«Οδός Μαρτύρων 25ης Αυγούστου / η οδός της μεγάλης σφαγής στην Κρήτη» / γράφει η Ειρήνη Δασκιωτάκη

25/08/2025, 12:38

Η οδός Μαρτύρων 25ης Αυγούστου, της μεγάλης σφαγής, ο κύριος οδικός άξονας της πόλης του Ηρακλείου, είναι ο δρόμος που ενώνει το κέντρο της πόλης με το λιμάνι.

Ο δρόμος αυτός περιστοιχίζεται από τα λαμπρότερα οικοδομήματα της πόλης, τη Λότζια*, το παλάτι του Δούκα και του Καπιτάνου.

Η 25ης Αυγούστου σήμερα είναι πεζόδρομος και είναι ο δρόμος με τα ομορφότερα νεοκλασικά κτίρια στο Ηράκλειο, που στεγάζουν τράπεζες, ταξιδιωτικά γραφεία και μαγαζιά με τουριστικά είδη. Τα κτίρια αυτά χτίστηκαν μετά την καταστροφή του 1898 για να δώσουν στο Ηράκλειο την όψη μοντέρνας μεγαλούπολης. Δεν είναι τυχαίο ότι η 25ης Αυγούστου με σατυρική διάθεση ονομάστηκε “οδός Πλάνης”, γιατί ο επισκέπτης που έρχεται από το λιμάνι και βλέπει τα όμορφα αυτά κτίρια, σχηματίζει μία πρώτη εικόνα για την πόλη που δυστυχώς διαψεύδεται στη συνέχεια.

Ανέκαθεν δρόμος εμπορικός, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην περίοδο της Ενετοκρατίας, αλλά και στην Τουρκοκρατία.

Ρούγα Μαΐστρα, τον ονόμαζαν οι Βενετσιάνοι, κύριος δρόμος δηλαδή .

Στο τέλος του δρόμου υπήρχε η Πύλη του Μώλου, που συνέδεε το εντός των τειχών Ηράκλειο με το λιμάνι.
Την περίοδο της οθωμανικής κυριαρχίας, στον ίδιο δρόμο, γνωστό με το όνομα Βεζίρ Τσαρσί, εγκαθίστανται οι πλουσιότεροι έμποροι και των δυο εθνοτήτων…

Όλα σχεδόν καταστράφηκαν στη διάρκεια των σφαγών και της πυρκαγιάς της 25ης Αυγούστου του 1898…

Τη μέρα αυτή, θα διαδραματισθεί ένα από τα τραγικότερα γεγονότα στην τοπική ιστορία της Κρήτης, που έμελλε να αποτελέσει και την αρχή του τέλους της τουρκικής κυριαρχίας στο νησί. Σε αυτό το γεγονός οφείλεται και η ονομασία του δρόμου που μέχρι σήμερα είναι γνωστός.

Η σφαγή, από τις φοβερότερες στην ιστορία, δεν συμπεριλαμβάνεται ούτε στα σχολικά βιβλία. Όχι από τυπική υποχρέωση, αλλά για να μάθουν οι νεότεροι. Όπως δυστυχώς δεν συμπεριλαμβάνεται ένα άλλο κοσμοϊστορικό γεγονός που εξελίχτηκε σ’ αυτή την πόλη. Η περίφημη πολιορκία του Χάνδακα από τους Τούρκους (1648-1669). Είναι η πιο μακροχρόνια πολιορκία που έχει καταγραφεί στην Ιστορία. Κράτησε πάνω από 21 χρόνια και με το τέλος της άρχισε η εποχή της Τουρκοκρατίας στην Κρήτη. Κι αυτό, γεγονός ανάξιο γνώσης για τα παιδιά μας…

Λίγο μετά τις 2 το μεσημέρι της Τρίτης της 25ης Αυγούστου του 1898, γεγονότα συνταρακτικά άλλαξαν οριστικά τη μοίρα της Κρήτης

Οι σφαγές της 25ης Αυγούστου του 1898 στο Ηράκλειο, αλλάξαν τον ρου της ιστορίας βίαια.

