“Τα κάλαντα στη Βέροια / Μαρτυρίες, κείμενα και μέλη καλάντων από τη Βέροια του παρελθόντος” γράφει ο Εμμανουήλ Ξυνάδας

Στις διαθέσιμες πηγές διασώζονται τα κείμενα των καλάντων που ψάλλονταν στη Βέροια από τα χρόνια της Οθωμανοκρατίας. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες αυτές στη Βέροια ψάλλονταν τρία διαφορετικά είδη καλάντων. Η παλαιότερη πηγή μεταφέρει την πληροφορία ότι οι καλαντιστές έψαλλαν τα κάλαντα «Χριστούγεννα Πρωτούγεννα», γνωστά και ως κάλαντα Μακεδονίας.

Τα κάλαντα των Χριστουγέννων στη Βέροια (πρόδρομη δημοσίευση)

————————-

Εμμανουήλ Γ. Ξυνάδας

Επίκ. Καθηγητής ΑΕΑ Βελλάς Ιωαννίνων

Οι παλιότερες μαρτυρίες σχετικά με το έθιμο των καλάντων στη Βέροια ανάγονται αρχικά στο έτος 1849 και κατόπιν στο έτος 1907 και εντοπίζονται στον τοπικό Τύπο. Σύμφωνα με αυτές, τα  κάλαντα στη Βέροια ψάλλονταν από το σούρουπο της 23^ης Δεκεμβρίου ως το ξημέρωμα της 24^η Δεκεμβρίου, από ομάδες καλαντιστών, οι οποίες, συνήθως, ακολουθούσαν ένα ακαθόριστο δρομολόγιο στην πόλη, από σοκάκι σε σοκάκι και από μαχαλά σε μαχαλά. Στις ομάδες των καλαντιστών συμμετείχαν μικροί και μεγάλοι. Οι μικρότεροι κρατούσαν στα χέρια τους χειροποίητα φανάρια φτιαγμένα από χαρτόνι και γυαλιστερά χαρτιά, τα οποία τοποθετούσαν σε ψηλά ξύλινα κοντάρια. Μέσα στα φανάρια έβαζαν κεριά τα οποία έμεναν αναμμένα σε όλη τη διάρκεια του δρομολογίου. Οι μεγαλύτεροι κρατούσαν στα χέρια τους χειροποίητες παραστάσεις του σπηλαίου και του άστρου φτιαγμένες και αυτές με τα ίδια υλικά με πολύ μεράκι.

Εκτός από τα κάλαντα της παραμονής, όπως διασώζει η Βούλα Χατζίκου, ανήμερα των Χριστουγέννων μετά το τέλος της Θείας Λειτουργίας ολόκληρη η οικογένεια (παιδιά, νύφες γαμπροί, εγγόνια και υπηρέτες) επισκέπτονταν το σπίτι του γεννήτορα, του μεγαλύτερου σε ηλικία προσώπου, προκειμένου να ευχηθούν. Όλοι έψαλλαν τα κάλαντα και έδιναν ευχές στο νοικοκύρη για «Χρόνια Πολλά» και φιλούσαν το χέρι του σε ένδειξη σεβασμού, ενώ αυτός τους φιλούσε και τους δώριζε, αναλόγως με την οικονομική κατάσταση του σπιτιού και την τάξη που διατηρούσε στην οικογένειά του ο καθένας.

