Βλαχόφωνοι Έλληνες στη σύγχρονη ζωή

Το κείμενο που ακολουθεί αποτέλεσε ομιλία του Τσιαμήτρου Κ.  Γιάννη στην 3^η Ημερίδα στη Σίνδο με θέμα “ΜΟΥΣΙΚΉ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΟΙ, ΝΟΜΑΔΕΣ (ΒΛΑΧΟΙ & ΣΑΡΑΚΑΤΣΑΝΟΙ)“.

Διοργάνωση: Λαογραφικός Σύλλογος Σίνδου “Ο ΡΟΔΑΚΑΣ”.

Κυριακή, 15.12.2024, ώρες: 11.00 πμ-13.00μμ στο Συνεδριακό Κέντρο Σίνδου.

     Ευχαριστώ πολύ για την πρόσκληση από τον Λαογραφικό Σύλλογο Σίνδου ‘Ο Ρόδακας’ ιδιαιτέρως δε τον χοροδιδάσκαλο, Νίκο Φωτόπουλο, για τη διαμεσολάβηση.

Καταρχάς, είναι απαραίτητο να τονιστεί πολύ συνοπτικά το εξής: Υπάρχουν πολλές θεωρίες[i] για τη  καταγωγή των Βλάχων και τη προέλευση του ονόματος Βλάχος. Η επικρατέστερη για τη καταγωγή είναι ο γλωσσικός εκλατινισμός επί Ρωμαϊκής κατάκτησης ντόπιων πληθυσμών της Βαλκανικής. Για το όνομα επικρατεί η θεωρία ότι Βλάχος σημαίνει το λατινόφωνο.

     Ερχόμαστε στη γλώσσα: Τα βλάχικα στην Ελλάδα κατατάσσονται επιστημονικά στις νεολατινικές γλώσσες. Όμως, αυτά δεν αποτελούν μια ενιαία, κοινή, επίσημη & κρατική, γραπτή γλώσσα. Έχουμε κατά τόπους προφορικά ιδιώματα[ii], όπως και στα νεοελληνικά ιδιώματα. Καλώς, θεωρώ, υποστηρίζεται ότι τα βλάχικα ΔΕΝ είναι διάλεκτος της Ρουμανικής.  Ο,τι γίνεται σήμερα σε όλα τα προφορικά νεοελληνικά ιδιώματα, έτσι και στα βλάχικα ο αριθμός των ομιλητών τους μειώνεται συνεχώς. Κυριότεροι λόγοι είναι  η αστικοποίηση και η σταδιακή επικράτηση της Κοινής Ελληνικής. Οι  σημαντικοί λόγοι κινδύνου εξαφάνισης τέτοιων ομιλητών, σύμφωνα με τη γλωσσική επιστήμη, είναι ότι έλειψαν οι αντικειμενικές συνθήκες όπως: οι ιδιαίτερες ασχολίες (κτηνοτροφία κ.ά.), οι κοινωνικές δομές, η γεωγραφική απομόνωση-τους κ.ά.[iii]

Πανεπιστημιακός καθηγητής γλωσσολογίας, ομιλητής των βλάχικων & θερμός υποστηρικτής τους, σε διαδικτυακή επιστημονική ομιλία φέτος παραδέχτηκε το εξής: Είπε, μεταξύ άλλων:[iv] «…Για να έχουμε μια σύγχρονη βλάχικη γλώσσα θα πρέπει να υπάρχουν βλάχοι ομιλητές και τώρα για να είμαστε ειλικρινείς, εμείς οι Βλάχοι, όταν βρισκόμαστε μεταξύ-μας, ελληνικά μιλάμε. Επομένως, ούτε στην καθημερινότητα μας δεν τα χρησιμοποιούμε. Είμαστε σε μια φάση που κι εγώ, ως γλωσσολόγος, δηλώνω ότι είμαστε η τελευταία γενιά…».

