστορία του, τις ατέλειες που το κάνουν ανεπανάληπτο. Κι αν μια μέρα η μηχανή πάψει να το χρειάζεται, αυτό δεν σημαίνει πως έπαψε να έχει αξία. Σημαίνει μόνο πως ήρθε η στιγμή να βρει άλλον δρόμο. Και ίσως εκεί, μακριά από τον μεταλλικό θόρυβο, να μπορέσει να ανακαλύψει ξανά πως δε γεννήθηκε για να γυρίζει ασταμάτητα, αλλά για να ζήσει.
Φωτογραφία: pixabay.com
—
