“O αυτοκράτορας των Σουνιτών και η γεωπολιτική της Αγίας Σοφίας” γράφει ο Βαγγέλης Χωραφάς
Η κίνηση για την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, ήταν μία κίνηση ισχύος με πολλούς αποδέκτες.
Η Ελλάδα μπορεί να δέχτηκε το μεγαλύτερο πλήγμα σε επίπεδο θρησκευτικό και συναισθηματικό, αλλά η κίνηση Ερντογάν δεν σχεδιάστηκε με αποκλειστικό στόχο την Ελλάδα. Σχεδιάστηκε για το μέλλον της Τουρκίας.
—————————–
Βαγγέλης Χωραφάς
Με δηλώσεις καταδίκης υποδέχτηκε η διεθνής κοινότητα την απόφαση του Ταγίπ Ερντογάν να μετατρέψει την Αγία Σοφία σε τζαμί. Οι αντιδράσεις αυτές ήταν αναμενόμενες για την Άγκυρα, αλλά και διαχειρίσιμες, τόσο στην παρούσα φάση, όσο και στο άμεσο μέλλον.
Για την Ελλάδα και την ιστορική σχέση της με το Βυζάντιο, η κίνηση αυτή συνιστά μία συναισθηματική και συμβολική απώλεια, σε συνδυασμό με την θρησκευτική προσβολή ολόκληρου του Ορθόδοξου χριστιανικού κόσμου.
Ο ΕΡΝΤΟΓΑΝ ΧΕΙΡΙΖΕΤΑΙ ΤΟ ΠΑΡΟΝ
Ο χειρισμός της υπόθεσης της Αγίας Σοφίας από τον Ταγίπ Ερντογάν δείχνει ότι υπάρχει το τουρκικό κράτος, αλλά δεν υπάρχει η τουρκική δημοκρατία. Τι είδους δημοκρατία είναι αυτή που το Συμβούλιο της Επικρατείας μπορεί να ακυρώσει ένα προεδρικό διάταγμα, έστω του 1934, το 2020;
Αυτό που προτάθηκε από τον εισηγητή και δεν έγινε αποδεκτό από το ΣτΕ, ήταν περισσότερο νομιμοφανές: το προεδρικό διάταγμα του 1934 που έκανε μουσείο την Αγία Σοφία εξακολουθεί να έχει ισχύ, αλλά μπορεί ανά πάσα στιγμή να αντικατασταθεί από ένα νέο προεδρικό διάταγμα. Αυτό όμως, δεν είναι το πιο σημαντικό πολιτικά.
Ο Ταγίπ Ερντογάν διαθέτει ένα σχέδιο συναισθηματικής διαχείρισης του παρόντος. Και αυτό επιτυγχάνεται μέσα από την χρησιμοποίηση των συμβόλων. Με την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, ο Ερντογάν θα έχει την δυνατότητα να γιορτάσει την επέτειο του αποτυχημένου πραξικοπήματος μέσα στο νέο τζαμί. Και παράλληλα, λίγες ημέρες αργότερα θα έχει την δυνατότητα να λειτουργήσει το τζαμί ως χώρο λατρείας, στις 24 Ιουλίου, την επέτειο της υπογραφής της Συνθήκης της Λωζάνης, την οποία η Τουρκία αμφισβητεί πλήρως και θέλει να την αναιρέσει.
Οι κινήσεις Ερντογάν, προφανώς ικανοποιούν την εκλογική του βάση και την αποπροσανατολίζουν από τα οξυμένα οικονομικά προβλήματα. Η χρησιμοποίηση του ισλαμισμού και του εθνικισμού από τον Ερντογάν για την αντιμετώπιση του αρνητικού κλίματος που δημιουργούν τα τρέχοντα προβλήματα της οικονομίας και της πανδημίας, αποτελεί ένα μόνο μέρος της στρατηγικής του και ίσως, όχι το σημαντικότερο.