Το κείμενο των καλάντων

Στις διαθέσιμες πηγές διασώζονται τα κείμενα των καλάντων που ψάλλονταν στη Βέροια από τα χρόνια της Οθωμανοκρατίας. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες αυτές στη Βέροια ψάλλονταν τρία διαφορετικά είδη καλάντων. Η παλαιότερη πηγή μεταφέρει την πληροφορία ότι οι καλαντιστές έψαλλαν τα κάλαντα «Χριστούγεννα Πρωτούγεννα», γνωστά και ως κάλαντα Μακεδονίας. Από άλλη πηγή γίνεται γνωστό ότι οι ομάδες των καλαντιστών έψαλλαν τα κάλαντα «Καλήν εσπέραν άρχοντες», γνωστά και ως κοινά ή πανελλήνια κάλαντα. Η ίδια πηγή μεταφέρει και μια ακόμη πληροφορία σύμφωνα με την οποία ψάλλονταν ως κάλαντα και το «Ἐν πίστει προσέλθετε καί ἐν θριάμβῳ». Η Βούλα Χατζίκου μέσα από τα διηγήματά της μεταφέρει και επιβεβαιώνει τις πληροφορίες για τη χρήση των καλάντων «Χριστούγεννα Πρωτούγεννα». Τέλος, κατά τη διάρκεια του δρομολογίου οι καλαντιστές τραγουδούσαν και άλλα τραγούδια σχετικά με το περιεχόμενο της επικείμενης γιορτής, όπως «Των αγγέλων ἡ χορεία» κ.ά.

α) Χριστούγεννα Πρωτούγεννα

Τα συγκεκριμένα κάλαντα εντάσσονται και ψάλλονται σε ποικίλες παραδόσεις και παραλλαγές. Οι πρώτοι στίχοι πληροφορούν για την επικείμενη γιορτή και μεταφέρουν το χαρμόσυνο μήνυμα της Γέννησης του Χριστού, ο οποίος γεννιέται και βαφτίζεται στους ουρανούς επάνω. Η γέννηση του Χριστού προκαλεί την χαρά των Αγγέλων και ταυτόχρονα τη δυσφορία των δαιμόνων, οι οποίοι μέσα από ένα ανθρωπομορφικό σχήμα «σκάζουν και πλαντάζουν». Ακολουθούν ευχές και παινέματα στο νοικοκύρη του σπιτιού με απώτερο σκοπό το καλύτερο δόσιμο. Στην περίπτωση που ο νοικοκύρης δεν ήταν γενναιόδωρος έναντι των καλαντιστών τη θέση των παινεμάτων έπαιρναν αποδοκιμασίες.

Ο στίχος του τραγουδιού ακολουθεί το πρότυπο του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου και καθένας από αυτούς αποτελεί μία μουσική ενότητα. Σχετικά με το μέλος των καλάντων, στην παράδοση της Μακεδονίας, αυτά ψάλλονται σε διάφορες παραλλαγές. Έτσι εντοπίζονται μελοποιημένα σε ήχο πλάγιο του δευτέρου και πλάγιο του δευτέρου τετράφωνο καθώς και σε ήχο πλάγιο του τετάρτου. Στην πρώτη περίπτωση το μέλος χρησιμοποιεί ως βάση τον φθόγγο ΠΑ, ενώ στην άλλη τον φθόγγο ΚΕ. Τέλος, στον ήχο πλάγιο του τετάρτου η βάση του μέλους είναι ο φθόγγος ΝΗ και αυτό αναπτύσσεται στο τετράχορδο ΝΗ-ΔΙ.

Η παραλλαγή των καλάντων που προσιδιάζει περισσότερο στην παράδοση της Βέροιας είναι αυτή που ψάλλεται σε ήχο πλάγιο του δευτέρου, όπως και στα περισσότερα μέρη της Μακεδονίας και το ποιητικό κείμενο έχει ως εξής:

Χριστούγιννα, Πρωτούγιννα, τώρα Χριστός γιννιέτι,
τώρα Χριστός γιννιέτι.
Γιννιέτι κι βαφτίζιτι στους ουρανούς απάνου,
στους ουρανούς απάνου.
Κι τα κηριά σταλάγματα μπροστά στον άγιο Γιάννη,
μπροστά στον άγιο Γιάννη.
Όλ’ οι Αγγέλοι χαίρουντι κι όλοι δοξολογούντι,
κι όλοι δοξολογούντι.
Και τα δαιμόνια σκάζουνε, και σκάζουν και πλαντάζουν,
τα σίδερα ταράζουν.

……………………………………………………………………………………………..

