Θεωρούσα τη συζήτηση, για το πότε αλώθηκε η Βέροια από τους Τούρκους, ακραίο σχολαστικισμό. Από τότε που αντιλήφτηκα, όμως, ότι ο ιστορικός χρόνος παίζει ρόλο στους «στρατηγικούς στόχους» του τουρκικού κράτους, μιας και η χρονική διάρκεια, πχ, μιας κατοχής, ενισχύει τις διεκδικήσεις πάνω σε μια περιοχή, αναθεώρησα την επιφανειακή θεώρησή μου. Οι κατακτητικοί εθνικισμοί θεωρούν ότι όσο πιο μακρόχρονη είναι η παρουσία τους σε μια περιοχή τόσο αυξάνονται και τα δικαιώματά τους σ’ αυτήν (Δίκαιο της χρησικτησίας-κατοχής). Γι’ αυτό… ούτε μια στάλα ιστορικού χρόνου σε κατακτητή.
Αποκτάει σημασία, όμως, μια τέτοια συζήτηση, όταν, ιδιαίτερα για τη Βέροια, αναβιώνουν τα περί «αδελφών πόλεων» κάποιων κεμαλικών ασμάτων και τα «κάποτε στο Karaferye» των τουρκικών site σήμερα, καθώς επίσης επιχειρείται, σε επίσημους χάρτες και τουριστικούς οδηγούς, μια παραχάραξη της ιστορικής ονομασίας της Βέροιας, με το όνομα κάποιου Τούρκου κατακτητή της, ονόματι Kara Ferye(1).
Περί αλώσεων της Βέροιας
Πάντως, όταν συζητάει κανείς για την άλωση της Βέροιας πρέπει να παίρνει υπόψη δύο παραμέτρους: α. Την οχυρωματική της επάρκεια. Τα τείχη της, ενισχυμένα με υψηλούς και πυκνούς πύργους, την επέτρεψαν να ζήσει 25 αιώνες, σε αντίθεση με τις παλαιές πρωτεύουσες των Μακεδόνων: Αιγαί, Πέλλα και Δίον. Από τον ιστορικό του 13ου αιώνα Γεώργιο Ακροπολίτη, που σημείωνε ότι «ήταν αδύνατο να κυριευθεί», μέχρι και τον σύγχρονο ιστορικό Απόστολο Βακαλόπουλο, που παρατηρούσε ότι «άντεχε περισσότερο», η οχύρωσή της έγινε φημισμένη για τις δυσχέρειες που προκαλούσε στους επίδοξους κατακτητές της.
β. Τη διάκριση της έννοιας της «επινέμωσης» από τις έννοιες της «άλωσης» και της «κατάκτησης». Το «επινέμονταν» είναι ειδική περιγραφή, έχει, δηλαδή, τη διάσταση του καρπώνομαι οικονομικά οφέλη (επικαρπία, τεσσαρούφ) και όχι του κατέχω-κυριαρχώ (ιδιοκτησία). Έτσι, για παράδειγμα, η «επινέμωση», στην οποία αναφέρεται ο Λαόνικος Χαλκοκονδύλης σε μια αναφορά του για τη Βέροια: «…και στη Θέρμη κατέφθασε (ο Μουσά, γιος του Βαγιαζίτ Α΄), από τα δεξιά δια μέσου της Μακεδονίας από το δρόμο της Βέροιας και την περιοχή της και με την προσχώρηση των Τούρκων που επινέμονταν αυτήν την περιοχή προήλασαν προς την Θεσσαλίαν», υποδηλώνει περισσότερο οικονομική/ λεηλατική σχέση παρά πολιτική/κυριαρχική και αφορά την εκτός πόλεως περιοχή.
Υπάρχουν διαφορετικές απόψεις για κάποιες κατακτήσεις της Βέροιας μέχρι την οριστική άλωσή της, που στηρίζονται πολλές φορές σε συγχύσεις και παρανοήσεις ή και σε παγίδευση στην ιστοριολογική νεοθωμανική προπαγάνδα. Νομίζω ότι μόνο μία σύντομη κατάκτηση τα χρόνια 1386/87-1389/91 έχει κάποια ισχύ.
