Βιβλιοκριτική / Βασίλης Κάρτσιος “Η Επανάσταση του 1821 και ο Εμμανουήλ Παπάς” γράφει ο Γιώργης Έξαρχος

02/01/2022, 11:46

———-

Κλείνω, με την προτροπή προς τους φιλίστορες, να μελετήσουν το –έτσι κι αλλιώς ευχάριστο στη γραφή– πόνημα του Βασίλη Κάρτσιου, για να γνωρίσουν τον ήρωα ευπατρίδη Εμμανούλ Παπά και για να δουν πολλές αθέατες πλευρές της μεγαλειώδους και ανεπανάληπτης Επανάστασης των Ελλήνων του 1821, είτε σκόπιμα αποσιωπημένες είτε άθελα παραμελημένες είτε στρεβλά και με ιδεολογικές παρωπίδες δοσμένες. Το 1821 είναι υπόθεση του λαού και όχι μονάχα των ιστορικών. Καιρός να κατακτηθεί και από τον λαό μας τούτο το πεδίο που παραμένει ως και τώρα 200 χρόνια μετά terra incognita.

———————–

Βασίλης Σ. Κάρτσιος, Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821 ΚΑΙ Ο ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΠΑΣ, Η περίοδος της προετοιμασίας. Οι σφαγές των Ελλήνων σε Χαλικιδική – Θεσσαλονίκη – Νάουσα, Θεσσαλονίκη 2021, σελ. 536, σχήμα: 17 x 24, με Παράρτημα Εγγράφων.

—————————

Γιώργης Έξαρχος*

Το προσφάτως κυκλοφορήσαν έργο του ιστορικού συγγραφέα Βασίλη Σ, Κάρτσιου, αποτελεί -μάλλον- εξόφληση χρέους του και οφειλόμενης τιμής προς έναν «αφανή» σημαντικό πρωτεργάτη και αγνό αγωνιστή της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, πολύ δε περισσότερο που είναι «ομοχώριός» του, χρέος το οποίο του όφειλε και του οφείλει η ελληνική πολιτεία με τα συντεταγμένα όργανά της, καθότι πρόκειται για πρόσωπο που πρόσφερε τη ζωή του και την περιουσία του στον αγώνα της ανεξαρτησίας και της ελευθερίας των Ελλήνων, με πολλά από τα μέλη της οικογένειάς του παρόντα σε όλα τα μετερίζια που «η πατρίδα» τους κάλεσε και η άδολη συνείδησή τους τους οδήγησε να δώσουν το δικό τους «παρών». Κατ’ ουσίαν η συγκεκριμένη ιστορική πραγματεία συνιστά πρόταση «νέας θέασης και θεώρησης» του γεγονότος που ονομάζεται «Ελληνική Επανάσταση», διότι είναι τοις πάσι γνωστόν ότι αν και την εκκίνησαν Θεσσαλοί και Μακεδόνες, τόσο στις παρίστριες περιοχές της Βλαχομπογδανίας όσο και στη Χαλκιδική, οι πρωταγωνιστές και πρωτομάρτυρες αυτού του Αγώνα, και τα σχετικά γεγονότα που έλαβαν χώρα, μένουν στο πούσι και στην ομίχλη της «αφάνειας», και οι έχοντες την «παιδεία των ελληνικών διδακτηρίων», όλων των βαθμίδων, βρίσκονται στο σκότος της καλλιεργημένης αμάθειας. Ακούν το όνομα ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΠΑΣ και ίσως ο νους τους ανατρέχει σε αυτό που πρόβαλε «σοβαρή εκπομπή» της δημόσιας τηλεόρασης, ότι πρόκειται «για προδότη, που κάρφωσε τον ήρωα Νικηταρά στους Βαυβαρούς το 1835, με αποτέλεσμα να συλληφθεί και να φυλακισθεί…»! Η εκ των υστέρων «συγγνώμη», των συντελεστών του ατοπήματος, και η όποια διόρθωση και «επανόρθωση», απλά πιστοποιούν τον βαθμό άγνοιας και αγνωσίας και «ιστορικών συγγραφέων» (που εκστομίζουν τέτοιες ιστορικές… αλήθειες ή αναλήθειες), και επιβεβαιώνουν οπωσδήποτε την παχυλή αμάθεια και άγνοια του μεγάλου κοινού, θεατών ή αναγνωστών, καταναλωτών τέτοιας… σοφίας!