Ας κάνουμε μια σύντομη ιστορική αναδρομή…

Το 1897 η Ελλάδα έστειλε στρατό στο νησί πράγμα που ανάγκασε τις μεγάλες δυνάμεις να προτείνουν για πρώτη φορά τη λύση που δεν θα ’ταν άλλη από την αυτονομία της Κρήτης.

Εύκολα μπορεί να γίνει κατανοητή, η απόρριψη αυτής της πρότασης από την Ελλάδα και τους Κρήτες επαναστάτες. Λόγω δε της ενεργής συμμετοχής της Ελλάδας και της ανάμειξης της στην Κρήτη, η Ελλάδα δέχτηκε την επίθεση των Τούρκων στα σύνορά της στη Θεσσαλία τον Απρίλιο του 1897.

Νικιέται η Ελλάδα και αναγκάζεται να υποχωρήσει και οι Κρητικοί μοιραία δέχτηκαν την προτεινόμενη λύση των μεγάλων δυνάμεων της αυτονομίας, αναγκάστηκαν να δεχτούν τη λύση αυτή, αφού οι συνθήκες δεν ευνοούσαν το επιθυμητό, που δεν ήταν άλλο από την ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα.

Το νησί τέθηκε σε διεθνή προστασία και ξένα στρατεύματα (Άγγλοι, Γάλλοι, Ρώσοι, Ιταλοί) εγκαταστάθηκαν στο νησί.

Την ευθύνη μάλιστα για την τήρηση της τάξης στο Ηράκλειο και την ομαλή μετάβαση στο καθεστώς της Αυτονομίας ανέλαβαν τα αγγλικά στρατεύματα.

Η παρουσία αυτή των Άγγλων, παρόλα αυτά, δεν εμπόδισε τη μεγάλη σφαγή του Αυγούστου του 1898.

Βέβαια όλον τον 19ο αιώνα, στη διάρκεια του, στο νησί γίνονταν απανωτές επαναστάσεις. Αν και δεν κατάφεραν με τη δύναμη των όπλων να επιβάλλουν την επιθυμητή για αυτούς λύση, κατάφεραν να αποσπάσουν από την οθωμανική εξουσία μερικές ευνοϊκές παραχωρήσεις και μεταρρυθμίσεις που βελτίωναν, όταν εφαρμόζονταν, τη θέση του χριστιανικού πληθυσμού.

Πέρασε μία ειρηνική και δημιουργική περίοδος 10 ετών από το 1878 έως το 1888.

Μετά όμως από αυτή την ειρηνική περίοδο μία μερίδα χριστιανικού πληθυσμού επανέφερε με αιφνιδιαστικό και με επιπόλαιο τρόπο ίσως τότε, το αίτημα για την ένωση με την Ελλάδα.

Οι Τούρκοι αμέσως ανακάλεσαν τις παραχωρήσεις και άρχισαν την τρομοκρατία από το 1889 μέχρι το 1894.

Δεν συζητούσαν καν οποιαδήποτε συμβιβαστική πρόταση.

Οι Κρητικοί από την άλλη με αλλεπάλληλα επαναστατικά κινήματα (1895-1896),(1897-1898), συνέχισαν να ζητούν την ένωση με την Ελλάδα.

Οι μεγάλες δυνάμεις, όπως πάντοτε βέβαια, έπαιξαν και τότε τον καθοριστικό ρόλο της διπλωματίας που δεν συνηγορούσε υπέρ της ένωσης της Κρήτης με την Ελλάδα…

Μετά τις συνεχείς επαναστάσεις από το 1895 -1897 και κυρίως μετά την πυρπόληση της πόλης των Χανίων, έγινε ξεκάθαρο, ότι σε εκείνη τη φάση δεν υπήρχε προοπτική ένωσης με την Ελλάδα.