Ο Γ. Χιονίδης επιχειρεί να προσδιορίσει ακριβώς τη χρονική στιγμή αυτής της πρώτης κατάληψης: «έτσι και σε συνδυασμό με το μήνα που δίνουν τα Βραχέα Χρονικά, η κατάληψη της Βέροιας μπορεί να τοποθετηθεί στις 8 Μαΐου 1386». Ο Απ. Βακαλόπουλος, που εκτιμάει περισσότερο τις αμυντικές δυνατότητες της πόλης, την προσδιορίζει ένα χρόνο μετά: «Η Βέροια… υπέκυψε τον Μάιο του 1387, αντέχοντας περισσότερο»(2).
Πάντως, είτε η πρώτη άλωση της Βέροιας ταυτίζεται με τις εκστρατείες των Τούρκων προς τις βαλκανικές πόλεις, από το 1385 έως το 1386, είτε, όπως είναι και πιθανότερο, να σχετίζεται με μια αυτόνομη εκστρατεία, παράλληλη με αυτήν της Θεσσαλονίκης, το 1387, πρόκειται για μια προσωρινή άλωσή της, ενδεχόμενα από αυτόν τον αξιωματούχο Kara Ferye, που αναφέρει ο Τούρκος περιηγητής Evliya Celebi, ο οποίος ήρθε στη Βέροια το 1668, σχεδόν 300 χρόνια μετά τα γεγονότα, μεροληπτώντας υπέρ της τουρκικής παρουσίας. Αυτός ο Kara Ferye φαίνεται να συνάντησε τρομακτική αντίσταση, αφού σκαρφάλωσε ο ίδιος με σχοινιά στα τείχη και μετά προέβη σε σφαγές και έγινε διοικητής της πόλης. Στηριζόμενος ο Celebi στο ομόηχο του ονόματος του Kara Ferye με το «Karaferia», με το οποίο οι Τούρκοι ονόμαζαν τη Βέροια, αφού προσέθεταν στο ιστορικό της όνομα το επιθετικό-επικριτικό πρόθημα kara (μαύρη), για να τονίσουν τις δυσχέρειες που τους δημιούργησε στους κατακτητικούς τους πολέμους, θα αναπτύξει ένα ψευδολόγημα περί ονομασίας της πόλης από αυτόν τον Τούρκο αναρριχητή-κατακτητή. Αυτή η αναφορά δεν θα είχε καμία αξία αν το Τουρκικό κράτος σήμερα, στα πλαίσια των επεκτατικών στρατηγικών του, δεν επιχειρούσε να το αναβιώσει.
Πιθανόν ο Kara Ferye, ή κάποιος άλλος γαζής, να διοίκησε τη Βέροια για μικρό χρονικό διάστημα, μάλλον μέχρι το θάνατο του σουλτάνου Μουράτ Α΄, το 1389, ή και μέχρι το 1391, γιατί για μετά υπάρχει μια αξιόπιστη πληροφορία ότι τη διοίκηση ανέλαβε ο βυζαντινός αξιωματούχος, σελτζουκικής καταγωγής, Λιζικός. Η σελτζουκική καταγωγή αυτού δημιούργησε παρανοήσεις, αφού θεωρήθηκε τεκμήριο τουρκικής κατοχής. Ο Λιζικός ήταν, όμως, εξελληνισμένος χριστιανός και διορισμένος διοικητής της από τον βυζαντινό αυτοκράτορα. Πιθανότερο είναι αυτός να συνήψε, όπως συνηθιζόταν τότε, συμφωνία με τον Βαγιαζήτ Α΄ για κάποιες διευκολύνσεις των μισθοφόρων του, όπως διαμονή και διατροφή, προφανώς εκτός των τειχών, χωρίς να θιγεί η πολιτική, κοινωνική και θρησκευτική ζωή της πόλης.