Ο λόγος του συγγραφέα στέρεος και γλαφυρός, με προσκόμιση πολλών άγνωστων ή αποσιωπημένων πηγών, βρίσκεται σε πλεύση αναζήτησης της «ιστορικής αλήθειας» για το «περιεχόμενο της Επανάστασης του 1821», αλλά και για την ανάδειξη της εξέχουσας μακεδονικής προσωπικότητας του Εμμανουήλ Παπά. Οι τίτλοι των κεφαλαίων των δύο μερών που απαρτίζουν την ύλη του βιβλίου, είναι προσδιοριστικοί της διαδρομής της σκέψης του συγγραφέα.

Μέρος Α: Η κρίσιμη περίοδος της προετοιμασίας. Η Φιλική Εταιρεία και ο πρωτενεργός Εμμανουήλ Παπάς. Κεφάλαια: Επανάσταση με εθνική αυτογνωσία (29), Ιστορική νομοτέλεια (38), Το συνέδριο της Βιέννης και η Ελληνική Επανάσταση (47), Ο ρωσικός ενθουσιασμός των Ελλήνων (51), Με κάποιον τρόπο έπρεπε να ξεκινήσει (55), Τα συγκλονιστικά ντοκουμέντα (77), Η σημασιολογία μιας έκδοσης (87), Η διάσωση του αρχείου του Εμμανουήλ Παπά (97), Διά χειρός Εμμανουήλ Παπά (105), Ψηφιοποίηση του αρχείου (196), Ομολογία χιλίων γροσίων (110), Νεοελληνικός διαφωτισμός και εθνικοί ευεργέτες (112), Ο Γεώργιος Λασσάνης (120), Ο Αναστάσιος Παπάς (123), Εθνικοί ευεργέτες έμποροι και καπεταναίοι (125), Η περίπτωση του Ρήγα Βελεστινλή, του Γραμματικού (132), Χωρίς γρόσια επανάσταση δεν γινόταν (137), Το «μυστηριώδες σύστημα» των Φιλικών (138), Οι Σέρρες στα χρόνια του Ισμαήλ μπέη και του Γιουσούφ πασά (145), Στα προεπαναστατικά χρόνια (149), Η περιουσία του Εμμανουήλ Παπά (157), Γιατί σιώπησε ο Αναστάσιος Εμμ. Παπάς (171), Σκηνικό τρόμου στην Κωνσταντινούπολη (174), Εθνικός ευεργέτης και έφορος της εθνικής κάσσας (179), Η ιστορική προκήρυξη του Υψηλάντη (186), Η επανάσταση ξεκίνησε! (187), Υψηλάντης και Καποδίστριας (198), Η διασφάλιση της αλληλογραφίας (205), Το συνυποσχετικό των αρχηγών 9206), Η «εκκρεμότητα» Γαλάτη (215), Η «υπόθεση» Ξάνθου (222), Οι άγνωστοι συντελεστές (239), Μετεξέλιξη σε μαζικό κίνημα (245), Γιουσούφ πασάς ο Σέρραλης (252), Το μεγαλεπήβολο σχέδιο (255).