Συμβιβάστηκαν προς στιγμήν με την πρόταση της αυτονομίας, υπό τη «σκέπη» των μεγάλων δυνάμεων, ζητώντας όμως ο διοικητής του νησιού να είναι Ευρωπαίος παράγοντας και όχι Οθωμανός όπως αξίωνε ο σουλτάνος.

Τελικά όμως οι μεγάλες δυνάμεις αποδέχτηκαν την εμπλοκή του .

Και αυτό το αυτόνομο πολίτευμα ήταν υπό την υψηλή επικυριαρχία του σουλτάνου πράγμα που δεν έβρισκε σύμφωνους τους Κρητικούς.

Από την άλλη, η εφαρμογή αυτού του νέου πολιτεύματος συνέχεια αναβαλλόταν και ακραία στοιχεία τόσο του μουσουλμανικού πληθυσμού όσο και του χριστιανικού προχωρούσαν συνέχεια σε σφαγές και επεισόδια.

Η συνεχής αναβολή στην εφαρμογή των αποφάσεων για την απελευθέρωση του νησιού και την επιβολή της προσωρινής αυτονομίας, την οποία οι ίδιες οι ξένες δυνάμεις είχαν αποφασίσει, αποκρούοντας το πάγιο αίτημα των Κρητών για απελευθέρωση και ένωση με την Ελλάδα, έγινε η αιτία για να γίνει αυτή η μεγάλη σφαγή.

400 Κρητικοί νεκροί , άλλοι υποστήριζαν 1000 …και μέχρι σήμερα ο αριθμός είναι άγνωστος!
Ανάμεσά τους 18 νεκροί Άγγλοι.

Σφαγιάστηκαν από τον όχλο των Τουρκοκρητικών που οργανωμένα αντέδρασαν στην παράδοση του φορολογικού γραφείου του λιμανιού στην αγγλική φρουρά.

Μια σπάνια φωτογραφία. Βασιβουζούκοι και αξιωματικός του οθωμανικού στρατού ποζάρουν στο φακό του G. Weltch, μέλους του Βασιλικού Ναυτικού της Αγγλίας, λίγο πριν τις σφαγές.

7,5 μήνες πριν από αυτά τα δραματικά γεγονότα της 25ης Αυγούστου, η Συνέλευση των Κρητών είχε προειδοποιήσει με επιστολή τους ναυάρχους για την κατάσταση που διαμορφώνονταν από τις επίσημες τουρκικές αρχές και τον μουσουλμανικό όχλο στην πόλη του Ηρακλείου.

Κατήγγειλε μάλιστα ότι οι στρατιωτικές τουρκικές αρχές είχαν τη συμμαχία της αγγλικής στρατιωτικής διοίκησης, διοικητής της οποίας ήταν ο τότε συνταγματάρχης Τσερμσάιδ.

Δυστυχώς όμως αυτό το προφητικό διάβημα της κρητικής αντιπροσωπίας δεν πάρθηκε υπόψη τότε, αλλά απορρίφθηκε με αυστηρότητα αφού ήταν προσβλητικό για την τιμή του Άγγλου συνταγματάρχη…
Εκείνη την ημέρα, της 25^ης Αυγούστου, αποφάσισαν να αντιδράσουν οι Τούρκοι, όταν αγγλική περίπολος επιχείρησε για δεύτερη φορά την ίδια μέρα να εγκαταστήσει τους χριστιανούς υπαλλήλους του φορολογικού γραφείου στο λιμάνι.

Στις 24 Αυγούστου είχε γίνει στα Χανιά και στο Ρέθυμνο η παράδοση των φορολογικών αυτών γραφείων χωρίς να υπάρξει κανένα επεισόδιο, μετά «υποκλίσεων» μάλιστα!

Στο Ηράκλειο όμως η κατάσταση ήταν έκρυθμη.

Οι Άγγλοι που είχαν την ευθύνη του τμήματος Ηρακλείου επιχείρησαν να εγκαταστήσουν την φορολογική αρχή χωρίς επιτυχία…

Δεν έλαβαν υπόψη τα μηνύματα για την αντίδραση του μουσουλμανικού όχλου, τον οποίο με χαλαρότητα και υπεροψία αντιμετώπισαν.

