Κριτήριο Αξιολόγησης στη Νεοελληνική Γλώσσα, Γ΄ Λυκείου / Η φρόνηση και το πάθος

Από τον συνεργάτη μας Ηλία Γιαννακόπουλο Φιλόλογο – αρθρογράφο – συγγραφέα, πήραμε το  “Κριτήριο Αξιολόγησης στη Νεοελληνική Γλώσσα, Γ΄ Λυκείου”, που ακολουθεί:

ΚΕΙΜΕΝΟ Α΄

Η φρόνηση και το πάθος

Δίδυμες δυνάμεις

1. ΠΩΣ να στοχαζόμαστε και πώς να πράττουμε στη ζωή για να πετύχουμε: με το λογικό ή με το συναίσθημα; Το πρόβλημα, ας φαίνεται απλό, δεν είναι καθόλου εύκολο, και έχει απασχολήσει πολλούς και σοβαρούς ανθρώπους. Ας το κατανοήσουμε πρώτα. Με το «λογικό» θα πει όχι μόνο με το κεφάλι (όπου ανέκαθεν μάθαμε να τοποθετούμε τις ανώτερες πνευματικές λειτουργίες) αλλά και ψύχραιμα, με περίσκεψη, χωρίς βιασύνη. Και όταν πάλι υποστηρίζουμε ως αντίθεση προς το λογικό το «συναίσθημα», εννοούμε βέβαια με την «καρδιά» (όπου, πάλι από πανάρχαια χρόνια, τοποθετούνται οι «ανάλογες» ψυχικές λειτουργίες), αλλά και εμπύρετα, με πάθος, χωρίς περιορισμούς. Πρόκειται ολοφάνερα για δύο παράλληλα σκέλη και η πρώτη εντύπωσή μας είναι ή στο ένα να δώσουμε την αποκλειστικότητα (τουλάχιστον στο προβάδισμα) ή στο άλλο, ποτέ και στα δύο. Από την άποψη λοιπόν αυτή το πρόβλημα παραμένει: ποιο είναι το προτιμότερο για τον άνθρωπο που σε ώρες περισυλλογής θέλει επιτέλους να ξέρει τι να καλλιεργήσει μέσα του (με την έξη φυσικά και με την αγωγή): τον ψύχραιμο λογισμό ή τη συγκινημένη ορμή?

2. Δοκιμάστε με το ερώτημα τούτο να βεβαιωθείτε από τα διαβάσματα ή από την καθημερινή εμπειρία σας ποιο είναι το κάθε φορά συμφερότερο και θα δείτε σε πόσες δυσκολίες θα περιπλανηθείτε. Μυθιστοριογράφοι και δραματικοί συγγραφείς (αυτοί οι μεγάλοι ανατόμοι των ανθρώπινων χαρακτήρων) εγκωμιάζουν ανέκαθεν το νηφάλιο «κεφάλι» που δεν παρασύρεται από τις πράξεις της στιγμής, αλλά ζυγίζει τα πράγματα και ανιχνεύει τις παρούσες σχέσεις της, εικάζει τις μέλλουσες, και αποφασίζει με πλήρη συναίσθηση των ευθυνών του προσώπου. Δεν το φοβούνται, ακόμα και όταν τα «δεδομένα» δεν είναι αρκετά, για να προδικάσουν το πρακτέο. Ξέρουν ότι και σ’ αυτήν ακόμα, την τόσο δυσμενή περίπτωση, το λογικό, τροφοδοτημένο από την πείρα, θα βρει μια λύση, στην ανάγκη μια διέξοδο με τις λιγότερο επιζήμιες συνέπειες. Ενώ τι μπορεί να προκύψει από τις άμεσες, τυφλές παρορμήσεις του θυμικού; Οι μεγάλες συμφορές, και στον ατομικό αλλά και στο συλλογικό βίο, από τα πάθη πηγάζουν. Από τα βίαια, τα ακατάσχετα συναισθήματα που σκοτίζουν το «μυαλό» και του πιο περίσκεπτου ακόμη ανθρώπου και τον παρασύρουν στον όλεθρο. Τι ωφελεί που δεν αργεί να συνέλθει από την τρικυμία; Το κακό έχει γίνει, και τίποτα πια δεν μπορεί να το εξαφανίσει. Πολύ λιγότερο η μεταμέλεια και ο κοπετός.

