“Έθιμα Πρωτοχρονιάς και Θεοφανείων Αρμάνων Βέροιας” γράφει ο Γιάννης Τσιαμήτρος
ΛΙΓΟΥΤΣΑΡΗΔΕΣ
Πρόκειται για μεταμφιέσεις αντρών μέσα στο Δωδεκαήμερο, ιδιαίτερα στην Πρωτοχρονιά, αλλά και παλιότερα στα Φώτα. Το συγκεκριμένο έθιμο στη Βέροια έχει ως εξής:
Μικρά παιδιά μέχρι την ηλικία των 12 περίπου, ντυμένα ‘Λιγουτσιάρηδες’, την πρώτη του χρόνου πριν ξημερώσει, έλεγαν τα κάλαντα στα σπίτια των συγγενών και φίλων τους. Τα κάλαντα, που έλεγαν, ήτανε στα ελληνικά ως εξής:
‘Λιγουτσιάρης έρχιτι, Γινάρης ξημερώνει Φραγκίτσα δω, Φραγκίτσα κει, Φραγκίτσα πάει στη βρύση, με το γκιουρντάνι (η γκιουζντάνι) στου λιμό, με το σπαθί στη μέση, σα φέτο παλικάρια μου, σα φέτο και του χρόνου’.
Αυτό γίνονταν μέχρι και την 10ετία του 60’. Προσωπικά, ο γράφων, ως μικρό παιδί, ντύθηκα ‘Λιγουτσιάρης’ στην γνήσια ροή του εθίμου και όχι με αναβίωση.
Τα ξημερώματα, ο πιο ηλικιωμένος του σπιτιού (αφέντι μάρι) ή η πιο ηλικιωμένη (μάνα μάρεα) πήγαινε στη βρύση της αυλής του σπιτιού, την άλειφε με βούτυρο, κάνοντας τρεις φορές το σχήμα του σταυρού. Ο συμβολισμός ήταν προφανής: Όπως τρέχει το νερό, έτσι άφθονα τα αγαθά να τρέχουν όλο τον χρόνο στο σπίτι.
Οφείλουμε να σημειώσουμε ότι όλοι στην οικογένεια ανυπομονούσαν ποιο άτομο (συνήθως παιδί) θα κάνει ‘ποδαρικό’ για την νέα χρονιά. Έτσι, όταν πρωί-πρωί κτύπαγε η πόρτα, η νοικοκυρά έριχνε κάτω στο πάτωμα στραγάλια. Ο πρώτος που θα έμπαινε έπρεπε να βελάσει, να γονατίσει και να πάρει με το στόμα του τα στραγάλια. Μετά του έδιναν αλάτι που το έριχνε στο τζάκι κι, ενώ αυτό έσκαγε και ‘παρπάριζε’ η φωτιά, το παιδί εύχονταν φωναχτά και συμβολικά:
«σι τζουάκ. έζιι, ζμπ.νέτζ. νιέρλι, βιάστιλι σι τζινιράτς = Να χορέψουν τα κατσίκια, να ζήσουν τα αρνιά, οι νύφες και οι γαμπροί».
Στο τέλος η νοικοκυρά έδινε, ή έριχνε στο πάτωμα ξεραμένα σύκα, ξυλοκέρατα, καρύδια, στραγάλια, καραμέλες κ.ά. και τα παιδιά έτρεχαν συμβολικά, όπως τρέχουν τα πρόβατα και τα γίδια, να τα πάρουν με χαρά.
Μετά την εκκλησία και το μεσημεριανό φαγοπότι την Πρωτοχρονιάς, το απόγευμα έβγαιναν οι μεγαλύτεροι (14-25 χρονών) ντυμένοι ‘Λιγουτσιάρηδες’. Στα πόδια (μηρούς) τους φορούσανε ‘χολέβια’ (τσουάριτς) συνήθως μαύρα και στενά και γουρουνοτσάρουχα ή απλά παπούτσια στο κάτω μέρος των ποδιών. Στο σώμα τους φορούσαν μια φανέλα με κεντημένα τα μανίκια σε όλο το χέρι. Από πάνω φορούσαν την πουκαμίσα (κ.μάσια) και μετά έβαζαν το ταλαγάνι (αμάνικη κάπα), έτσι ώστε να φαίνεται η πουκαμίσα και στα πόδια και στα χέρια. Κατόπιν φορτώνονταν με πολλές σειρές μεγάλα κουδούνια και στο πρόσωπό τους είχαν αυτοσχέδιες μάσκες, για να φαίνονται αγριωποί (με άσπρες συνήθως τρίχες και ουρές από μαλλί γίδας). Επίσης, στα χέρια τους είχαν ξύλινα σπαθιά.
Ο αρχηγός των Λιγουτσάρηδων ήταν ξεσκέπαστος. Τα κεράσματα-χρήματα τοποθετούνταν από τον οικοδεσπότη επάνω στα γυμνά σπαθιά (πάλες) τους. Οι Λιγουτσάρηδες έλεγαν πολλά τραγούδια, ανάλογα με τα σπίτια που επισκέπτονταν (στους τσέλιγκες εύχονταν πολλά ζώα, στα παιδιά γράμματα, στους νέους να βρουν ταίρι κλπ).
Οι Λιγουτσάρηδες περιδιάβαιναν τα σοκάκια της Βέροιας και πήγαιναν στα σπίτια λέγοντας τα κάλαντα, χορεύοντας στους δρόμους και προκαλώντας εκκωφαντικούς θορύβους με τα κουδούνια. Εάν συναντιούνταν δύο παρέες, γίνονταν μια υποτυπώδη μάχη και η υποτιθέμενη νικηθείσα παρέα, αναγκάζονταν να περάσει κάτω από τα σπαθιά των νικητών (συχνό φαινόμενο των μπουλουκιών με μεταμφιέσεις του Δωδεκαημέρου, που αναφέραμε στα Γενικά του παρόντος Κεφαλαίου).