Έτσι λοιπόν το πρωί εκείνης της ημέρας οι βασιβουζούκοι* συγκεντρώθηκαν στο λιμάνι από τις γύρω περιοχές με σκοπό να εμποδίσουν την εγκατάσταση της νέας φορολογικής αρχής .

Η αγγλική φρουρά μην παίρνοντας υπόψη την πραγματική κατάσταση, επιχείρησε να εγκαταστήσει τον Στυλιανό Αλεξίου, επιφανή παράγοντα της πόλης, ως ελεγκτή του γραφείου.
Ο Τούρκος φύλακας αρνήθηκε να παραδώσει τα κλειδιά! Ένας εκ των διαμαρτυρόμενων Τουρκοκρητών, γράφει η εφημερίδα « Σκριπ», χτύπησε με ρόπαλο έναν Άγγλο, του οποίου το όπλο εκπυρσοκρότησε, σκοτώνοντας έναν Τούρκο. Ξεκίνησαν οι πυροβολισμοί και στη συνέχεια η μεγάλη σφαγή.
Ακολούθησε συμπλοκή μεταξύ Άγγλων και Τουρκοκρητικών.

Οι Άγγλοι στρατιώτες δεν ήταν περισσότεροι από 60 κι έπρεπε να αντιμετωπίσουν εκατοντάδες ενόπλους… Στιγμές κόλασης ακολούθησαν.

Δολοφονήθηκε και ο πρόξενος Λυσίμαχος Καλοκαιρινός.

Η εφημερίδα «Σκρίπ»,

διασώζει και την ενδιαφέρουσα περιγραφή του Εμμ. Λασιθιώτη για τα επεισόδια:

«Μετά την γνωστήν συμπλοκήν των Τούρκων μετά των Άγγλων εις το τελωνείον, όπου κείνται τα φορολογικά γραφεία, οι Οθωμανοί εξεμάνησαν κατά των χριστιανών τους οποίους απεφάσισαν άπαντας να περάσωσιν εν στόματι μαχαίρας. Δεν ήσαν κατ’ αρχάς περισσότεροι των
4 -5000. Όλοι ήσαν ωπλισμένοι δι’ όπλων, τα οποία διήρπασαν εκ των αποθηκών και τεραστίων μαχαιρών, περιήρχοντο δε τας οδούς και όποιον χριστιανόν εύρισκον τον εφόνευον, πυροβολούντες ή σφάζοντες αυτόν. Εκτός τούτου άλλαι πολυάριθμοι ομάδες Οθωμανών εκρατούσαν τενεκέδες πλήρεις πετρελαίου, το οποίον διήρπασαν εκ χριστιανικών καταστημάτων. Διά του πετρελαίου τούτου ήλειφον τας χριστιανικάς οικίας εις ας είτα μετέδιδον πυρ. Οι χριστιανοί έντρομοι εκ των πυροβολισμών εκλείοντο εις τας οικίας των, μη γνωρίζοντες τι να πράξωσι

και ότε έβλεπον τας φλόγας της καιομένης οικίας των επήδων εκ των παραθύρων ή των θυρών ουχί δια να σωθώσιν, αλλά να αποφύγωσι τον δια του πυρός σκληρότατον θάνατον. Οι δυστυχείς όμως, μόλις επρόβαλον τας κεφαλάς των εκ των παραθύρων επυροβολούντο παρά των Οθωμανών και εφονεύοντο. Αυτή ήτο η κατάστασις, καθ’ όλον το διάστημα που εμέναμεν εις το Ηράκλειον, εφονεύοντο. Από τας 2 μ.μ. της παρελθούσης Τρίτης μέχρι της μεσημβρίας της προχθές Τετάρτης.».

Το 1898 κατοικούσαν 1270 περίπου χριστιανοί. Από τους διασωθέντες χριστιανούς κάποιοι κατέφυγαν στο λιμάνι του Πειραιά, άλλοι πήγαν πρόσφυγες στη Σύρο, ενώ κάποιοι βρήκαν καταφύγιο σε χωριά του Ηρακλείου.