Ο Γ. Χιονίδης, παρακολουθώντας τις εκκλησιαστικές μετακινήσεις και αρμοδιότητες, συμπεραίνει ότι η Βέροια την τελευταία δεκαετία του 14ου αιώνα ήταν υπό βυζαντινό έλεγχο. Αλλά και για τα επόμενα χρόνια, μέχρι το 1422, συμπεραίνει ότι δεν ήταν κατειλημμένη από τους Τούρκους και ότι γνώρισε ημέρες ομαλότητας και ησυχίας(3). Η Βέροια ήταν, λοιπόν, υπό βυζαντινό έλεγχο, αλλά πιθανόν να παρείχε και διευκολύνσεις σε Τούρκους μισθοφόρους που δεν είχαν, όμως, το χαρακτήρα της κατοχής της πόλης. Και αυτό το καθεστώς να ίσχυσε περιοδικά μέχρι το 1448/49.
Ενώ, όμως, το 1423 η Θεσσαλονίκη παραδίδεται, από το διοικητή της Ανδρόνικο Παλαιολόγο, γιό του αυτοκράτορα Μανουήλ Β΄ και τους άρχοντες της πόλης, στους Βενετούς, επειδή φοβήθηκαν για την αμυντική δυνατότητα της πόλης απέναντι σε κάποιους πλιατσικολόγους Τούρκους που την πολιορκούσαν, η Βέροια διατηρεί την αυτονομία της, έχοντας αυτοπεποίθηση στην άμυνά της.
Η παράδοση, όμως, της διοίκησης της Θεσσαλονίκης στους Βενετούς εξόργισε τον σουλτάνο Μουράτ Β΄, το διάδοχο του Βαγιαζήτ Α΄, επειδή οι Βενετοί ήταν τότε οι βασικοί εχθροί του, τους οποίους και πολεμούσε στα εδάφη της Μικράς Ασίας. Όταν θα τελειώσει με τις επιχειρήσεις του στη Μικρά Ασία θα έρθει, το 1430, στη Μακεδονία, θα παραβιάσει την «ορκωμοτικήν αγάπην», δηλαδή, τη Συμφωνία του 1424 που έκανε με τον βυζαντινό αυτοκράτορα(4), σχετικά με τις ζώνες ελέγχου στα Βαλκάνια και θα πολιορκήσει και θα αλώσει τη Θεσσαλονίκη. Η Βέροια, όμως, με τη Συμφωνία του 1424, παρέμεινε στον έλεγχο της βυζαντινής διοίκησης.
Το ζήτημα της «οριστικής κατάληψης»
Πολλοί μελετητές νομίζουν, όμως, ότι μαζί με τη Θεσσαλονίκη έπεσε το 1430 και η Βέροια, κατασκευάζοντας ένα ιστορικό γεγονός που δεν προκύπτει από καμιά ιστορική μαρτυρία.
Η θεωρία της «οριστικής κατάληψης», το 1430, στοιχειοθετείται στο πλαίσιο ενός ιστοριολογικού επαρχιωτισμού, ότι η Βέροια έπεσε τότε που έπεσε και η Θεσσαλονίκη, γιατί δεν θα μπορούσε ένα μικρότερο αστικό κέντρο να παρατείνει τη θέση του έξω από τα δρώμενα στο μεγάλο αστικό κέντρο. Πρώτη η καθηγήτρια Καίτη Σταθοπούλου-Ασδραχά ισχυρίστηκε ότι: «Η Βέροια έγινε οριστικά τουρκική σε συνδυασμό με τη γενική ανάπτυξη της επίθεσης κατά της Θεσσαλονίκης και της περιφέρειάς της, γύρω στα 1430 (5).
