Δημήτρης Αθανασιάδης “Ο Μύθος του Ίκαρου. Πρόκληση της ύβρεως ή της ελευθερίας; – Ο αμετάφραστος ποιητής”

Ο μύθος του Ίκαρου δεν είναι, απλώς, ένας μύθος για την ύβρι, αλλά ένα σύμβολο της ελευθερίας, ατομικής ή συλλογικής, για την κατάκτηση της οποίας ως άτομο ή ως έθνος, χρειάζεται να ξεπεραστεί το ανθρώπινο μέτρο

Πριν λίγες μέρες, παρακολούθησα ένα από τα επεισόδια του «France Culture» με θέμα «Ο μύθος του Ίκαρου και η έννοια της ύβρεως κατά τους Αρχαίους Έλληνες» (Le mythe d’Icare et la notion d’hubris selon les Grecs anciens) με τους Charlotte Murgier καθηγήτρια της αρχαίας φιλοσοφίας στο Univesrité Paris 1 Panthéon Sorbonne και Pierre Judet de La Combe ελληνιστή, διευθυντή σπουδών στο EHESS (École des Hautes Études en Sciences Sociales) (Σχολή Ανώτερων Σπουδών στις Κοινωνικές Επιστήμες) και επίτιμο διευθυντή έρευνας στο CNRS (Centre National de la Recherche Scientifique) (Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας).

Ακούγοντας, νοστάλγησα τον Ανδρέα Κάλβο και, συγκεκριμένα, την Ωδή IV «Εἰς Σάμον» που αναδεικνύει στη συνείδησή μας, ότι ο μύθος του Ίκαρου δεν είναι, απλώς, ένας μύθος για την ύβρι, αλλά ένα σύμβολο της ελευθερίας, ατομικής ή συλλογικής,  για την κατάκτηση της οποίας ως άτομο ή ως έθνος, χρειάζεται να ξεπεραστεί το ανθρώπινο μέτρο, την έννοια του οποίου μέτρου, κατά την αρχαιοελληνική αντίληψη, επικαλέστηκαν συχνά στην εκπομπή.

Θα μπορούσα να απαντήσω στους φίλους Γάλλους μόνο με ένα δικό τους σύνθημα του Παρισινού Μάη του ’68 «Soyez réalistes, demandez l’impossible» (Να είστε ρεαλιστές, αναζητείστε το αδύνατο), αλλά ποιος μπορεί, σήμερα, να είναι ρεαλιστής αναζητώντας το αδύνατο στην Ευρώπη ή, γενικότερα, τον κόσμο των δυνατοτήτων που ακόμα και η φαντασία της δημιουργίας έγινε αντικείμενο της τεχνητής ή, μήπως, τελικά, τεχνικής νοημοσύνης;

Αναζήτησα στη γαλλική φιλολογία τη μετάφραση της Ωδής IV «Εἰς Σάμον» που ανάγει τον μύθο του Ίκαρου σε σύμβολο της ελευθερίας, αλλά οφείλω να ομολογήσω ότι οι γαλλικές μεταφράσεις με απογοήτευσαν περισσότερο από την εκπομπή.

Ο Ανδρέας Κάλβος είναι ένας ποιητής που δεν μεταφράζεται, όπως δεν μεταφράζεται ο ελληνικός πατριωτισμός  και η ελληνική ελευθερία που είναι κατακτήσεις εθνικές που αλλοτριώνονται σε χωνευτήρια υπερεθνικών, οικονομικών, πολιτικών ή ιδεολογικών, παρά φύση σχηματισμών.

Παραθέτω παρακάτω μια από τις γαλλικές μεταφράσεις των αρχικών στροφών για όσους μπορούν να κατανοήσουν τη γαλλική γλώσσα και στη συνέχεια τις ίδιες στροφές στη γλώσσα του Ανδρέα Κάλβου για να αντιληφθείτε καλύτερα τη μεγαλοπρέπεια της γλώσσας μας και του εθνικού μας ποιητή:

Γαλλική μετάφραση

Que ceux sur qui s’appesantit

de la peur la main d’airain

désormais soient, puisqu’ ils le veulent

esclaves. Sans le courage et sans l’audace

il n’y a plus de liberté.