Η μελετημένη κίνηση για την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, δείχνει ότι η τουρκική κυβέρνηση έχει και plan-b. Αυτό περιλαμβάνει την δυνατότητα να λειτουργεί κάποιες ημέρες της εβδομάδας η Αγία Σοφία ως τζαμί και ορισμένες ημέρες ως μουσείο. Ακόμα και το άνοιγμα της Χάλκης θα μπορούσε να ενταχθεί σε αυτό το σχέδιο, για να φανεί ότι γίνονται παραχωρήσεις προς τον χριστιανισμό. Εξάλλου, η Ιερά Σχολή της Χάλκης λειτουργούσε επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και θα μπορούσε να επαναλειτουργήσει και επί νέο-οθωμανισμού. Προς την κατεύθυνση αυτή συνηγορούν και οι δηλώσεις του Στέιτ Ντιπάρτμεντ που επικέντρωσαν στην δυνατότητα συνέχισης της πρόσβασης στην Αγία Σοφία, για όλους και όχι στην ίδια την μετατροπή.
ΕΡΧΟΝΤΑΙ ΚΥΡΩΣΕΙΣ;
Ενδεχόμενες κυρώσεις μπορεί να υπάρξουν σε διάφορα επίπεδα.
Σε πολιτιστικό επίπεδο, η ΟΥΝΕΣΚΟ απείλησε να επανεξετάσει το status της Αγίας Σοφίας ως μνημείου της παγκόσμιας πολιτισμικής κληρονομιάς. Αυτό είναι κάτι που δεν συγκινεί την Άγκυρα, η οποία έχει τα δικά της σχέδια.
Σε διεθνές επίπεδο, δεν θα υπάρξουν κυρώσεις. Ο ΟΗΕ δεν θα μπει σε αυτή την διαδικασία και οι θεσμοί της Δύσης, δηλαδή το ΝΑΤΟ και η ΕΕ, βρίσκονται σε εξαιρετικά δύσκολη θέση. Όπως θα εξηγήσουμε στα επόμενα, στους θεσμούς αυτούς εξακολουθεί να ακολουθείται η στρατηγική επαναπροσέγγισης Τουρκίας-Δύσης, με ότι κόστη συνεπάγεται αυτό.
ΘΑ ΕΠΙΒΑΛΛΕΙ Η ΕΛΛΑΔΑ ΚΥΡΩΣΕΙΣ;
Σε εθνικό επίπεδο, η Ελλάδα θα μπορούσε να επιβάλλει κυρώσεις. Η δήλωση του πρωθυπουργού ότι θα υπάρξουν συνέπειες στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, θα μπορούσε να αποτελέσει την βάση για την λήψη κάποιων μέτρων. Βέβαια, η στάση της αξιωματικής αντιπολίτευσης δεν είναι ενισχυτική, αφού ο ΣΥΡΙΖΑ το μόνο που προτείνει είναι να αναδείξει η κυβέρνηση το θέμα στους διεθνείς οργανισμούς, ως οι τελευταίοι να μην το γνώριζαν.
ENA ΧΑΣΜΑ ΔΙΑΦΑΙΝΕΤΑΙ
Στην Ελλάδα αρχίζει να διαμορφώνεται μία ιδιόμορφη κατάσταση. Η πολιτική και πολιτισμική ελίτ τείνει να υπογραμμίζει τον οικουμενικό χαρακτήρα της Αγίας Σοφίας, την σημασία του πολιτιστικού μνημείου κλπ. Αντίθετα, μεγάλο μέρος της κοινωνικής βάσης δίνει βαρύτητα στην εθνική και χριστιανική διάσταση του προβλήματος και απαιτεί την λήψη άμεσων μέτρων, που σχηματοποιούνται σε αντίποινα για τα τζαμιά, για το σπίτι του Μουσταφά Κεμάλ στην Θεσσαλονίκη κλπ. Αυτό το κομμάτι της λαϊκής βάσης δεν πείθεται ότι ο διεθνής παράγοντας μπορεί και θέλει να επιβάλλει κυρώσεις στην Τουρκία και στρέφει την πίεση του προς την κυβέρνηση.