Μέρος Β: Οι σφαγές στη Χαλκιδική, τη Θεσσαλονίκη και τη Νάουσα. Κεφάλαια: Αγγλία: η διπλωματία του μισελληνισμού (263), «Ορλωφικά» σε βρετανικά ναυπηγεία (272), Με στόχο τη Θεσσαλονίκη (286), 1815-1822: Το γαλλικό προξενείο στη Θεσσαλονίκη (286), 1821: Σιγή ασυρμάτου από το γαλλικό προξενείο (295), Τόπος μαρτυρίου ο χώρος της ΔΕΘ (301), Ομολογία του σουλτάνου (317), Πες τα, λοιπόν, Χαϊρουλλάχ εφέντη! (321), Το μπρίκι «Καλομοίε» (333), Ο συμβολισμός της 17ης Μαΐου (340), Ουδέν νεώτερον από τον Γιάννη Φαρμάκη (341), Το στρατηγείο στην Κασσάνδρα (350), Ο ξεσηκωμός στη Χαλκιδική (351), Αντίσταση μέχρις εσχάτων (380), Ύποπτος ενέργειες της ανερχόμενης ηγετικής ομάδας (381), Τα παραλειπόμενα πίσω από την ενέργεια του Ρήγα Μάνθου (391), Αντιπρόσωποι πάνε κι έρχονται (406), Ήταν μόνος και πριν και μετά την έναρξη της επανάστασης (421), Το ολοκαύτωμα της Νάουσας (433).

Ακολουθούν δύο Παραρτήματα: το πρώτο για την Οικογένεια του Εμμ. Παπά (453), το δεύτερο με Έγγραφα του Αρχείου Εμμ. Παπά (485),και έπεται η Βιβλιογραφία (517), ενώ έχουν προηγηθεί τα εκτενή Προλογικά (7). Υπάρχει και σχετική «εικονογράφηση».

Ο συγγραφέας φαίνεται να λειτούργησε περισσότερο ως δημοσιογράφος ιστορικών θεμάτων και λιγότερο ως ιστορικός συγγραφέας-ερευνητής, και ναι μεν έδωσε ένα «πόνημα» που διαβάζεται ευχάριστα από τους αναγνώστες, αλλά φρονώ πως αδίκησε το «θέμα» του, για το οποίο είχε και έχει όλα τα διαθέσιμα προσόντα να εκπονήσει μια στιβαρή μονογραφία (βιογραφία) του Εμμανουήλ Παπά, και δεν εννοώ προφανώς «αγιογραφία θρησκοληπτικού χαρακτήρα, γιατί προσωπικότητες σαν αυτή του Εμμανουήλ Παπά δεν την έχουν ανάγκη», καθότι όλη του η διαδρομή υπήρξε ακέραια, αδαμάντινη, διαυγής και δοτική γι’ αυτό που εννοούσε ο ίδιος –και οι περισσότεροι αγωνιστές του ’21– ως γένος, και για το οποίο θυσίασε τη ζωή του και έδωσε απλόχερα τα πάντα: οικογένεια, βιος, την ίδια του τη ζωή. Σε τέτοιους αγωνιστές, οι όποιες «αγιογραφήσεις» της προσωπικότητάς τους λειτουργεί… περιοριστικά. Γι’ αυτό και νομίζω ότι παρεισέφρησαν «δημοσιογραφική αδεία», εκφράσεις του είδους «Ο σουλτάνος πέταξε λευκή πετσέτα» (41), ή η αναφορά περί «των “μπαχαλάκηδων” του Παρισιού» (73), κατά την Γαλλική Επανάσταση του 1789. Δεν έχει ανάγκη ο ιστορικός συγγραφέας τέτοιων εκφράσεων. Αδικούν τον εαυτό του και το έργο του.