Ο Χιονίδης, αν και με κάποιους ενδοιασμούς, την ακολούθησε: «Το πιθανότερον είναι ότι η Βέροια κατελήφθη, οριστικώς, το αργότερον κατά τον Μάρτιον ή Απρίλιον του 1430 από τον Μουράτ Β΄, διότι δεν είναι δυνατόν να κατελήφθησαν η Θεσσαλονίκη, τα Ιωάννινα, αλλά και άλλαι περιοχαί κατά το έτος τούτο, και η Βέροια να παρέμεινε στα χέρια των Βυζαντινών»(6).
Τις υποθέσεις αυτές υποστηρίζουν και νεότεροι ερευνητές. Ο Ολλανδός καθηγητής Μάχιελ Κίελ και η Ελληνίδα καθηγήτρια Ελένη Γκαρά διατυπώνουν σε άρθρο τους (7) επιπλέον και την ακριβή ημερομηνία κατάκτησης, την 9η Απριλίου του 1430, δηλαδή, 10 μέρες μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης, θεωρώντας ότι, αφού η Θεσσαλονίκη κατελήφθη στις 29 Μαρτίου, θα χρειαζόταν 10 μέρες οι Τούρκοι να πάνε να καταλάβουν και τη Βέροια. Τόσο απλά! Και μάλιστα ισχυρίζονται ότι η Βέροια παραδόθηκε αναίμακτα, απαξιώνοντας έτσι ιστορικά γεγονότα, όπως τη μακρόχρονη πολιορκία της, την προδοσία του Χαριτόπουλου (Χατζηκατβία), τις σφαγές και τους εξανδραποδισμούς των κατοίκων της και το κρέμασμα του μητροπολίτη Αρσένιου (ή Καλλίμαχου).
Γιατί, όμως, η Βέροια «είναι αδύνατον να παρέμεινε στα χέρια των Βυζαντινών»; Απεναντίας είναι το πλέον πιθανό, γιατί οι Τούρκοι τότε, σύμφωνα και με τον σύγχρονο των γεγονότων Γεώργιο [Σ]Φραντζή, κατέλαβαν τη Θεσσαλονίκη λόγω της παρουσίας εκεί βενετσιάνικης διοίκησης. Γράφει ο Φραντζής: «Ο Αμηράς (Μεγάλος Βεζύρης) Μουράτ πολιορκούσε τη Θεσσαλονίκη, που την κατείχαν οι Ενετοί. Ο βασιλιάς απέστειλε πρέσβυ τον πρωτοσέβαστο Νικόλαο τον Χωνιάτη και τον αρχιστράτηγο Φραγκόπουλο προς τον Αμηρά, λέγοντας: ‘’Δεν επιτρέπεται, εφόσον ισχύει η φιλία και η αγάπη μεταξύ μας, να πολιορκής τα δικά μας εδάφη’’. Και ο Αμηράς αποκρίθηκε: ‘’Σωστά μιλάτε. Εάν ανήκε στο βασιλιά, εγώ δεν θα έκαμνα επιχείρηση. Και αν την έκαμνα, θα την εγκατέλειπα. Πλην όμως σε όλους είναι φανερό και γνωστό, και στον αδελφό μου τον βασιλιά και σ’ εσάς, ότι εδώ και πολύ καιρό πούλησε τη Θεσσαλονίκη ο δεσπότης κυρ Ανδρόνικος στους Ενετούς σαν ιδιοκτησία του. Τώρα λοιπόν δεν είναι δυνατόν να αφήσω αυτήν ανάμεσα στον τόπο τον δικό μου και τον δικό σας να κυβερνάται από τους Ενετούς’’. Και έτσι τον Απρίλιο μήνα του ίδιου έτους κατέλαβε ο Αμηράς με πόλεμο την θαυμαστή Θεσσαλονίκη».