Σε τούτ’ το σπίτι πούρθαμι, πέτρα να μη ραΐση,
πέτρα να μη ραΐση.
Κι’ ο νοικοκύρης του σπιτιού, χρόνια πολλά να ζήσει.
χρόνια πολλά να ζήσει.
Κόλιντα μπάμπου… Μέλιντα μπάμπου!!!
Χριστός γινιέτι μπάμπου!!!

Ή

Σ’ αυτό το σπίτι το ψηλό γεμάτο καλιακούδια
Τα μσά γεννούν, τα μσά κλωσούν, τα μσά βγάζουν τα μάτια,
τα μσά βγάζουν τα μάτια.

https://www.youtube.com/watch?v=p5JwenK8-38&t=41s (κάνετε κλικ)

Β) Καλήν εσπέραν άρχοντες

Τα κάλαντα αυτά είναι γνωστά και ως «πανελλήνια» ή «κοινά», αφού ψάλλονται σε διάφορες περιοχές, ενώ εντοπίζονται επίσης και σε διάφορες παραλλαγές, τόσο ως προς το ποιητικό κείμενο, όσο και ως προς το μέλος. Τα συγκεκριμένα κάλαντα μετά από μια σύντομη εισαγωγή, αναγγέλλουν το χαρμόσυνο γεγονός της Γέννησης του Χριστού παρουσιάζοντας με ποιητικό τρόπο ολόκληρο το ιστορικό˙ το σπήλαιο, τα ζώα, τους αγγελικούς ύμνους, τους μάγους, τα δώρα κ.τ.λ. και ολοκληρώνονται, όπως και τα προηγούμενα με παινέματα ή αποδοκιμασίες.

Ο στίχος του τραγουδιού ακολουθεί το πρότυπο του ιαμβικού δεκαπεντασύλλαβου, ενώ κάθε μουσική ενότητα αποτελείται από δύο στίχους. Τα κάλαντα ψάλλονται σε ήχο μέσο τέταρτο (λέγετο).

Το ποιητικό κείμενο των καλάντων έχει ως εξής:

Καλὴν ἑσπέραν ἄρχοντες, κι ἂν εἶναι ὁρισμός σας
Χριστοῦ τὴν θεία γέννησιν, νὰ πῶ στ᾿ ἀρχοντικό σας.
Χριστὸς γεννᾶται σήμερον, ἐν Βηθλεὲμ τῇ πόλει,
οἱ οὐρανοὶ ἀγάλλονται, χαίρει ἡ φύσις ὅλη.
Ἐν τῷ σπηλαίῳ τίκτεται, ἐν φάτνῃ τῶν ἀλόγων,
ὁ βασιλεὺς τῶν οὐρανῶν καὶ ποιητὴς τῶν ὅλων.
Σ’ αυτό το σπίτι πούρθαμε πέτρα να μη ραΐση
Κι’ ο νοικοκύρης του σπιτιού χρόνια πολλά να ζήσει.

γ) Ἐν πίστει προσέλθετε πάντες

Όπως αποδεικνύεται από τις αρχειακές πηγές στη Βέροια ψάλλονταν και ένα άλλο είδος καλάντων, τα οποία χαρακτηρίζονται για την πρωτοτυπία τους, ως προς το ποιητικό κείμενο και το περιεχόμενο, ενώ δεν εντοπίστηκαν μέχρι στιγμής και δεν συνδέθηκαν με άλλη παράδοση. Πρόκειται για ποιητικό κείμενο γραμμένο σε λόγια γλώσσα με σαφείς επηρεασμούς από την εκκλησιαστική υμνογραφία, μέσω του οποίου προτρέπονται και προσκαλούνται οι πιστοί να συμμετέχουν στη χριστουγεννιάτικη Θεία Λειτουργία. Από τη θεολογία της Εκκλησίας αντλούνται στοιχεία και εικόνες και χρησιμοποιούνται από τον ποιητή. Οι πιστοί προσκαλούνται να προσέλθουν στον ναό, ο οποίος συμβολίζει τη Βηθλεἐμ και το σπήλαιο, όπου γεννήθηκε ο Σωτήρας του κόσμου, ο Χριστός. Η γλώσσα του ποιήματος χαρακτηρίζεται λόγια και προσομοιάζει τη γλώσσα των υμνογραφικών κειμένων.