C’est d’elle (et la légende cache

toujours sa part de vérité) qu’Icare

a pris ses ailes. Et s’il tomba

dieu aile, s’il eut pour finir

la mer pour tombeau.

C’est de plus haut qu’il est tombé 

et devant mourir, mourut libre

tandis qu’à devenir victime

funeste d’un tyran, crois-le

terrible est la tombe

Αρχικό ελληνικό κείμενο του Ανδρέα  Κάλβου

Ὅσοι τὸ χάλκεον χέρι

βαρὺ τοῦ φόβου αἰσθάνονται,

ζυγὸν δουλείας, ἂς ἔχωσι·

θέλει ἀρετὴν καὶ τόλμην

ἡ ἐλευθερία.

Αὐτὴ (καὶ ὁ μῦθος κρύπτει

νοῦν ἀληθείας) ἐπτέρωσε

τὸν Ἴκαρον· καὶ ἂν ἔπεσεν

ὁ πτερωθεὶς κ᾿ ἐπνίγη

θαλασσωμένος·

Ἀφ᾿ ὑψηλὰ ὅμως ἔπεσε,

καὶ ἀπέθανεν ἐλεύθερος. –

Ἂν γένῃς σφάγιον ἄτιμον

ἑνὸς τυράννου, νόμιζε

φρικτὸν τὸν τάφον.

Για να γίνει περισσότερο κατανοητή η διάσταση ανάμεσα στον Ανδρέα Κάλβο και τον Andreas Kalvos (και μόνο η αποαιτιατικοποίηση, ας μου επιτραπεί ο χαρακτηρισμός, του ονόματός του είναι ένα πρόβλημα), ας επιχειρήσουμε την απόδοση μιας μόνο στροφής, συγκεκριμένα της πρώτης, από τη γαλλική μετάφρασή του στη γλώσσα μας:

Όσοι με το χάλκινο χέρι

του φόβου βαρύνονται

θα είναι στο εξής με τη θέλησή τους

σκλάβοι. Χωρίς θάρρος και χωρίς τόλμη

δεν υπάρχει πια ελευθερία.

Πού είναι ο Κάλβος μέσα σ’ αυτούς τους στίχους;

Πώς είναι δυνατόν να γίνει αντιληπτό σε μια ξένη γλώσσα το βάθος της δίφθογγης ελληνικής «ελευθερίας» με το θαλερό και συνάμα συγκρατημένο σύμφωνο – σύνδεσμο «θ» της θάλασσας, όπως θα έλεγε και ο Οδυσσέας Ελύτης, ανάμεσα στο δίφθογγο της αρετής και της ευγένειας «ευ» και το φωνήεν «ε» των αιθέρων με μια λέξη, όπως για παράδειγμα η «liberté», που είναι η ίδια, εκφράζοντας μάλιστα τον ίδιο φετιχισμό, με αυτή της ονομασίας ενός καταστήματος γυναικείων εσωρούχων που συστέλλει ακόμα περισσότερο, προσδίδοντάς τη μια χωλότητα,  τη διασταλτική πνοή της εκφοράς της εκείνο το e με το accent aigu (é) στο τέλος;

«Θέλει ἀρετὴν καὶ τόλμην ἡ ἐλευθερία» και όχι « Χωρίς αρετή και τόλμη δεν υπάρχει πια ελευθερία» («Sans le courage et sans l’audaceil n’y a plus de liberté»).

Αν η αρετή και η τόλμη για την ελευθερία ήταν ύβρις, αλίμονο στους σκλαβωμένους.

Για να παραφράσουμε τον Νίκο Καζαντζάκη που έλεγε «Η Κρήτη δεν θέλει νοικοκυραίους, θέλει κουζουλούς. Αυτοί οι κουζουλοί την κάνουν αθάνατη», θα μπορούσαμε να πούμε:

Η Ελλάδα δεν θέλει νοικοκυραίους, θέλει κουζουλούς. Αυτοί οι κουζουλοί την κάνουν ελεύθερη.

………………….

Ιούνιος 2024

Δημήτρης Αθανασιάδης

…………………..