Δεν κατανοώ γιατί οι μελετητές παρακάμπτουν αυτό το απόσπασμα. Η Βέροια ανήκε τότε στον «τόπο» των Παλαιολόγων. Επόμενα, δεν ικανοποιούσε το επιχείρημα που προβλήθηκε από τον Μουράτ Β΄ για την κατάληψη της Θεσσαλονίκης, γιατί στη Βέροια δεν υπήρχαν Βενετοί. Γνωρίζουμε, επιπλέον, ότι η διοίκηση της Θεσσαλονίκης δεν είχε δικαιώματα δυτικά πέραν του Αξιού ποταμού. Η Βέροια όχι μόνον δεν ήταν περιφέρεια της Θεσσαλονίκης αλλά ήταν και έδρα «θέματος», δηλαδή, πρωτεύουσα διοικητικής περιφέρειας της βυζαντινής αυτοκρατορίας.
Επιπλέον, η κατάληψη των Ιωαννίνων, την ίδια χρονιά ή την επόμενη (1431), κατά τον Φραντζή, ενισχύει περισσότερο την άποψη ότι η Βέροια δεν αποτέλεσε στόχο των Τούρκων και παρέμεινε στη βυζαντινή κυριαρχία. Γιατί το βασικό επιχείρημα και για τα Γιάννενα ήταν ότι διοικούνταν από μια λατινική οικογένεια, φλωρεντιανής καταγωγής, αυτήν των Τόκκων, στους οποίους η διοίκηση είχε παραδοθεί από τους άρχοντες της πόλης λόγω των επιδρομών Αλβανών πλιατσικολόγων. Είναι βέβαιο ότι αν επιχειρούσαν εκείνην την περίοδο και κατάληψη της Βέροιας, είτε με παράδοση είτε με μάχες και προδοσίες, θα αναφερόταν, είτε από τον Φραντζή είτε από τον Χαλκοκονδύλη, είτε και από τους κώδικες των Μετεώρων, γιατί η Βέροια ήταν μια ονομαστή και κομβική, στρατιωτικά τουλάχιστον, πόλη. Δεν κατανοώ λοιπόν αυτήν την επιμονή να εγγραφεί σαν ιστορικό γεγονός μια υπόθεση που δεν αποδεικνύεται από πουθενά.
Μια δεύτερη εκδοχή για την «οριστική κατάληψη», σχετικά πρόσφατη, που ήρθε να αμφισβητήσει την προηγούμενη από άλλη οπτική όμως, ήταν αυτή του αρχαιολόγου Θ. Παπαζώτου(8), ο οποίος, υπό το φως μιας επιγραφής χαραγμένης σ’ ένα σανίδι που βρέθηκε στο ναό του Αγίου Γεωργίου του Μικρού, ισχυρίστηκε ότι η Βέροια αλώθηκε από τους Τούρκους το 1433. Παρ’ όλες τις μάλλον ορθές παρατηρήσεις του Χιονίδη περί ασάφειας και δυσδιάκριτου της ημερομηνίας και προχειρότητας της γραφής, που κανείς δεν ξέρει από ποιόν και πότε χαράχτηκε, ούτε και επιβεβαιώνεται από άλλη πηγή, νομίζω, όμως, ότι και η εκδοχή του «1433» είναι ισχυρότερη από αυτήν του «1430» γιατί ενέχει κάποιο ίχνος τεκμηρίου.
Και για άλλες ατεκμηρίωτες θεωρίες, στηριζόμενες σε συμφραζόμενα και σε αυθαίρετες υποθέσεις είναι, νομίζω, εύ-λογη η παρατήρηση του Χιονίδη: «Άλλωστε, αι απόψεις περί καταλήψεως του 1432, ή του 1434, από καμμίαν πηγήν δεν επιβεβαιούνται, ομοίως δε και η πληροφορία του (Ψευδο)Δωρόθεου Μονεμβασίας δια την κατάληψιν του 1436»(9). Δεν επεκτείνει, όμως, αυτήν την «ευ-λογία» και στο «1430».
