Εντγκάρ Ντεγκά: Ο ζωγράφος που αποθέωσε την κίνηση του ανθρωπίνου σώματος

«Αγαπούσε το ανθρώπινο σώμα, σαν μια αρμονία υλική, σαν ένα ωραίο αρχιτεκτόνημα και πάνω από όλα την κίνηση» – Σαρλ Μποντλέρ

Το 1886, πέντε χρόνια αφότου είχε εκθέσει για πρώτη φορά το διάσημο κέρινο αγαλματίδιο της νεαρής μπαλαρίνας, που παρουσιάστηκε στην 6η έκθεση των ιμπρεσιονιστών στο Παρίσι, ο Εντγκάρ Ντεγκά σε ένα γράμμα του προς τον γλύπτη Αλμπέρ Μπαρτολομέ γράφει:

«Εκτός από την καρδιά μου, αισθάνομαι όλα να γερνούν μέσα μου. Ακόμη και η καρδιά μου έχει κάτι το τεχνητό. Την έχουν ράψει οι χορεύτριες σε ένα πορτοφολάκι από ροζ σατέν, πολύ απαλό ροζ, σαν τα παπούτσια τους».

Ο Ντεγκά ασχολήθηκε με τον κόσμο του χορού σχεδόν εμμονικά, γι’ αυτό απεικονίζει τις κοπέλες σε πρόβες ή ντυμένες με φτερά, ενώ περιμένουν την έναρξη της παράστασης. Ήταν ένας οξυδερκής παρατηρητής και ένας παράξενος, αλλά συμπαθητικός χρονικογράφος της καθημερινής ζωής των χορευτριών.

Η σχέση του μαζί τους έχει συζητηθεί και αναλυθεί εκατοντάδες φορές. Το 2011, στην έκθεση «Ο Ντεγκά και το μπαλέτο: Ζωγραφίζοντας την κίνηση», στη Βασιλική Ακαδημία Τεχνών του Λονδίνου, η επιμελήτρια Αν Ντιμά σημειώνει:

«Ο Ντεγκά ήταν ηδονοβλεψίας χωρίς όμως την αρνητική φόρτιση που έχει σήμερα η λέξη αυτή. Η δουλειά του είναι ένα είδος κρυφής κάμερας, ένα μυστικό όργανο που περνά απαρατήρητο».

Όπως προκύπτει από τα αρχεία της Βιβλιοθήκης του Μουσείου της Όπερας του Παρισιού, ο Ντεγκά είχε παρακολουθήσει συνολικά 177 μπαλέτα και όπερες και κατάφερε να έχει πρόσβαση στα παρασκήνια προτού αποκτήσει αρκετά χρήματα για να γίνει συνδρομητής στο θέατρο. Ωστόσο η παρουσία του δεν ενοχλούσε τις χορεύτριες. Ο Ντεγκά ήταν αστός και πήγαινε στην Όπερα με τους φίλους του, οι οποίοι ανήκαν στην ίδια τάξη, αν δεν ήταν αριστοκράτες.

Η συζήτηση γύρω από το πάθος του Ντεγκά για τις χορεύτριες περιστρέφεται και γύρω από το θέμα της πορνείας από την οποία οι μπαλαρίνες, που κατά κανόνα προέρχονταν από τις κατώτερες κοινωνικά και οικονομικά τάξεις, απείχαν ένα μόλις βήμα. Δεν ήταν καθόλου ασυνήθιστο για τα «μικρά ποντικάκια»- όπως αποκαλούνταν χαϊδευτικά οι χορεύτριες της Όπερας της γαλλικής πρωτεύουσας – να αναζητούν προστάτες ανάμεσα στους πλούσιους θεατές, οι οποίοι συγκεντρώνονταν στην πίσω πόρτα.

Στον πίνακα «Πρόβα μπαλέτου στη σκηνή» (1874), αποτυπώνονται κορίτσια που χορεύουν ντυμένα με το χαρακτηριστικό τούλι της μπαλαρίνας υπό το βλέμμα ενός άνδρα, ο οποίος κάθεται πιο πίσω, σε μια καρέκλα, φορώντας στραβά το καπέλο του. Πιθανώς είναι κάποιος συνδρομητής της όπερας. Ένας από αυτούς που πλήρωναν αδρά για να αποκτήσουν το προνόμιο της πρόσβασης στις πρόβες και στις παραστάσεις, αλλά και για να έχουν τη δυνατότητα προσωπικών σχέσεων με τις κοπέλες.

Ο Ντεγκά έδινε διάφορες απαντήσεις όταν τον ρωτούσαν για τη μανία του να ζωγραφίζει χορεύτριες:

«Μου αρέσουν τα φορέματά τους», έλεγε τη μια φορά. «Αποτελούν, με έναν τρόπο, τη συνέχεια των αρχαιοελληνικών αγαλμάτων», απαντούσε την άλλη.

Ωστόσο, σοβαρότερη ακούγεται μια τρίτη εκδοχή σύμφωνα με την οποία οι χορεύτριες του προσέφεραν απλώς την πρόφαση για να αποτυπώσει την ανθρώπινη κίνηση. Ο Ντεγκά είχε μια διαρκή εξελικτική σχέση με την ανθρώπινη φιγούρα που βρίσκεται σε κίνηση σε συνδυασμό με τις παράλληλες εξελίξεις στη φωτογραφία και στην πρώιμη κινηματογραφία.