Μέσα στο κλίμα αυτό, το Μαξίμου βρίσκεται σε δύσκολη θέση και θα πρέπει να πάρει αποφάσεις που ικανοποιούν το λαϊκό αίσθημα από την μία και από την άλλη, να μην κλιμακώνουν την αντιπαράθεση με την Τουρκία. Η μοναδική ενίσχυση που διαθέτει το Μαξίμου, προέρχεται από την ανυπαρξία του ΣΥΡΙΖΑ.
Η ΣΤΑΣΗ ΗΠΑ ΚΑΙ ΡΩΣΙΑΣ
Σε ότι αφορά τον διεθνή παράγοντα, η προσοχή στρέφεται σε δύο χώρες, στις ΗΠΑ και την Ρωσία. Σε ότι αφορά τις ΗΠΑ, ο πρόεδρος Τραμπ εξαφανίστηκε από το προσκήνιο, αφού δεν έκανε ούτε μία δήλωση. Εκτιμάται ωστόσο, ότι ο Λευκός Οίκος θα δηλώσει ευχαριστημένος από το αν θα μπορεί η Αγία Σοφία να λειτουργεί και ως τζαμί και ως μουσείο.
Για τις ΗΠΑ το πρωταρχικό ζήτημα είναι η «ολική επαναφορά» της Τουρκίας στην Δύση και προς αυτή την κατεύθυνση εργάζεται το Πεντάγωνο και το Στέιτ Ντιπάρτμεντ. Το ζήτημα αυτό θα λυθεί, όπως αναμένεται το επόμενο δίμηνο, στα μέτωπα της Λιβύης και της Συρίας. Επομένως, περισπασμοί του επιπέδου Αγίας Σοφίας, θεωρούνται δευτερεύοντες.
Θα μπορούσε να επιβάλλει κυρώσεις η Ρωσία; Και βέβαια, όχι. Σε γεωπολιτικό επίπεδο και παρά τις τριβές μεταξύ τους (πχ στην Ιντλίμπ), η Μόσχα επιμένει στον σχεδιασμό της να χαλαρώσει τους αρμούς μεταξύ Δύσης-Τουρκίας και συνυπάρχει με την Άγκυρα στην Συρία και στην Λιβύη, ακόμα και αν οι δύο χώρες υποστηρίζουν διαφορετικά στρατόπεδα. Για την Ρωσία το θέμα της Αγίας Σοφίας διαμορφώνει ένα νέο τοπίο και ανοίγει νέες δυνατότητες για το Πατριαρχείο της Μόσχας.
Ο ΕΡΝΤΟΓΑΝ ΣΧΕΔΙΑΖΕΙ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ
Μέχρι σήμερα η Αγία Σοφία αποτελούσε ένα σύμβολο της ήπιας ισχύος της Τουρκίας. Μίας ήπιας ισχύος που διαμορφώνονταν μέσα σε ένα ευρύτερο κεμαλικό πλαίσιο.
Τα τελευταία χρόνια αυτό το ευρύτερο πλαίσιο άρχισε να αποδιαρθρώνεται μέσα από πολιτικές αποκοσμικοποίησης του κράτους και των θεσμών που ακολούθησαν οι κυβερνήσεις Ερντογάν.
Πρόκειται για μία στρατηγική πολιτικού επανισλαμισμού, στα πλαίσια της οποίας ιστορικά κτήρια που είχαν ανακηρυχθεί σε μνημεία την εποχή του κεμαλισμού, θα πρέπει να επιστρέψουν στο statusquoante, όπως έγινε με την Αγία Σοφία, ενώ αναμένεται να υπάρξουν ανάλογες μεταβολές και σε άλλα μνημεία.