Ακόμη και η εκδοχή της κατάληψης της Βέροιας το 1444 είναι έωλη, γιατί στηρίζεται σε μια αναφορά του Λαόνικου Χαλκοκονδύλη, στις Αποδείξεις Ιστοριών, για κάποιον Τούρκο ύπαρχο της πόλης ονόματι Θερίζη (Φερούζ), του οποίου, όμως, η ιστορική ύπαρξη δεν ταυτοποιήθηκε από την ιστορική έρευνα, ούτε αποδεικνύονται και τα ιστορικά γεγονότα με τα οποία τον συνδέουν, ή, και όσα αποδεικνύονται, συνέβησαν σε άλλο χρόνο, όπως, για παράδειγμα, ότι ο Θερίζης πιθανολογείται από τον Χαλκοκονδύλη ότι ήταν ύπαρχος της Βέροιας από το 1418(10).
Το ιστορικό τεκμήριο που υπερέχει των αναφερομένων υποθέσεων για την κατάληψη της Βέροιας είναι η πράξη του καδή (ιεροδίκη) Βέροιας-Ναούσης Ομέρ Νουρουλάχ, της 12ης Ιουλίου 1599(11). Σ’ αυτήν γίνεται λόγος για την καταγγελία Βεροιαίων της συνοικίας του Αγίου Νικολάου, που, με επικεφαλείς τους προκρίτους, διαμαρτυρήθηκαν στον καδή για τη μη καταβολή σουλτανικών φόρων από τη 16μελή οικογένεια του Μιχαήλ Χαριτόπουλου. Οι Χαριτόπουλοι επικαλούνταν μια διαταγή του Σουλτάνου που τους απάλλασσε, για όλες τις γενιές, από την καταβολή των φόρων που πλήρωναν οι υπόλοιποι Χριστιανοί της πόλης, λόγω της συνεισφοράς του προγόνου τους Ιωάννη Χαριτόπουλου -ή όπως η παράδοση τον μετονόμασε υποτιμητικά σε Χατζηκατβία (ο προσκυνημένος που έπεσε χαμηλά) – στην άλωση της πόλης, κατά το έτος της Εγίρας 852 (χριστιανικό: 1448/9).
Αυτοί που ισχυρίζονται ότι η Βέροια έπεσε νωρίτερα θεωρούν, περιέργως, αυτήν την καταχώρηση «λαθεμένη». Η Σταθοπούλου-Ασδραχά ισχυρίζεται αβάσιμα ότι το έγγραφο αυτό έχει αναγνωσθεί και αντιγραφεί λάθος από τον συντάξαντα ή τον μεταφραστή του και ότι η άλωση της πόλης δεν μπορεί παρά να έγινε «γύρω στα 1430, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της γενικής επίθεσης κατά της Θεσσαλονίκης…».
Βέβαια, λαθεμένες προσεγγίσεις γίνονται και από άλλους ερευνητές, όπως, πχ, από τον καθηγητή της αρχιτεκτονκής Ν. Μουτσόπουλο, στο βιβλίο του Η λαϊκή αρχιτεκτονική της Βέροιας, εκ. Δήμου Βέροιας και Υπ. Πολιτισμού 2000. Γράφει (σ.35): «Σε έγγραφο του Σουλτάν Μουράτ Β΄, του 1436, διαβάζουμε παραχώρηση προνομίων, για τις υπηρεσίες που πρόσφεραν για την κατάληψη της πόλεως οι προπάτορες της βεροιώτικης οικογένειας των Χαριτόπουλων: Τώρα, πώς ο Μουτσόπουλος αποδίδει το έτος 852 της Εγίρας σε χριστιανικό 1436 αντί του 1448/9 (852+596), μου είναι κατανοητό μόνον εντός της έννοιας του λάθους, ή ενδεχόμενα να παρασύρθηκε από την πληροφορία του μητροπολίτη Δωρόθεου Β΄ Μονεμβασίας, ο οποίος μιλάει για κατάληψη της Βέροιας το 1436, χωρίς να δίνει, όμως, κανένα στοιχείο για την πηγή αυτής της πληροφορίας, όπως ορθώς παρατηρεί ο Χιονίδης(13).