Τα βλάχικα και όλα τα προφορικά παλιά γλωσσικά ιδιώματα δεν χρησιμοποιούνται τόσο, όσο παλιότερα. Αυτό που επιθυμούν οι νέοι μας περισσότερο είναι να μελετούν γλώσσες και επιστήμες που τους βοηθούν στη καθημερινότητα, την επιβίωση και τη καριέρα τους. Αυτή είναι η πραγματικότητα ΡΕΑΛΙΣΤΙΚΑ! Η επιστημονική ωστόσο μελέτη των βλάχικων, καθώς και η προσπάθεια διατήρησής τους παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και ανάγκη. Προσωπικά, εκτός του χορού, διδάσκω στους μαθητές μου βλαχόφωνα και ελληνόφωνα τραγούδια της περιοχής μου (Βέροια). Σε εξέλιξη βρίσκεται και σχετική μου εργασία.

       Έτσι έχει περίπου το θέμα ΣΗΜΕΡΑ. Το ίδιο περίπου συμβαίνει και σε όλες τις πληθυσμιακές ομάδες του τόπου μας στα θέματα λαϊκού πολιτισμού. Οι αλλαγές στη ζωή είναι ραγδαίες. Ο τρόπος ζωής των προγόνων μας δεν υφίσταται πλέον με τη παραδοσιακή βραδύτητα & λειτουργικότητα.

Ωστόσο, δεν έχουν χαθεί όλα και για τους Βλάχους: Υπάρχουν οι σύλλογοι, η  ΠΟΠΣΒ με τα Ανταμώματά της, τα συμπόσια, οι διαλέξεις, οι αναβιώσεις εθίμων, οι γιορτές, τα πανηγύρια στα καλοκαίρια στα βλαχοχώρια κ.ά. Σημαντικά στοιχεία, όχι αναβίωσης, αλλά πραγματικής λειτουργικής συνέχειας είναι οι Μεγάλοι Κοινοτικοί Χοροί που τελούνται ετησίως στα βλαχοχώρια των Γρεβενών (Σαμαρίνα, Αβδέλα, Σμίξη και Περιβόλι). Θυμίζουν τον αρχαίο διθύραμβο[v], μας λένε οι ειδικοί, γιατί υπάρχει τραγούδι, χορός, κορυφαίος συντονιστής & απουσία μουσικών οργάνων. Εχουμε ακόμα το χορό των Γυναικών στο Μέτσοβο, το πανηγύρι του Συράκου κ.ά.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το μουσικοχορευτικό ύφος τους. Θεωρώ ότι η μουσική και τα τραγούδια τους αποτελούν μέρος της μουσικής του διαχρονικού ελληνισμού, ιδιαίτερα της Πίνδου (μάλιστα τη καρδιά του), καθώς και της Διασποράς από τη Πίνδο. Δεν μπορούμε να μιλάμε συλλήβδην για ενιαία ‘βλάχικη/αρμάνικη’ μουσική. Μπορούμε να ομιλούμε για μουσική, χορούς και τραγούδια, διαφορετικά κατά τόπους, όπως: Χώρα Μετσόβου, χωριά Aσπροποτάμου, Συράκο-Καλαρίτες, Βλαχοζάγορο, Αετομηλίτσα, Κεφαλόβρυσο, Αρβανιτόβλαχοι (με τα πολυφωνικά τους), χωριά Θεσσαλίας, χωριά Θεσπρωτίας. χωριά Αιτωλοακαρνανίας, χωριά Ολύμπου, βλαχοχώρια Κ. & Δ. Μακεδονίας, Γραμμουστιάνοι Πάϊκου και Α. Μακεδονίας κ.ά. Εννοούνται, βέβαια, και οι αστικές εγκαταστάσεις-τους.

     Ως ένδειξη (και όχι ως απόλυτη απόδειξη) του μη ενιαίου μουσικοχορευτικού ύφους των Βλάχων, αλλά του διαφορετικού κατά τόπους αντίστοιχου ύφους, παρατίθενται 5 παραδείγματα τραγουδιών σε ήχο ως εξής: Ακόμα και τραγούδια με ίδια θεματολογία (‘Νουν τ’αρâντι φιάτâ νίκâ’ = Μη γελιέσαι μικρή κόρη’) ακούγονται σε διαφορετικές μελωδίες & ρυθμούς! 