Μετά τα δραματικά αυτά γεγονότα και μετά τη σφαγή των 18 Άγγλων φρουρών, αυτό ήταν που πόνεσε κυρίως, η τουρκική διοίκηση δέχτηκε τελεσίγραφο από τις μεγάλες δυνάμεις και αναγκάστηκε να συνεργαστεί και να παραδώσει τους αρχισφαγείς, που πέρασαν από δίκη και απαγχονίστηκαν. Ο τουρκικός στρατός αποχώρησε οριστικά από το νησί στις 4 Νοεμβρίου του 1898 και στις 9 Δεκεμβρίου εγκαθιδρύθηκε το πολίτευμα της αυτονομίας, όταν έφτασε ως ύπατος αρμοστής στα Χανιά ο δευτερότοκος γιος του μονάρχη των Ελλήνων πρίγκιπας Γεώργιος.

Πέρασαν 15 χρόνια από τότε όταν την πρώτη Δεκεμβρίου του 1913, αφού προηγήθηκαν κι άλλοι αγώνες των Κρητών, η Κρήτη ενώθηκε με την Ελλάδα.

Μια ενδιαφέρουσα επισήμανση…

Τα αγγλικό προξενείο του Ηρακλείου που κάηκε τότε βρισκόταν σε αυτό τον χώρο που σήμερα βρίσκεται το Ιστορικό Μουσείο του Ηρακλείου και ήταν η κατοικία του υποπρόξενου της Αγγλίας Λυσίμαχου Καλοκαιρινού.

Στα υπόγειά του φυλάσσονταν τα ευρήματα από την πρώτη ανασκαφή στην Κνωσσό που είχε κάνει ο αδερφός του Μίνως Καλοκαιρινός του 1878.
Φυλάσσονταν δε κι άλλα πολύτιμα αντικείμενα και χρήματα, καθώς θεωρούσαν ότι αυτό το κτίριο ήταν το πιο ασφαλές σημείο της πόλης .

Το κτίριο πυρπολήθηκε και τα πρώτα ευρήματα της Κνωσού κάηκαν μαζί με αυτό.

Η γνώση ιστορικών γεγονότων του τόπου μας καλό είναι να μας δείχνει τον δρόμο τα αλήθειας αυτής, που δε θα επιτρέψει να επαναλαμβάνονται τα ίδια λάθη.

καλή εβδομάδα με υγεία!

Ει. Δα.

Λότζια* (Loggia) ονομάζεται το κτίριο που σήμερα στεγάζεται το δημαρχείο του Ηρακλείου. Βρίσκεται στον πιο ιστορικό και όμορφο πεζόδρομο της πόλης, την 25η Αυγούστου. Την εποχή της Ενετοκρατίας, το όμορφο αυτό κτήριο ήταν χώρος συγκέντρωσης ευγενών και αρχόντων όπου συζητούσαν για διάφορα θέματα οικονομικά, εμπορικά, πολιτικά τα οποία απασχολούσαν την πόλη.

βασιβουζούκος* κυριολεκτ. «ένας του οποίου το κεφάλι είναι γυρισμένο, κατεστραμμένο κεφάλι, τρελός», «χωρίς αρχηγό» ή «ατίθασος») ήταν ένας άτακτος, απείθαρχος και βάναυσος στρατιώτης του οθωμανικού στρατού, που μεγάλωσε σε περιόδους πολέμου.

1 Η τουρκική λέξη βασιβουζούκος είναι σύνθετη από το μπας (= κεφαλή) και μποζούκ (= χαλασμένος)

δηλαδή κακoκέφαλος και χρησιμοποιείται για τον ιδιαίτερα απείθαρχο, άγριο, θηριώδη. Με τον όρο

αυτό εννοούνται ομάδες ενόπλων που δεν ανήκαν στον τουρκικό στρατό