Ανάλογο άσμα εξαγγελτικού και προτρεπτικού χαρακτήρα εντοπίστηκε και σχετίζεται με την Κωνσταντινοπολίτικη παράδοση, όπου παρουσιάζεται μελοποιημένο σε ήχο α΄. Στην πλοκή του μέλους χρησιμοποιούνται θέσεις του νέου αργού στιχηραρικού μέλους και ψάλλονταν το ξημέρωμα της 25^ης Δεκεμβρίου, πριν τη Λειτουργία των Χριστουγέννων. Δυστυχώς, περισσότερα στοιχεία για το εν λόγω άσμα, όπως και για το μέλος του δεν διατίθενται. Παρακάτω, παρουσιάζεται το ποιητικό κείμενο ανακαταστρωμένο σε στίχους με βάση το νόημα.

Ἐν πίστει προσέλθετε πάντες˙
ἐν θριάμβῳ προσέλθετε εἰς τήν Βηθλεέμ,
ἔνθα γεννάται ὁ Σωτήρ τοῦ κόσμου.
Προσέλθετε εὐχηθῶμεν˙ Αὐτοῦ δεηθῶμεν.
Θεοῦ δεηθῶμεν τόν Λόγον.
Ἄρχων τοῦ κόσμου γεννάται,
ἐν φάτνη γῆς Βηθλεέμ.

Συμπεράσματα

Όπως γίνεται αντιληπτό από τις πηγές, τα κάλαντα στη Βέροια, από τα οθωμανικά χρόνια και μέχρι και τη δεκαετία του 1930 (Terminus ante quem) ψάλλονταν από το σούρουπο της 23^ης Δεκεμβρίου, ως το ξημέρωμα της παραμονής. Επιπλέον, όπως μεταφέρει η Βούλα Χατζίκου, υπήρχε και η συνήθεια τα κάλαντα να ψάλλονται ανήμερα της γιορτής των Χριστουγέννων κατά τη διάρκεια της επίσκεψης στο σπίτι του αρχηγού της οικογένειας μετά τη Θεία Λειτουργία. Τότε, συγκεντρώνονταν ολόκληρη η οικογένεια στο πατρικό σπίτι, έψαλλαν τα κάλαντα, αντάλλασσαν ευχές και οι μικρότεροι έπαιρναν τα δώρα από τον αρχηγό της οικογένειας. Ακολουθούσε το κέρασμα και αργότερα το τραπέζι με παραδοσιακά βεροιώτικα εδέσματα.

Παραπάνω παρουσιάστηκαν τρία διαφορετικά είδη καλάντων, τα οποία συνδέονται με την τοπική παράδοση της. Όπως γίνεται αντιληπτό και στη Βέροια ψάλλονταν τα κάλαντα που συνδέονται με την ευρύτερη παράδοση της Μακεδονίας «Χριστούγεννα Πρωτούγεννα». Επιπλέον, ψάλλονταν τα «κοινά» ή «πανελλήνια» κάλαντα «Καλήν εσπέραν άρχοντες». Τέλος, ως κάλαντα ψάλλονταν και το προτρεπτικό –εξαγγελτικό άσμα «ἐν πίστει προσέλθετε πάντες», το οποίο είναι γραμμένο σε λόγια γλώσσα με επιρροές από την υμνογραφία της Εκκλησίας. Για το συγκεκριμένο άσμα δεν διατίθενται περαιτέρω πληροφορίες, όσον αφορά τις καταβολές, τη σύνθεση και το μέλος του. Γεγονός είναι ότι το συγκεκριμένο άσμα διαφοροποιεί την τοπική παράδοση της Βέροιας, από άλλες τοπικές παραδόσεις της Μακεδονίας. Ταυτόχρονα το άσμα γίνεται σύνδεσμος της Βεροιώτικης παράδοσης με αυτήν της Κωνσταντινούπολης, όπου εντοπίζονται αντίστοιχα άσματα που χρησιμοποιούνταν σε ανάλογες περιπτώσεις.