     1.‘Φιάτâ Νίκâ’ Συράκου από το τραγουδιστή, Κώστα Γεροδήμο.  2.‘Φιάτâ Νίκâ’ Αν. Βερμίου από ομάδα βλαχοφώνων της Βέροιας. 3.‘Φιάτâ Νίκâ’ Καλαρρυτών από το τραγουδιστή, Πέτρο Μόκα.  4.‘Φιάτâ Νίκâ’ Σαμαρίνας: σχετική ομάδα νέων. 5.‘Φιάτâ Νίκâ’ Αετομηλίτσας από οικεία ομάδα ενήλικων[vi].

Μιας και αναφέρθηκε η λέξη Διασπορά, αξίζει να τονιστεί το εξής: η σπουδαία εργασία του βεργιώτη ιστορικού, Αστέριου Κουκούδη[vii], αναδεικνύει επιστημονικά την Πίνδο, ως μητροπολιτική εστία των Βλάχων. Ταυτόχρονα ο Αχ. Λαζάρου και ο Κουκούδης υποστηρίζουν ότι αυτοί δεν ήταν μόνο νομάδες & ημινομάδες κτηνοτρόφοι, αλλά και εγκαταστημένοι μόνιμα σε σπουδαίους οικισμούς. Ήταν κιρατζήδες, πολιτικοί, επιστήμονες, έμποροι, τεχνίτες, αργυροχρυσοχόοι & ευεργέτες ως μεγάλοι οικονομικοί παράγοντες κλπ.

Οι ειδικοί συγκλίνουν γενικά στην άποψη ότι οι χοροί και τα τραγούδια τους έχουν το ίδιο ύφος με τα αντίστοιχα των ελληνόφωνων πληθυσμών. Η εθνομουσικολόγος, Αθηνά Κατσανεβάκη, εξέδωσε σχετική Διδακτορική Διατριβή το 2017. Αυτή διαπιστώνει ότι η ύπαρξη ελληνόφωνων τραγουδιών στους Βλάχους δεν είναι τυχαία, αλλά όπως δείχνουν τα πράγματα πηγάζει από την ίδια  τους τη καταγωγή (εν. ελληνική)[viii]. Η ίδια έκανε  και πολύχρονη επιτόπια έρευνα στην φωνητική μουσική αυτών στα Δ. Βαλκάνια και περισσότερο στην Πίνδο. Επιβεβαιώνει έτσι ότι στη φωνητική μουσική[ix] σε αυτά τα μέρη το συντριπτικό ποσοστό των ελληνόφωνων, βλαχόφωνων, σλαβόφωνων & αλβανοφώνων έχουν μια παλιά ρίζα & ένα- μεταξύ τους- ισχυρό δεσμό.

     Σχετικά με τους χορούς των Βλάχων, είμαι υποχρεωμένος να τονίσω το δωρικό, επικό, μεγαλοπρεπές, αργό[x], αλλά και γρήγορο ύφος στα γυρίσματά-τους. Κατά τους ειδικούς έχουμε όλους τους ρυθμούς της ελληνικής παραδοσιακής μουσικής, με πιθανή αναγωγή σε αρχαίους ρυθμούς της προσωδιακής ποίησης. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικοί είναι: ο συρτός & ο συγκαθιστός στο ρυθμό των 8 χρόνων (ρυθμό που συναντούμε και στους ελληνόφωνους). Αναφέρω τα εξής συρτά: μετσοβίτικο, κεφάλι ή χανιώτικο, λα πάτρου τσίντζι μάρμαρι & βωβουσιώτικο και τα παρακάτω συγκαθιστά: άιντε μωρ μηλιά Μετσόβου & αηδόνι Γρεβενών με τα γυρίσματά-τους.

Υφίστανται οι χοροί στα δύο και στα τρία, όπως σε όλη την Ελλάδα. Πρέπει ακόμα να αναφερθούν ενδεικτικά οι εξής ιδιαίτεροι & χαρακτηριστικοί χοροί: Γιάνν’ Κώστας Συράκου/Καλαριτών, Βασιλαρχόντισσα Μετσόβου, τα διαφορετικά μεταξύ-τους τσάμικα Συράκου, Μετσόβου και Α. Βερμίου, Μπαϊράτσε ΒΔ Μακεδονίας, 5σημη Φραγκίτσα Μ. Λιβαδίων Πάικου, 5σημος Λεωνίδας & Καραπατάκι Γρεβενών, Χατζηστέργιου Τσέλινγκ Μάρι & Αντίπερα Αν. Μακεδονίας, Ζαχαρούλα Α. Βερμίου κ.ά.