Ακόμα και η θέση του συγγραφέα ότι η Επανάσταση του 1821 είχε μόνον Εθνικό και Θρησκευτικό Χαρακτήρα, φρονώ ότι είναι απότοκο «ιδεολογικής προτίμησης» και όχι κάτι που συνάγεται από τη βιβλιογραφία την οποία χρησιμοποιεί και επικαλείται. Οι ίδιες αυτές πηγές πείθουν και για τον κοινωνικό χαρακτήρα της Επανάστασης του 1821, και νομίζω ότι τούτη η «αβλεψία» του… ή η λαθεμένη εκτιμήσή του κινείται δογματικώ τω τρόπω στον αντίποδα της άλλης δογματικής αντίληψης περί μόνο κοινωνικού χαρακτήρα της επανάστασης του ’21, αλλά και στον αντίποδα των οπαδών της «νεοτερικότητας», οι οποίοι θέλουν να βλέπουν τα έθνη μόνο σαν προϊόν… πολιτικής ή και πολιτισμικής κατασκευής και που ενώ επιζητούν να κρατήσουν αποκλειστικά για τον εαυτό τους τον χαρακτηρισμό του προοδευτικού, διακηρύσσουν με τον πιο αξιωματικό και δογματικό τρόπο ως μοναδική αλήθεια τον ισχυρισμό τους ή την ατεκμηρίωτη ερμηνεία τους. Λες και αγνοούν όλοι τους κάτι πολύ βασικό: Στις επιστήμες και στις τέχνες δεν ισχύει η αρχή της πλειοψηφίας… Όσο για την Ιστορία, αν και θεωρητική ως επιστήμη, ισχύει και για γι’ αυτήν η «αποδεικτική μέθοδος» που χαρακτηρίζει τα Μαθηματικά και άλλες θετικές επιστήμες, φτάνει να κομίζει κάποιος το σχετικό αποδεικτικό υλικό: πρωτογενείς πηγές, έγγραφα ντοκουμέντα, αυθεντικές μαρτυρίες και λοιπά. Και όλα αυτά, ερμηνεύοντας τα με βάση τα δεδομένα της εποχής κατά την οποία διαδραματίστηκαν και όχι με βάση μια σύγχρονη ματιά, και με υποθέσεις που τις πιο πολλές φορές είναι τραβηγμένες από τα μαλλιά, για να αποδείξουν τα αναπόδεικτα.

Ο Βασίλης Κάρτσιος ανήκει στη νέα γενιά των ιστορικών συγγραφέων, και η παιδεία του και η συγκρότησή του του επιτρέπουν να στοχεύει καλά αυτό το οποίο θέλει να πραγματευτεί. Η διεύρυνση του «θέματος» τον οδήγησε σε θαλασσοπλοΐα με δυο βάρκες ταυτόχρονα, έχοντας από ένα πόδι του σε κάθε βάρκα. Και ναι μεν ο αναγνώστης θα βγει πιο πλούσιος σε γνώσεις από τη μελέτη αυτού του πονήματος, όμως «χάθηκε μια ευκαιρία» για μια ολοκληρωμένη μονογραφία για τον Εμμανουήλ Παπά, που να συμπληρώνει και να ολοκληρώνει την ιστορική ομώνυμη εργασία του μακαρίτη καθηγητή της Ιστορίας στο ΑΠΘ, Απόστολου Βακαλόπουλου. Ποτέ δεν είναι αργά.

Αντιγράφω από τη σ. 100 του βιβλίου, τα κάτωθι χρήσιμα για τον «άγνωστο στους πολλούς» Μακεδόνα αγωνιστή και την οικογένειά του, ώστε να συλλάβουν το μέγεθος της προσφοράς αυτής της ανυπέρβλητης επαναστατικής φυσιογνωμίας, και των θυσιών της:

«Η διαφύλαξη του αρχείου από τα παιδιά και τους απογόνους του Εμμανουήλ Παπά [1773-1821], καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα, μετά το 1821, αποτελεί έναν πραγματικό άθλο και θα μπορούσε κάλλιστα να αποτελέσει σενάριο κινηματογραφικής ταινίας. Ο Βακαλόπουλος εκτιμά ότι, κατά πάσα πιθανότητα, ο Ιωάννης Μ. Θεοδωρίδης είχε συγγενικούς δεσμούς ή στενούς φιλικούς δεσμούς με τον εγγονό του Εμμανουήλ Παπά, Κωνσταντίνο Ιωάννη Καπέτη, γιο της κόρης του Ελένης, και υποπρόξενο για κάποιο διάστημα της Μεγάλης Βρετανίας στις Σέρρες.