Με τα μέχρι τώρα δεδομένα, η στρατηγική της αποκοσμικοποίησης του κράτους, αναμένεται να κορυφωθεί το 2023, στην επέτειο των 100 χρόνων της Τουρκικής Δημοκρατίας. Στα σχέδια που υπάρχουν, ακούγεται η μετονομασία της Κωνσταντινούπολης από Istanbul σεIslambol ή Islambul, ενώ εξετάζεται και η μεταφορά της πρωτεύουσας του κράτους από την Άγκυρα στην Κωνσταντινούπολη.
Από την στιγμή που η Αγία Σοφία ως σύμβολο της ήπιας ισχύος της Τουρκίας, συγκρούστηκε με την σκληρή ισχύ, δηλαδή τις γεωπολιτικές επιδιώξεις της Τουρκίας, η πορεία της ήταν προδιαγεγραμμένη. Έκφραση της σκληρής ισχύος της Τουρκίας απετέλεσαν και οι δηλώσεις Ερντογάν, ότι η τύχη της Αγίας Σοφίας είναι θέμα εθνικής κυριαρχίας και όχι του παγκόσμιου πολιτισμού, μία θέση που έσπευσε να στηρίξει και το Λονδίνο.
Όμως, η διαχείριση του μέλλοντος δεν αφορά μόνο τα εσωτερικά θέματα της Τουρκίας.
Από το 2019 έχει εμφανιστεί μία νέα συμμαχία στους κόλπους του ισλαμικού κόσμου. Η Τουρκία, το Πακιστάν, η Μαλαισία και το Κατάρ, συνιστούν ένα αναδυόμενο σύμπλεγμα ισχύος, με προσανατολισμό προς ένα συντηρητικό, Σουνιτικό πολιτικό Ισλάμ.
Συνδετικοί κρίκοι της συμμαχίας αυτής είναι δύο. Πρώτον, οι κοινοί εχθροί δηλαδή, η Ινδία, το Ισραήλ και η Χριστιανική Δύση. Δεύτερον, μέσα στον ισλαμικό κόσμο, αντίπαλοι τους είναι η Σαουδική Αραβία, που ηγεμονεύει στον Οργανισμό Ισλαμικής Διάσκεψης και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα.
Η νέα αυτή συμμαχία, έχει μετατρέψει την Σύσκεψη της Κουάλα Λουμπούρ σε όργανο που εκφράζει τις σχέσεις και την ενότητα της και την έχει μετονομάσει σε PerdanaDialogue. Προς το παρόν, ο ασταθέστερος παράγοντας αυτού του νέου σχήματος είναι το Πακιστάν, το οποίο φαίνεται ευεπίφορο στις πιέσεις που του ασκεί η Σαουδική Αραβία.
Μέχρι στιγμής, οι προσπάθειες αυτού του σχήματος έχουν κατά κύριο λόγο επικεντρωθεί στην Ινδία, με εστίαση στο θέμα της αμφισβητούμενης περιοχής του Κασμίρ. Το Κασμίρ απασχολεί ιδιαιτέρως τον Ερντογάν στο πλαίσιο της προσπάθειας του να παρουσιασθεί ως ηγέτης όλου του Ισλάμ, καθώς και να προσελκύσει στενότερα το Πακιστάν.Η Μαλαισία υιοθέτησε, επίσης έντονο επικριτικό τόνο στο θέμα του Κασμίρ.
Αντιθέτως η Σαουδική Αραβία και τα ΗΑΕ υποστηρίζουν ότι το Κασμίρ παραμένει ένα εσωτερικό ζήτημα της Ινδίας. Το γεγονός αυτό απεικονίζει την αυξανόμενη εγγύτητα μεταξύ Ριάντ και Νέου Δελχί.