Ο Edgar Germain Hilaire Degas, ζωγράφος, χαράκτης και γλύπτης από τους σημαντικότερους του 19ου αιώνα, γεννιέται στο Παρίσι στις 19 Ιουλίου 1834. Στα 21, μετά από ολιγόχρονες σπουδές νομικής, μπαίνει στη Σχολή Καλών Τεχνών και παίρνει τα πρώτα μαθήματα ζωγραφικής από τον Λουί Λαμότ, παλιό μαθητή του Ενγκρ. Ένα χρόνο μετά γνωρίζει τον ίδιο τον Ενγκρ και την επόμενη χρονιά, πηγαίνει στην Ιταλία να μελετήσει ζωγράφους της Αναγέννησης. Επισκέπτεται τη Φλωρεντία, τη Νάπολη και τη Ρώμη.Το 1859 επιστρέφει στο Παρίσι κι ανοίγει ατελιέ. Τρία χρόνια μετά γνωρίζει τον Εντουάρ Μανέ και εντάσσεται στον ιμπρεσιονισμό.

Το 1870 ξεσπά ο Γαλλοπρωσικός Πόλεμος κι επιστρατεύεται για να υπηρετήσει στο πυροβολικό, όπου άρχισε να αναπτύσσει πρόβλημα όρασης. Δύο χρόνια μετά ταξιδεύει στη Νέα Ορλεάνη για να επισκεφτεί συγγενείς και επιστρέφει μετά από ένα χρόνο. Το 1874 πεθαίνει ο πατέρας του, κληρονομώντας του πολλά χρέη, κι έτσι αναγκάζεται να πουλήσει μεγάλο μέρος απ’ τη συλλογή του.

Το 1880 ο Ντεγκά κερδίζει τον σεβασμό και την καταξίωση όλου του παριζιάνικου καλλιτεχνικού κόσμου. Ο Ντεγκά, αναγνωρισμένος ως αυθεντία της κινούμενης ανθρώπινης μορφής, ήταν κυρίως γνωστός για τις χορεύτριες του, που τις απεικόνισε σε πίνακες, χαρακτικά και γλυπτά μπρούντζου. Καθώς η όρασή του χειροτέρευε, ο Ντεγκά στράφηκε προς τη γλυπτική και τα παστέλ, που δεν απαιτούσαν οξεία όραση.

Dancers with a tambourine

Το 1908, η όρασή του χειροτερεύει και σταματά οριστικά να ασχολείται με την τέχνη. Του κάνουν έξωση από το σπίτι του, και παρά το γεγονός ότι βρέθηκε καινούργιο στούντιο, αυτός συνέχισε να τριγυρνά στους δρόμους του Παρισιού σαν τυφλός Όμηρος. Τέσσερα χρόνια μετά, το Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης (Νέα Υόρκη) αγοράζει το έργο του «Μπαλαρίνες» ξοδεύοντας ποσό αστρονομικό για την εποχή και μάλιστα για ιμπρεσιονιστικό πίνακα. Το 1917 πεθαίνει στο Παρίσι, στις 27 Σεπτεμβρίου, σε ηλικία 83 ετών. Τη σορό του συνοδεύουν, μεταξύ άλλων, ο Κλοντ Μονέ και ο Ζαν Λουΐ Φορέν.

Η ιστορία της μικρής χορεύτριας

O Ντεγκά ασχολήθηκε με τη γλυπτική σε όλη του τη ζωή,  βρισκόταν συνεχώς μπροστά σε ένα γλυπτό ή μπροστά στο καβαλέτο του. Ωστόσο, η ψυχαναγκαστική τάση του να δουλεύει όλη την ώρα τα γλυπτά του, είχε ως αποτέλεσμα να τα αφήνει ημιτελή ή ακόμα και να καταστρέφει κάποια που μπορεί να είχε τελειώσει. Ακόμη και το Little Dancer υπόκειται στην ιδιοτροπία του. Το 1880, σε μία έκθεση, η θέση για το γλυπτό είχε μείνει κενή.

Όταν τελικά παρουσιάστηκε, πολλοί κριτικοί το απέρριψαν γιατί το θεώρησαν αποκρουστικό και κάτι σαν απειλή για την κοινωνία. Είχαν συνηθίσει να βλέπουν τα πιο παραδοσιακά γυναικεία θέματα –θεότητες, αλληγορικές φιγούρες, ηρωίδες της ιστορίας- και όχι μια σύγχρονη κοπέλα της εργατικής τάξης, η οποία κάνει ένα κακόφημο επάγγελμα. Ως μοντέλο του είχε ποζάρει η Μαρί βαν Γκέτεμ, η νεαρή κόρη μιας πλύστρας.

Το έργο Little Dancer ήταν φτιαγμένο από κερί σε ένα μεταλλικό οπλισμό με οργανικά υλικά, όπως ξύλο, σχοινί, ακόμη και παλιά πινέλα στα χέρια. Στη συνέχεια καλύφθηκε από πηλό και όλα τα στρώματα ήταν περασμένα με κερί. Ο Ντεγκά χρησιμοποίησε έντονο ρεαλισμό στο γλυπτό με την τοποθέτηση μιας περούκας από ανθρώπινα μαλλιά στο κεφάλι και ολοκλήρωσε το έργο ντύνοντάς το με μία μεταξωτή φούστα, ένα πραγματικό μπούστο και λινές πουέντ.

Ωστόσο, ο Ντεγκά έδωσε σε αυτή την αδύνατη φιγούρα της νεαρής μπαλαρίνας, ταυτόχρονα την αίσθηση μιας ευαισθησίας και μιας υπερηφάνειας, με τους ώμους της πίσω και το κεφάλι ψηλά, καθώς και με τη στάση της, που είναι όρθια και αξιοπρεπής.

ελculture