Σ’ ένα μονόφυλλο διαστάσεων 29×14 εκατοστών, που βρέθηκε στο αρχείο της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας, ο Εμμανουήλ Παπάς άρχισε να καταγράφει, μετά τον γάμο του τον Μάιο του 1793, τα ονόματα, την ημερομηνία και την ώρα γέννησης των 11 παιδιών του, ”προς ενθήμοισην τον κατοτέρω”, όπως σημείωσε χαρακτηριστικά.

“1) Αθανασάκης, 25 Αυγούστου 1794, 2) Αναστασάκης, 13 Ιουνίου 1796, 3) Γιαννάκης, 29 Σεπτεμβρίου 1798, 4) Νερατζή, 13 Απριλίου 1801, 5) Νικολάκης, 7 Μαρτίου 1803, 6) Μιχαήλος, 24 Μαΐου 1805, 7) Γιώργης, 25 Αυγούστου 1807, 8) Ελένη 19 Μαΐου 1809, 9) Αλέξανδρος, 23 Οκτωβρίου 1811, 10) Ευφροσύνη, 23 Οκτωβρίου 1813, 11) Κωστάκης, 26 Αυγούστου 1816”.»

Στη σ. 101, ο συγγραφέας έχει το κάτωθι παράθεμα από την μνημειώδη μελέτη του καθηγητή Απόστολου Βακαλόπουλου:

«Δεν νομίζω πως υπάρχουν πιο συνταρακτικά τεκμήρια, που ν’ αποκαλύπτουν τους πόθους των Ελλήνων της Μακεδονίας για την απελευθέρωση και την αποκατάστασή τους, από τα διασκορπισμένα σε διάφορα αρχεία έγγραφα, εκδεδομένα και ανέκδοτα, δηλωτικά των αγώνων του “Αρχηγού και Υπερασπιστού της Μακεδονίας” Εμμ. Παπά από τη Δοβίστα των Σερρών, καθώς και των γιων του. Μέσα απ’ αυτά διαγράφονται αδρές και αρενωπές οι μορφές των μελών μίας ευτυχισμένης οικογένειας, η οποία, ενώ μπορούσε να ζήσει ήσυχα και ευδαιμονικά, τα θυσίασε όλα, άνεση και πλούτη, για την πατρίδα και έγινε ολοκαύτωμα στον βωμό της ελευθερίας.

Κατά τη διάρκεια των ερευνών μου, στον τομέα της ιστορίας της Μακεδονίας αναζήτησα με επιμονή τα έγγραφα της οικογενείας του Εμμ. Παπά, τα οποία άλλωστε θα έπρεπε να χρησιμοποιήσω, αν ήθελα να εξιστορήσω με συμπληρωματικά θετικά στοιχεία τα δύσκολα χρόνια της κατά την εποχή του εθνικού ξεσηκωμού.»

Η «διαδρομή» των μελών της οικογένειας του Εμμ. Παπά δίνεται στο Παράρτημα Ι: Η «Αγία» Οικογένεια (σ. 451-483). Και εδώ να επισημανθεί ότι η Ελένη Εμμ. Παπά παντρεύτηκε τον Ιωάννη Καπέτη, έναν Βλαχο-Μπλατσιώτη των Σερρών (η νυν Βλάστη Κοζάνης ονομαζόταν τότε Μπλάτσα και Βλαχομπλάτσα), και με δεδομένο ότι τότε οι συγγένειες και τα συμπεθεριά είχαν ενδογαμικό χαρακτήρα, συνάγεται ότι και η οικογένεια του Εμμανουήλ Παπά ήταν οικογένεια Ελληνο-Βλάχων, ή Γραικο-Βλάχων κατά την ορολογία εκείνης της εποχής, πολύ δε περισσότερο εάν η οικογένεια του Εμμανουήλ Παπά καταγόταν από το Μελένικο, όπως προκύπτει από το ντοκουμέντο που καταθέτω, και πρωτοπαρουσιάζεται στη συνέχεια.