3. Υποστείλετε, εξαφανίσετε από τους στοχασμούς και τις πράξεις σας το συναίσθημα, θα πουν απολογούμενοι οι υποστηρικτές του, και θα καταργήσετε τον ηρωισμό στην ζωή. Τον κάθε είδους ηρωισμό. Γιατί είναι βέβαιο ότι κάθε σκέψη γενναιοφροσύνης, κάθε τολμηρή, ανδρεία, πρωτοφανέρωτη ενέργεια πηγάζει όχι από τον εγκεφαλικό φλοιό, αλλά από τα έγκατα της ψυχής, το μυχό του παραλόγου. Τι θα ήταν ο κόσμος, η οικογένεια, η κοινωνία, το κράτος, αν το λογικό και μόνον το λογικό, το κρύο και πολυδοκιμασμένο, αφηνόταν να μας κυβερνήσει; Πολλά «ατοπήματα» θα μπορούσαν ασφαλώς να αποφευχτούν, μαζί μ’ αυτά όμως και κάθε πρωτότυπος στοχασμός, κάθε ανακαινιστική πράξη, από εκείνες που αλλάζουν τη μορφή της ζωής και δίνουν στην ιστορία τη γεύση της. Μιλήσατε πρωτύτερα για τους συγγραφείς που αναδιφούν τα βάθη της ψυχής τού ανθρώπου. Ρωτήσετε λοιπόν τον Όμηρο και τους Τραγικούς, όχι μόνο τον ισορροπημένο Αισχύλο, αλλά και τον θεοκρατούμενο Σοφοκλή, καθώς και το δεινό ψυχολόγο Ευριπίδη∙ στους νεότερους χρόνους τον Σαίξπηρ και τον Σίλλερ, τον Μπαλζάκ και τον Προυστ, τον Τολστόι και τον Ντοστογιέφσκι, και όλους του ομοτίμους τους – ρωτήσετέ τους: από ποιες δυνάμεις πυροδοτείταιη ψυχή των ηρώων τους, όταν γράφουν τη μοίρα τους; Από πού αντλεί την ακατάσχετη ρώμη του (ρώμη θαύματος και ρώμη ολέθρου) η βούλησή τους όταν γίνονται μνημεία, αλλά και ολοκαυτώματα τού πάθους τους; Από τη νηφάλια περίσκεψη της «κεφαλής» ή από τη συγκινημένη παρόρμηση της «καρδιάς»; Την ώρα που ξαπλωμένοι στην πολυθρόνα μας διαβάζουμε τα υψηλά έργα και τις αιματηρές τους περιπέτειες, τα «αμαρτήματά» τους, μπορεί (σαν το φρόνιμο Στωικό της ύστερης γενιάς) να επικρίνουμε τις «παρεκκλίσεις» που έφεραν την καταστροφή και να μακαρίζουμε τους απλούς ανθρώπους, τους «πτωχούς τω πνεύματι», που ήσυχα και με ικανοποίηση τρίβουν τα χέρια τους ευχαριστημένοι επειδή η φρόνηση τούς κράτησε μακριά από τη συμφορά. Μ’ αυτά όμως τα ανέκαθεν σβησμένα κεριά η ζωή δεν πάει μπροστά. Ούτε έχει ενδιαφέρον.

4. 

5. Στο περίφημο αέτωμα του Ναού της Ολυμπίας, ένα φειδιακό γλυπτό κρατεί και σήμερα θαμπωμένους τους οφθαλμούς του επισκέπτη του Μουσείου: Άνθρωποι και θηρία μάχονται από κάτω το δεινό αγώνα της ζωής και του θανάτου∙ για αρπαγή και λεία πρόκειται, αλλά ο καθένας καταλαβαίνει ότι εδώ έχουν εξαπολυθεί οι φυσικές δυνάμεις τους πάθους που δεν υποχωρεί. Από πάνω τους όμως αγρυπνάει μέσα στο σιωπηρό μεγαλείο του, ήρεμος, γαλήνιος, ο Απόλλων, και τώρα πια δεν αμφιβάλλουμε ότι η μάχη θα σταματήσει, η σύμπνοια πάλι θα βασιλέψει. «Κατά τον ίδιο τρόπο όπως εξαρτιέται η γέννηση από το δυαδισμό των φύλων, από τον όλο και συνεχιζόμενο αγώνα τους και από την περιοδικά εμφανιζόμενη συμφιλίωσή τους», (Νίτσε).

