Ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα γεγονότα λίγο πριν από την Άλωση. Είχαν προηγηθεί οι Σταυροφορίες και ο απόηχός τους έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην τύχη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και του Ελληνισμού. Λίγο πριν από την Άλωση, για παράδειγμα, η αυτοκρατορία ήρθε αντιμέτωπη με την οθωμανική απειλή που προδιέγραφε τις δυσοίωνες εξελίξεις. Ταυτόχρονα, στο εσωτερικό της υπήρχε η αντιπαλότητα της κοσμικής εξουσίας με την εξίσου ισχυρή εκκλησιαστική. Τα συμφέροντα αυτών των δυο εσωτερικών εξουσιών ήταν αλληλοσυγκρουόμενα, πράγμα που επιδείνωνε δραματικά την ήδη απελπιστική κατάσταση της αυτοκρατορίας.
Ο Πατριάρχης είχε κατά νου να διατηρήσει και με το νέο καθεστώς την εξουσία του πάνω στους χριστιανικούς πληθυσμούς της αυτοκρατορίας σε αντίθεση με τον αυτοκράτορα που η πτώση του σήμαινε και το τέλος της κυριαρχίας του. Ο ένας ενδιαφερόταν για τη διατήρηση και συνέχιση της εξουσίας του με το νέο καθεστώς κι ο άλλος αγωνιζόταν υπέρ βωμών και εστιών…
Εδώ έχει ενδιαφέρον να εξεταστεί το κατά πόσο τα συμφέροντα της Εκκλησίας ταυτίζονται με τα ευρύτερα συμφέροντα του γένους. Αυτή η αντιπαλότητα εκφράστηκε με τους Ενωτικούς και Ανθενωτικούς. Οι Ενωτικοί που εξέφραζαν την πολιτική του αυτοκράτορα στην προσπάθειά τους να σωθεί η αυτοκρατορία, έστρεψαν το ενδιαφέρον τους στη Δύση. Είναι γνωστό ότι λίγο πριν από την Άλωση και με δεδομένη την πτώση της Κωνσταντινούπολης στα χέρια των Οθωμανών, οι σφοδροί πολέμιοι της θρησκευτικής και πολιτικής προσέγγισης με την καθολική Δύση άρχισαν να απεργάζονται σχέδια συνεργασίας με τους μελλοντικούς κατακτητές, έχοντας πιθανόν στο μυαλό τους ότι αυτή η προσέγγιση θα ήταν μια παρένθεση, μια λύση προσωρινή. Το τυφλό μίσος εναντίον των Δυτικών, που κρατούσε τις ρίζες του από την εποχή των Σταυροφοριών, τους θόλωνε την κρίση.
Αυτή η πολιτική διαπραγμάτευση είχε όρους που δεν συνέφεραν την Εκκλησία, η οποία ευθαρσώς απεφάνθη ότι είναι προτιμότερη η οθωμανική κυριαρχία παρά η δυτική βοήθεια και οι όροι της. Η ουσία είναι ότι ο Πατριάρχης θα έχανε την εξουσία του γιατί σαν όρος ετέθησαν τα πρωτεία του Πάπα. Προς χάρη των πατριαρχικών συμφερόντων ναυάγησε αυτό το ενδεχόμενο σωτηρίας της αυτοκρατορίας – το οποίο βέβαια δεν γνωρίζουμε τι κατάληξη θα είχε τελικά. Σημασία έχει ότι θυσιάστηκε το ευρύτερα εννοούμενο συμφέρον του Ελληνισμού (που στη συνέχεια βρήκε στη Δύση πρόσφορο έδαφος για να διατηρηθεί και να επιβιώσει) προς χάρη των πατριαρχικών προνομίων. Το ίδιο συνέβη και μερικούς αιώνες αργότερα, όταν η Εκκλησία προσπάθησε να εμφανιστεί ως πρωταγωνιστής της Επανάστασης, ταυτίζοντας τα συμφέροντα του έθνους με τα δικά της.
Σήμερα όλοι βέβαια γνωρίζουμε ότι η απελευθέρωση της χώρας αλλά και η σύσταση του νεοελληνικού κράτους έγινε από τους Δυτικούς, πράγμα που με ιστορικούς όρους σήμαινε ότι τα συμφέροντα αυτού του νέου κρατιδίου ταυτίζονταν με τον δυτικό κόσμο. Αυτό που έμενε ήταν οι πολιτικοί της χώρας να είχαν διαχειριστεί αυτή την πραγματικότητα με τον καλύτερο τρόπο. Αλλά και με τη νέα κατάσταση που προέκυψε, η Εκκλησία λειτούργησε με γνώμονα τα συμφέροντά της χρησιμοποιώντας τα μέσα που διέθετε ώστε στη λαϊκή συνείδηση να ταυτιστεί εκ νέου (με τους νέους πλέον όρους) το εθνικό με το εκκλησιαστικό συμφέρον, αυτή τη φορά υπό την σκέπη της αυτοκέφαλης ελλαδικής Εκκλησίας. Εδώ τα συμφέροντα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως ήρθαν αντιμέτωπα με αυτά της αυτοκέφαλης ελλαδικής Εκκλησίας. Και ως σήμερα, αυτή η αντιπαλότητα καλά κρατεί…