Ο εν Βιέννη ναός του αγίου Γεωργίου και η κοινότης των Ελλήνων Οθωμανών υπηκόων, υπό Σωφρονίου Ευστρατιάδου, Μητροπολίτου Λεοντοπόλεως, εν Αλεξανδρεία 1913, σ. 190.

Το έγγραφο είναι από τα Πρακτικά της Δωδεκάδας των Επιτρόπων του Ναού Αγίου Γεωργίου Βιέννης, οι οποίοι ήταν και «Κυβερνήτες» της Ελληνικής Κοινότητας Βιέννης («Γραικών τε και Βλάχων [ή Γραικοβλάχων]»), ημερομηνίας 10 Ιουνίου 1820 (σ. 190), και στα οποία φαίνεται ότι ο ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΕΜΜ. ΠΑΠΑ κατάγεται ΕΚ ΜΕΛΕΝΙΚΟΥ. Στην ίδια μελέτη του Σωφρονίου Ευστρατιάδου (σ. 93), σε Λίστα με Αφιερώματα και Κληροδοτήματα Ευεργετών της Ελληνικής Κοινότητας Βιέννης, ο Αναστάσιος Εμμανουήλ Παπά προσφέρει το 1820 στον Ναό του Αγίου Γεωργίου 50 φιορίνα. Οπότε, το μέγα ιστορικό κεφάλαιο ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΠΑΠΑΣ φαίνεται να έχει πεδίον λαμπρόν για περαιτέρω έρευνα. Και ο συγγραφέας του παρουσιαζόμενου βιβλίου ανήκει σε αυτούς που μπορούν να διεξάγει μια τέτοια σε βάθος έρευνα, και ποφείλει να την πραγματώσει.

Και μια ουσιώδης αβλεψία: Γράφει ο συγγραφέας, στη σ. 178 υποσημ. 161, ότι στη Σχολή των Αμπελακίων ο Κωνσταντίνος Οικονόμος εξ Οικονόμων είχε δάσκαλό του «έναν άλλο εκπρόσωπο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, τον Ιωάννη Κούμα»! Πρόκειται για τον Ιωάννη Πέζαρο. Ο Κων/νος Μιχαήλ Κούμας δεν υπήρξε δάσκαλος του Κων/νου Οικονόμου εξ Οικονόμων.

Κλείνω, με την προτροπή προς τους φιλίστορες, να μελετήσουν το –έτσι κι αλλιώς ευχάριστο στη γραφή– πόνημα του Βασίλη Κάρτσιου, για να γνωρίσουν τον ήρωα ευπατρίδη Εμμανούλ Παπά και για να δουν πολλές αθέατες πλευρές της μεγαλειώδους και ανεπανάληπτης Επανάστασης των Ελλήνων του 1821, είτε σκόπιμα αποσιωπημένες είτε άθελα παραμελημένες είτε στρεβλά και με ιδεολογικές παρωπίδες δοσμένες. Το 1821 είναι υπόθεση του λαού και όχι μονάχα των ιστορικών. Καιρός να κατακτηθεί και από τον λαό μας τούτο το πεδίο που παραμένει ως και τώρα 200 χρόνια μετά terra incognita.

Από τον συγγραφέα θα περιμένουμε μια ολοκληρωμένη μονογραφία για τον Εμμ. Παπά.