Θεωρώ την εκτίμηση του ιστορικού Απόστολου Βακαλόπουλου, που είναι και άποψη, κατά κανόνα, Βαλκάνιων και Ρώσων βυζαντινολόγων, ότι «… η χρονολογία (1448/9) είναι ακριβής και αναφέρεται σ΄ ένα συγκεκριμένο γεγονός, που φωτίζεται περισσότερο, όταν πλαισιωθή μέσα στα σύγχρονα πολεμικά γεγονότα της Βαλκανικής», την πλέον πρόσφορη για να απαντηθεί το ερώτημα: πότε αλώθηκε η Βέροια από τους Τούρκους; Η Βέροια έπεσε 19 χρόνια μετά τη Θεσσαλονίκη, πιθανότερα κατά την Άνοιξη του 1449, δηλαδή, λίγους μήνες μετά την ήττα των Ούγγρων στο Κοσσυφοπέδιο στις 19 Οκτωβρίου 1448, οπότε τα τουρκικά στρατεύματα κατευθύνθηκαν νότια, πολιόρκησαν για αρκετές εβδομάδες την πόλη και την κατέλαβαν με τη σύμπραξη-προδοσία του Ιωάννη Χαριτόπουλου.
Επόμενα, η προηγούμενη περίοδος, από το 1371, αν εξαιρέσουμε την περίοδο 1386/7 έως 1389/91, αφορούσε προσπάθειες κατάληψης χωρίς, όμως, αποτέλεσμα. Οι Οθωμανοί πλιατσικολόγοι έμειναν με την πικρή γεύση 80 περίπου χρόνων προσπαθειών κατάληψής της, λόγω της αντίστασής των Βεροιαίων, αντίστασης επιβεβαιωμένης και από την πρόσθεση στο ιστορικό της όνομα του επικριτικού προθήματος Καρά (Καραβέρια =Μαυροβέροια), ως ενθύμηση των αντιστάσεων που αντιμετώπισαν.
Σημειώσεις
- Βλ. σχ. Δ. Μάρτος, «Cara Βέροια», e-εφημ. faretra.info, Μάιος 2021.
- Βακαλόπουλος, Απ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Θ, σ.192.
- Χιονίδης, Γιώργος, Ιστορία της Βέροιας, τ. ΙΙ, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 61-64.
- Τον Μανουήλ Β΄, ή τον αντ’ αυτού Ιωάννη Η΄, που έγινε αυτοκράτορας το 1425.
- Σταθοπούλου-Ασδραχά, Καίτη, «Οι Τουρκικές καταλήψεις της Βέροιας (14ος-15ος αιώνας) και τα προνόμια της χριστιανικής οικογένειας». Επιθεώρηση Τέχνης 20, αρ. 122 (1965) σ.151-154.
- Χιονίδης, Ιστορία…σ. 66.
- Δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά στον 24ο τόμο της Ισλαμικής Εγκυκλοπαίδειας TDV, Κων/πολη 2001, σ. 391-394 και αναδημοσιεύεται συχνά σε τουρκικά site.
- Θ. Ν. Παπαζώτος, «Εν έτει 1433 επήραν την Βέρροιαν» περ. Ιστορικογεωγραφικά, τ. Β, εκ. Καραβία, Γιάννενα-Θεσσαλονίκη 1988.
- Χιονίδης, Ιστορία…σ. 66.
- Βλ. σχ. για Χαλκοκονδύλη, Αλαφογιάννη, Γ., Ανθρωπονύμια στο Η΄ βιβλίο των Αποδείξεων Ιστοριών του Λαόνικου Χαλκοκονδύλη, (Διατριβή), σ.92.
- Βασδραβέλλη, Ι.Κ., Ιστορικά Αρχεία Μακεδονίας Αρχεία Βέροιας–Ναούσης, 1599-1886, Θεσ/κη 1954, σ.1-2.
- Χιονίδης, Ιστορία…σ.39.