Τα  έθιμα στο Κύκλο της Ζωής και του Χρόνου, όπως τοκετός, γέννηση, θάνατος, γάμος, γκ.λιάτα[xi]  (δηλ. κλήδονας) κ.ά, καθώς και η λαϊκή τέχνη, η ενδυμασία, η διατροφή, η αρχιτεκτονική και τόσα άλλα, σύμφωνα πάντοτε με ειδικούς, έχουν τις ρίζες τους στους πανάρχαιους ντόπιους πληθυσμούς της ελληνικής χερσονήσου. Από τις αρχές της Τουρκοκρατίας, η παιδεία (σχολεία & ορθόδοξη εκκλησιαστική ζωή)  ήταν στην ελληνική γλώσσα, στους βλάχικους οικισμούς: Μοσχόπολη, Γράμμοστα, Λινοτόπι, Νυμφαίο, Μέτσοβο, Κλεισούρα, Λιβάδι Ολύμπου κλπ.

Ερχόμαστε τώρα στους Ελληνόβλαχους του Αν. Βέρμιου, από όπου είναι η καταγωγή μου. Η εγκατάσταση τους στο Βέρμιο[xii] έγινε στις αρχές του 19^ου αιώνα μετά τη φυγή τους από τα βλαχοχώρια Γρεβενών. Αυτό συνέβη εξαιτίας περισσότερο του Αλή Πασά, ο οποίος πρόσβαλε οικονομικά τα τσελιγκάτα τους. Ήρθαν βέβαια στο Βέρμιο μετά από περίπου 10χρονη περιπλάνηση στην περιοχή της Κ.Α. Μακεδονίας. Τελικά αστικοποιήθηκαν και ενσωματώθηκαν στη κοινωνία της Βέροιας, της Νάουσας και στην ευρύτερη περιοχή. Τώρα τα τρία βλαχοχώρια του Ημαθιώτικου Βερμίου (Σέλι, Ξηρολίβαδο, Κουμαριά) αποτελούν παραθεριστικά κέντρα, ο παραδοσιακός τρόπος ζωής είναι παρελθόν και η κτηνοτροφία ελαττώθηκε πολύ.

Σχετικά με το μουσικοχορευτικό τους ύφος[xiii]: Διατηρήθηκε το ύφος της περιοχής Γρεβενών με μια φυσιολογική επιρροή από τους ντόπιους της Κ. Μακεδονίας. Παράδειγμα η γνωστή Ζαχαρούλα: Αυτή πιθανόν να ακολούθησε τη κίνηση περίπου του γνωστού Παϊτούσκινου. Σημαντικές είναι οι αναβιώσεις των εξής εθίμων[xiv]: Λιγουτσάρηδες Δωδεκαημέρου, Καπεταναραίοι Αποκριών και η Γκ.λιάτα (Πιρπιρούνα και Κλήδονας μαζί).

Κλείνοντας, θα επιθυμούσα να επισημάνω το εξής: Στη σύγχρονη μας εποχή & στον τόπο μας (Ελλάδα) υπάρχουν πληθυσμιακές ομάδες (δεν έχω το χρόνο να τις αναφέρω όλες) με πολιτιστικά/παραδοσιακά στοιχεία που μοιάζουν και διαφέρουν μεταξύ τους, όπως είναι φυσικό. Αυτό που είναι σημαντικό, κατά τη γνώμη μου, είναι ότι οι ομάδες του ελληνισμού οφείλουν να ενώνουν όλα αυτά τα στοιχεία, δημιουργώντας ένα δυναμικό πυρήνα και όχι να τα χρησιμοποιούν ως πόλους διχασμού, υπερτονίζοντας τις διαφορές τους. Περισσότερη σημασία, θεωρώ, έχουν αυτά που μας ενώνουν και όχι αυτά που μας χωρίζουν!

Με αγάπη, μέτρο, αρμονία, τάξη, ομορφιά, αισθητική, ειρηνική διάθεση προς όλους κ.ά., στοιχεία του αρχαιοελληνικού πνεύματος. Το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον είναι μαζί και πάνε χέρι-χέρι με αξιοπρέπεια, γνώση, σοβαρότητα και σε υψηλό πλέον επίπεδο. Αυτό εύχομαι και για τη πληθυσμιακή ομάδα των Ελληνοβλάχων ή Βλάχων ή Αρμάνων ή Κουτσοβλάχων ή Βλαχοφώνων Ελλήνων του σήμερα!

