“Η Black Friday και η Ελευθερία μας…” γράφει ο Ηλίας Γιαννακόπουλος
———“O άνθρωπος έχει μεταβληθεί σε homo consumens. Είναι άπληστος, παθητικός και προσπαθεί να εξισορροπήσει το εσωτερικό του κενό με μια συνεχή κι αυξανόμενη κατανάλωση”(Έριχ Φρομ)
Η Ελλάδα όπως και ο κόσμος ολόκληρος ζουν στον ρυθμό της Βlack Friday. Οι παιάνες της διαφήμισης μάς υπενθυμίζουν πως η ευτυχία και η κοινωνική αναγνώριση είναι συνάρτηση της ικανότητάς μας να καταναλώνουμε. Έτσι η κατανάλωση κατέστη η νέα θεότητα της εποχής μας ως αναπότρεπτο ακολούθημα του οικονομικού συστήματος που ξορκίζει ως κακό τη «φειδώ» και εκθειάζει την «σπατάλη». Η παραδοσιακή ημέρα της αποταμίευσης (31 Οκτωβρίου) γρήγορα ξεχάστηκε γιατί ο «κουμπαράς» και η ατομική θησαύριση αντίκενται στους νόμους της αγοράς και του καπιταλισμού.
Όταν ο Καρτέσιος διακήρυττε το «Cogito, ergo Sum» (σκέπτομαι, άρα υπάρχω) δεν μπορούσε να φανταστεί πως η θέση του αυτή θα μεταλλαχθεί στο «Consumo, ergo Sum» (Καταναλώνω, άρα υπάρχω). Η πνευματικότητα έπαψε πλέον να λογίζεται ως στοιχείο επιβεβαίωσης της ανθρώπινης ύπαρξης και αντικαταστάθηκε από τις καταναλωτικές επιδόσεις της. Έτσι το σύγχρονο άτομο υποτάχθηκε πλήρως στη λογική και τους μηχανισμούς ενός «ηδονιστικού πολιτισμού» που σπρώχνει τα θύματά του στην συνεχή αναζήτηση περισσότερων τρόπων στιγμιαίας ικανοποίησης.
Ο Έριχ Φρομ υποστήριζε πως «η ελευθερία σήμερα σημαίνει τη δυνατότητα για απεριόριστη κατανάλωση». Έτσι η θέση αυτή έχει αναχθεί σε ανώτατη κοινωνική αξία και συνάμα αξιολογικό κριτήριο κάθε ατομικής και κοινωνικής συμπεριφοράς. Ο homo consumens κυριαρχεί ως αντιπροσωπευτικός τύπος της κοινωνίας μας και συνυφαίνει τόσο τις ατομικές επιθυμίες όσο και τα κοινωνικά πρότυπα και ζητούμενα. Απόρροια αυτού του κοινωνικού προτύπου είναι ο καταναλωτισμός που από μία φυσιολογική ανθρώπινη λειτουργία έχει εκπέσει σε μία επικίνδυνη βουλιμία που θέτει σε δοκιμασία την εσωτερική ελευθερία του ατόμου.
Καταναλωτισμός vs Ελευθερία
Ο καταναλωτισμός, λοιπόν, ως ένα βαθμό συνιστά μία μορφή ψυχολογικής ανελευθερίας. Κι αυτό συμβαίνει γιατί η άκριτη κατανάλωση κατορθώνει με την αρωγή αφανών μηχανισμών να μετατρέψει στη συνείδηση των ανθρώπων τις δευτερογενείς ανάγκες σε πρωτογενείς. Το άτομο καθίσταται έρμαιο και δέσμιο των πλασματικών αναγκών που πιέζουν για άμεση ικανοποίηση. Έτσι το υποκείμενο του καταναλωτισμού κυριεύεται από την αίσθηση του ανικανοποίητου και ποδηγετείται τυραννικά από εξωγενείς δυνάμεις.
Συνέπεια αυτής της κατάστασης είναι η υποταγή του ορθού λόγου στα άλογα πάθη που απενεργοποιούν κάθε δυνατότητα όχι μόνο αυτογνωσίας αλλά και γνώσης των υπόγειων ρευμάτων της κοινωνίας. Αποτέλεσμα αυτού του γεγονότος η διάβρωση της αυτονομίας των επιλογών του ατόμου και η κατασκευή ενός υπεξούσιου όντος.
Βασική παράμετρος της σχέσης καταναλωτισμού και ελευθερίας είναι και το στοιχείο της ικανότητας του ανθρώπου να αγοράζει και να καταναλώνει όσα του επιβάλλουν ως πραγματικές ανάγκες οι σειρήνες της διαφήμισης. Στο βαθμό, όμως, που το άτομο αδυνατεί να ικανοποιήσει τις συνεχείς και αυξανόμενες ανάγκες, τότε νιώθει ένα ακαθόριστο σύμπλεγμα κατωτερότητας. Απόρροια αυτού του βιώματος η νευρική υπερένταση, ο φθόνος, το άγχος και η αίσθηση του αποτυχημένου.