Η αναδυόμενη συμμαχία μεταξύ Τουρκίας, Πακιστάν, Μαλαισίας και Κατάρ, έχει και στρατηγικό και ιδεολογικό χαρακτήρα, ενώ σηματοδοτεί τις ανακατατάξεις που λαμβάνουν χώρα στην Ασία, καθώς φθίνει η αμερικανική ηγεμονία στην περιοχή.
Στο σημείο αυτό εισέρχεται και η Αγία Σοφία. Η Μέκκα και η Μεδίνα είναι ιεροί τόποι για τους μουσουλμάνους, αλλά ελέγχονται από την Σαουδική Αραβία, ενώ το τζαμί του Θόλου στην Ιερουσαλήμ, είναι απροσπέλαστο.
Αντίθετα, το νέο τζαμί της Αγίας Σοφίας, με την μακρόχρονη ιστορία και τον χαρακτήρα του, θα αποτελέσει τον νέο ιερό τόπο της νέας Σουνιτικής συμμαχίας που διαμορφώνεται, θα αποκτήσει και πάλι την ήπια ισχύ του, αυτή την φορά όχι σε παγκόσμιο επίπεδο, αλλά στο επίπεδο του μουσουλμανικού κόσμου και κυρίως, στα πλαίσια μίας συμμαχίας στην οποία θα ήθελε να αναδειχθεί ως ηγέτης ο Ταγίπ Ερντογάν.
Η ΣΥΓΚΡΟΥΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
Το 2006, στα πλαίσια ενός συνεδρίου στην Κωνσταντινούπολη για το μέλλον της Τουρκίας, ο Σάμουελ Χάντιγκτον, συγγραφέας του βιβλίου «Η Σύγκρουση των Πολιτισμών», εξηγούσε την σημαντικότερη από τις προοπτικές της Τουρκίας, ως εξής:
«Μια δεύτερη εναλλακτική είναι η «μουσουλμανική» επιλογή. Όπως αναφέραμε παραπάνω, το Ισλάμ βρίσκεται σε φάση αναταραχής και είναι πολύ πιο διχασμένο από οποιονδήποτε άλλο πολιτισμό. Γεωγραφικά δε εκτείνεται σε πολύ πιο διαφοροποιημένες περιοχές του κόσμου απ’ ό,τι άλλοι πολιτισμοί. Η απουσία μιας ή δύο γενικώς αναγνωρισμένων ηγετικών χωρών στο Ισλάμ δεν υποθάλπει μόνο εσωτερικούς διχασμούς και εξωτερικές συγκρούσεις. Μειώνει επίσης εξαιρετικά την επιρροή του Ισλάμ στα παγκόσμια πράγματα… Όπως επιχειρηματολόγησα στο βιβλίο μου για τη σύγκρουση των πολιτισμών, μία ηγετική χώρα για το Ισλάμ θα έκανε καλό και στο Ισλάμ αλλά και στον υπόλοιπο κόσμο. Επίσης νομίζω ότι η Τουρκία είναι καταλληλότερη από οποιονδήποτε άλλο για τούτο το ρόλο. Αυτό όμως θέτει δύο προβλήματα. Πρώτον, η κληρονομιά του Ατατούρκ ορίζει την Τουρκία ως ένα σύγχρονο, κοσμικό, δυτικό (δηλαδή ευρωπαϊκό) κράτος.