Παραπομπές σε βιβλιογραφία & επεξηγήσει

[i] Υπάρχουν θεωρίες αλληλοσυγκρουόμενες για την καταγωγή των Βλάχων και το όνομα Βλάχος. Το θέμα δεν έχει καταλήξει επιστημονικά & τελεσίδικα. Ωστόσο, αυτό που έχει σημασία είναι ΤΟ ΤΊ κάποιος αισθάνεται και ΠΟΙΆ είναι η συνείδησή του εθνολογικά (άποψή του εξαίρετου βλαχολόγου Αυστριακού καθηγητή, Max Demeter Peyfuss).

[ii] Έγινε Διεθνές επιστημονικό Συνέδριο στη Θεσ/νίκη (10-12 Δεκεμβρίου 2022). Η Πανελλήνια Ομοσπονδία Πολιτιστικών Συλλόγων Βλάχων εξέδωσε σχετικό Δελτίο Τύπου με τίτλο: ‘Το Διεθνές επιστημονικό Συνέδριο του βλαχόφωνου ελληνισμού στο ΑΠΘ έδωσε οριστική επιστημονική λύση στο θέμα των Βλάχικων’. Βλέπε Δελτία Τύπου στην ιστοσελίδα της: https://vlachs-popsv.gr/

[iii] Βλέπε σελ. 9 στο ‘Πρόλογο’ του βιβλίου ‘Η Γραμματική της Κοινής Κουτσοβλαχικής’, των Ν. Κατσάνη & Κ. Ντίνα, Θεσ/νίκη, 1990, εκδόσεις ‘Αρχείο Κουτσοβλαχικών Μελετών’.

[iv] Απομαγνητοφωνημένη διαδικτυακή συνομιλία στην 8^η στρογγυλή τράπεζα της ΕΕΜΒΠ. Δείτε YouTube: 2^η ώρα, 6^ο λεπτό, 10ο  δευτερόλεπτο: https://www.youtube.com/watch?v=r75lQFgKtD0 .

[v] Αχ. Λαζάρου «Ο χορός των Βλαχοφώνων», ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1979, 392. Ανάτυπο από τα Πρακτικά του Γ΄ Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού Χώρου, 384-395.

[vi] Παρατίθενται στο τέλος του κειμένου ηλεκτρονικά βέβαια, τα σχετικά σύντομα ηχητικά παραδείγματα.

[vii] Αστ. Κουκούδης «Οι Μητροπόλεις και η Διασπορά των Βλάχων», Μελέτες για τους Βλάχους,  Τόμος 2, εκδόσεις Ζήτρος, Θεσ/νίκη 2000.

[viii] Αθηνά Κατσανεβάκη:  ‘Βλαχόφωνα και Ελληνόφωνα Τραγούδια της Περιοχής Βορείου Πίνδου-Ιστορική-Εθνομουσικολογική Προσέγγιση: Ο Αρχαϊσμός τους και η σχέση τους με το ιστορικό υπόβαθρο’(Διδακτορική Διατριβή, ΑΠΘ, 1998-2014), Μέρος Β΄, σελ. 52. Έκδοση: Ινστιτούτο Έρευνας Μουσικής & Ακουστικής. Κέντρο Μουσικής Τεκμηρίωσης, Αθήνα 2017.

[ix]Αθηνά Κατσανεβάκη «Φωνητική Μουσική των βλαχοφώνων στα Δυτικά Βαλκάνια». https://vlahoi.net/index.php?option=com_content&view=article&id=893:i-fonitiki-mousiki-ton-vlahofonon-sta-dytika-valkania&catid=16:tragoudia-xoroi

[x] Ιωάννης Κ. Τσιαμήτρος «Βλαχοχώρια Ανατολικού Βερμίου’, εκδόσεις iWrite, Θεσ/νίκη, 2020, σελ. 614.

[xi] ό.π. σελ. 244-263.

[xii] ό.π. σελ. 64.

[xiii] ό.π. σελ. 633-637.

[xiv] ό.π. σελ. 221-238.

—