Τα παραπάνω αρνητικά συναισθήματα συνυφαίνουν τον ιστό της χαμηλής αυτοεκτίμησης που συνήθως συνοδεύεται κι από τη μειωμένη αυτοπεποίθηση που με τη σειρά της συνθέτει το πλαίσιο μιας εσωτερικής κενότητας και ανισορροπίας. Έτσι το άτομο παγιδεύεται στα συρματοπλέγματα και αδιέξοδα μιας ψυχολογικής αταξίας – εντροπίας που αποδομεί τα βάθρα της εσωτερικής ελευθερίας του.
Καταναλωτισμός και Αλλοτρίωση
«Μ’ ένα πλήθος εμπορευμάτων δημιουργείται το βασίλειο των ξένων πραγμάτων που υποδουλώνουν τον άνθρωπο» (Κ. Μαρξ)
Η black Friday και το τέκνο της, ο υπερκαταναλωτισμός, μάς υπενθυμίζουν με δραματικό τρόπο τη διάβρωση της σχέσης «ανθρώπου – δημιουργού» προς τα «αντικείμενα – δημιουργήματά» του.
Ο άνθρωπος, δηλαδή, θαμπωμένος και εγκλωβισμένος στην υλική ευμάρεια αδυνατεί να ελέγξει όλες εκείνες τις πρωτόγονες επιθυμίες που τον κρατούν δέσμιο στη βιολογική του υπόσταση. Οι ανέσεις και η πολυτέλεια δημιούργησαν μία υλιστική κουλτούρα κι έναν υλιστικό άνθρωπο που θεοποιεί τα αντικείμενα και την ύλη. Ο άνθρωπος – δημιουργός δε βιώνει τον εαυτό του σαν ενεργητικό φορέα των προσωπικών του δυνάμεων αλλά σαν ένα φτωχό «αντικείμενο» εξαρτημένο από δυνάμεις έξω απ’ αυτόν.
Αυτός ο τύπος ανθρώπου, ετερόβουλος και υπεξούσιος, έχει αποξενωθεί από τον εαυτό του και προσκυνάει τα δημιουργήματα – προϊόντα των χεριών του. Τα δημιουργήματα έχουν αναχθεί σε μια αντικειμενική δύναμη πάνω μας, ξεφεύγουν από τον έλεγχό μας και μάς εξουσιάζουν. Τα δημιουργήματά μας έχουν γίνει τα νέα μας είδωλα και μάς επιβάλλουν τους δικούς τους όρους σκέψης και συμπεριφοράς. Έτσι ο άνθρωπος καταναλωτής επιβεβαιώνεται καθημερινά μέσα από την τυφλή προσήλωση στα δημιουργήματά του που είναι απογυμνωμένα από κάθε στοιχείο πνευματικότητας, ηθικής και ψυχικής – συναισθηματικής πληρότητας. Οδεύουμε, λοιπόν, σε μια «νέα δουλεία» που επιβάλλει μία τύφλωση στο δούλο – δημιουργό κάτω από το εκτυφλωτικό φως του αφέντη – δημιουργήματος.
Η άμυνά μας…
«Η ευμάρεια είναι κάτι απύθμενο, ένα παραισθησιογόνο που προκαλεί εθισμό και για τούτο προκαλεί όλο και περισσότερες δόσεις» (Α. Τερζάκης)
Απέναντι στην επέλαση της lack Friday και στον απότοκο καταναλωτισμό δεν μπορούμε και δεν πρέπει να σηκώσουμε «λευκή σημαία» ή να ρίξουμε «λευκή πετσέτα». Χρειάζεται αφύπνιση, πνευματική εγρήγορση και αντίσταση.
Το γλυπτό του Ροντέν «Ο στοχαστής» θα βλέπει με μελαγχολία και πολύ σκεπτικισμό την «πτώση» του σύγχρονου ανθρώπου στα πλοκάμια του καταναλωτισμού. Απαιτείται, λοιπόν, μία πνευματική και ηθική ανάταξη για να μπορέσουμε ως έλλογα όντα να απελευθερωθούμε από τα καταναλωτικά δέσμια και να κυριαρχήσουμε πάνω στις ανάγκες μας. Διαφορετικά κινδυνεύουμε να ακυρώσουμε την βασική αρχή:
«να μη μας κατέχουν αυτά που κατέχουμε».
Στόχος μας η παραγωγή «χρήσιμων πραγμάτων και ανθρώπων» και όχι «η μέγιστη κατανάλωση».
Στόχος μας πρέπει να είναι να αποκαλύψουμε και να ακυρώσουμε τις καινούργιες μορφές κοινωνικού ελέγχου που κατήγγειλε ο Μαρκούζε στον «Μονοδιάστατο άνθρωπο».
«Οι άνθρωποι αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους στα εμπορεύματά τους, βρίσκουν την ψυχή τους στο αυτοκίνητό τους… Ο μηχανισμός που συνδέει το άτομο με την κοινωνία του άλλαξε και ο κοινωνικός έλεγχος βρίσκεται στις καινούργιες ανάγκες που γέννησε».
iliasgiannakopoulos.blogspot.com