Ο Ατατούρκ συνέταξε τις έξι αρχές του για την Τουρκία πριν από τρία τέταρτα του αιώνα. Ασφαλώς έφτασε η ώρα για κάποια αναθεώρηση και πιθανόν τροποποίηση και διόρθωση αυτών των αρχών. Δεν είμαι ειδικός στον Ατατούρκ, αλλά απ’ όσα διάβασα για αυτόν, νομίζω ότι ήταν ένας πραγματιστής που έβλεπε μακριά και που θα συμφωνούσε ασφαλώς ότι έφτασε η ώρα για να αναθεωρήσει και να επανακαθορίσει η Τουρκία το ρόλο της σε αυτό τον πολύ διαφορετικό κόσμο του 21ου αιώνα. Στην Αμερική συχνά επανερμηνεύουμε τη σοφία των ιδρυτών πατέρων μας –του Ουάσιγκτον, του Τζέφερσον, του Χάμιλτον, του Άνταμς και του Φράνκλιν–, ώστε να προσαρμόσουμε και να εφαρμόσουμε τούτη τη σοφία στις εντελώς διαφορετικές συνθήκες του σήμερα. Νομίζω ότι ο Ατατούρκ θα περίμενε –και θα του άξιζε– παρόμοια μεταχείριση».
Στα πλαίσια του αμερικανικού κατεστημένου, είναι αρκετοί αυτοί που ασπάζονται τις απόψεις του Χάντιγκτον, ακόμα και αυτές που αφορούν την αναθεώρηση των κοσμικών αρχών του κεμαλισμού και επομένως, εξακολουθούν να αιτιολογούν τις κινήσεις των νέο-οθωμανών, δίνοντας ιδιαίτερη σημασία στο γεωπολιτικό βάρος της Τουρκίας. Ακόμα περισσότεροι, βρίσκονται στις χώρες της ΕΕ.
Ο Οικουμενικός Πατριάρχης σε μήνυμα του τόνισε τους κινδύνους που μπορεί να υπάρξουν από την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί και προσδιόρισε ως σημαντικότερο, αυτόν των διαθρησκευτικών συγκρούσεων. Αυτό που ο Χάντιγκτον ονόμαζε «σύγκρουση των πολιτισμών».
Στην πραγματικότητα, τέτοιοι κίνδυνοι δεν υπάρχουν, τουλάχιστον σε ότι αφορά την χριστιανική Δύση. Η τελευταία είναι πολύ διασπασμένη, άβουλη, καταναλωτική και εξατομικευμένη, με άλλα λόγια μεταμοντέρνα, στερείται στρατηγικής κουλτούρας και δεν μπορεί να αναλάβει το κόστος συγκρούσεων που βασίζονται σε θρησκευτικούς λόγους.
ΚΙΝΗΣΗ ΙΣΧΥΟΣ ΜΕ ΠΟΛΛΟΥΣ ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ
Η κίνηση του Ερντογάν για την μετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τζαμί, ήταν μία κίνηση ισχύος με πολλούς αποδέκτες. Η Ελλάδα μπορεί να δέχτηκε το μεγαλύτερο πλήγμα σε επίπεδο θρησκευτικό και συναισθηματικό, αλλά η κίνηση Ερντογάν δεν σχεδιάστηκε με αποκλειστικό στόχο την Ελλάδα. Σχεδιάστηκε για το μέλλον της Τουρκίας.
Τώρα η λαϊκή πίεση ωθεί την κυβέρνηση να απαντήσει, με την τελευταία να βρίσκεται σε εξαιρετικά δύσκολη θέση.
Η Άγκυρα έδειξε και στην περίπτωση της Αγίας Σοφίας ειδικά στοιχεία, στον τρόπο διαχείρισης κρίσεων και σοβαρών θεμάτων. Τα στοιχεία αυτά «διαβάζονται» και στις κρίσεις της Ιντλίμπ, του Έβρου και της Λιβύης, για να αναφερθούμε στις πιοπρόσφατες.
Αρκεί να μπορεί κάποιος από την εδώ πλευρά, να τα «διαβάσει» αυτά τα στοιχεία για να απαντήσει, μέσα στα πλαίσια της διαχείρισης μίας μακρόσυρτης κρίσης που αναμένεται να κορυφωθεί το ερχόμενο φθινόπωρο. Αυτό όμως, δεν θα πρέπει να θεωρείται δεδομένο. Και οι απέναντι το γνωρίζουν.