Ε.Π. Παπανούτσος

ΚΕΙΜΕΝΟ Β΄

Η αναγκαιότητα της σκέψης: «Αντισταθείτε στην έτοιμη σκέψη…»

1. Τα σημερινά ψυχολογικά προβλήματα του ανθρώπου απαιτούν κοινωνικές και πολιτικές λύσεις, γιατί τέτοιες είναι και αιτίες. Το ανελεύθερο άτομο θα πρέπει να αντισταθεί στην προσπάθεια της κοινωνίας να επιβάλει μια ενιαία ταυτότητα για όλους. Σχετικά ο Alberto Melucci γράφει: «…Η αγορά επίσης λειτουργεί όλο και λιγότερο σαν χώρος της κυκλοφορίας των εμπορευμάτων κι όλο και περισσότερο σαν χώρος στον οποίο ανταλλάσσονται σύμβολα. Η παραγωγή και η κατανάλωση των μετα-καπιταλιστικών κοινωνιών είναι παραγωγή και κατανάλωση ταυτότητας. Πρέπει οι κοινωνικοί δρώντες να «αναγνωρίζονται» για να μπορούν να παράγουν και να καταναλώνουν… Αυτό που είναι σημαντικό είναι να επιτευχθεί ταυτοποίηση, να πλαστεί ταυτότητα που να λειτουργεί, που να είναι ευπροσάρμοστη, να μη μπορεί κανείς να ξεφύγει απ’ αυτήν…»

. Σ’ αυτά τα φαινόμενα πρέπει και μπορούμε να απαντήσουμε με το δικό μας καθάριο λόγο, χρησιμοποιώντας όχι ορολογία του παρελθόντος αλλά καινούριες λέξεις, που να εκφράζουν μια νέα και ελπιδοφόρα όσο και σίγουρη προοπτική. «Κάτω/ στο βάθος/ τόσο πέλματα βαριά./ Ακούω νάρχεται καινούριο βήμα». Αυτές οι καινούριες λέξεις πρέπει να τονίζουν με ιδιαίτερο χρώμα την ετερότητά μας και τη δύναμη για αυτοκαθαρισμό.

2. Οι καινούριες λέξεις όμως προϋποθέτουν μια σκέψη που είναι ενάντια στην απάθεια, στην παραίτηση, στη μηδενιστική κουλτούρα και πολιτική, ενάντια στη γενική ύπνωση και απονεύρωση της ανθρώπινης ύπαρξης. Η σημερινή σκέψη και κύρια η πολιτική είναι μαζική, συμπολιτευτική, ατροφική και υποτακτική. Είναι ακίνδυνη, γιατί παρέχεται έτοιμη και με φροντίδα συσκευασμένη από τα διάφορα αφανή κέντρα εξουσίας. Σ’ αυτήν τη σκέψη οφείλουμε να αντισταθούμε με την δική μας επαναστατική σκέψη και λόγο. «Αντισταθείτε στην έτοιμη σκέψη. Στο βόλεμα του νου» και «όταν φωνάζω αντισταθείτε! πρώτα και κύρια στη σκέψη σας απευθύνομαι. Γιατί εκεί μας απειλεί το σύστημα – πιο πολύ παρά με τη φυλακή», (Ν. Δήμου). Η επαναστατική σκέψη είναι τόσο απαραίτητη σήμερα όσο ποτέ άλλοτε, γιατί τα σημερινά προβλήματα είναι πιο σύνθετα και πολυποίκιλα. Η σκέψη του Αϊνστάιν στον τομέα της φύσης, του Φρόϋντ στον τομέα της γνώσης του εαυτού μας και του Μαρξ στον τομέα της γνώσης της κοινωνίας και των μαζικών κοινωνικών φαινομένων πρέπει να βρει συνεχιστές.

Τη συνέχεια μπορείτε να τη διαβάσετε  ΕΔΩ