Γνωρίζοντας ότι στις μεταμφιέσεις αυτές συνήθως υπάρχει ένας θίασος με πολλά μασκαρεμένα διαφορετικά πρόσωπα-ηθοποιοί και με κάποια υποτυπώδη δραματική λειτουργία, αναρωτήθηκα γιατί αυτό δεν συμβαίνει στους Λιγουτσάρηδες της Βέροιας. Η απορία μου λύθηκε όταν διάβασα το βιβλίο των Άγγλων συγγραφέων Wace & Thompson (1914) με τίτλο ‘Οι Νομάδες των Βαλκανίων’, εκδόσεις αδελφών Κυριακίδη, Θεσ/νίκη 1989.
Οι εν λόγω συγγραφείς αναλύουν τα λαογραφικά στοιχεία της Σαμαρίνας και άλλων βλαχοχωριών και συγκεκριμένα για την επίσκεψή τους στη Βέροια γράφουν στη σελίδα 138 επί λέξη:
«…το έθιμο των Λιγουτσάρηδων στη Βέροια είναι πολύ περικομμένο και εμφανίζεται μόνο ένας ηθοποιός, ο ‘Αράπης…».
Μάλιστα στην περιγραφή που κάνουν του ίδιου εθίμου στη Σαμαρίνα εκείνο τον καιρό (αρχές 20ου αιώνα) το ονομάζουν ‘Λιγουτσάροι’. Κάνουν μια ανάλυση του εθίμου μέσα σε 4 σελίδες, όπου συνοπτικά εκθέτουν τα εξής:
«…Στο Δωδεκαήμερο δημιουργείται ένας θίασος με ηθοποιούς με σκοπό να διώξει τους καλικάντζαρους. Οι ομάδες αυτές έπαιζαν το ‘έργο’ τους σε όλα τα γειτονικά χωριά από την Πρωτοχρονιά μέχρι τα Θεοφάνεια. Εάν συναντιώνταν δυο τέτοιες ομάδες, υπήρχε συναγωνισμός για το ποια ομάδα ήταν καλύτερη, που μπορεί να έφτανε ακόμα και σε πραγματική αιματοχυσία. Οι βασικοί χαρακτήρες της κάθε ομάδας ήταν επτά: η νύφη, ο γαμπρός, η γριά, ο αράπης ή ο γέρος, ο γιατρός και δυο άντρες ντυμένοι με δέρματα, παριστάνοντας αρκούδες. Ο αράπης και οι δυο άντρες έφεραν επίσης κουδούνια. Όλοι ήταν άντρες!
Η υπόθεση του ’έργου’ είναι πολύ απλή: Ο αράπης ή ο γέρος ενοχλεί την νύφη με τα βλέμματά του. Ο γαμπρός επεμβαίνει, γίνεται καυγάς, που τελειώνει με τον θάνατο του ενός από τους δυο. Γίνεται θρήνος από την νύφη και τη γριά, έρχεται ο γιατρός, με την επέμβασή του ο πεθαμένος ξανάρχεται στη ζωή και το έργο τελειώνει με χορό όλων των ηθοποιών και το πέρασμα του καπέλου να πληρώσουν οι θεατές».
Επίσης οι συγγραφείς αναφέρουν ότι το έθιμο ποικίλει από μέρος σε μέρος και ανα-φέρει μέρη που τελείται όπως, Γρεβενά, Πήλιο, Κρανιά, Βωβούσα, Κλεισούρα, Ελασσόνα, Μογλενά κ.ά. Αυτά μας λένε οι Άγγλοι συγγραφείς!
Ακόμα στο βιβλίο του Χ. Έξαρχου, ‘Η Φούρκα της Ηπείρου’, Θεσ/νίκη 1987, σε-λίδα 359 αναφέρεται το έθιμο, συγκεκριμένα η λέξη ‘Λιγουτσάρους’ και γίνεται κι εκεί αναλυτική περιγραφή του θιάσου με περισσότερα μασκαρεμένα πρόσωπα-ηθοποιούς.
Σύμφωνα με μαρτυρίες ηλικιωμένων, πριν να έρθουν οι βλαχόφωνοι στο Βέρμιο (από τα βλαχοχώρια της Πίνδου) και πριν την καταστροφή του Βερμίου από τους Τουρκαλβανούς, το έθιμο υπήρχε και στα ντόπια ελληνόφωνα ορεινά χωριά, που ήτανε πολυπληθή και οι μάχες ανάμεσα στους Λιγουτσιάρηδες ήτανε αληθινοί και σφοδροί με θύματα. Στην Καστανιά και στο Σέλι υπάρχουν ακόμα τοπωνύμια με την ονομασία ‘Σ’κομένοι’ (στους σκοτωμένους), σε ανάμνηση των αιματηρών αναμεταξύ των χωριών συγκρούσεων των Λιγουτσιάρηδων.
Παραλλαγή του εθίμου παρατηρείται και στα Πιέρια με το όνομα ‘Λαγκατζάρια’, όπου έχουμε περίπου την ίδια μεταμφίεση και πλοκή με αυτή της Σαμαρίνας που περιγράψαμε. Μάλιστα πρέπει να επισημάνω ότι τα κάλαντα που λένε τα Λαγκατζάρια των Πιερίων (Ριζώματα) ταιριάζουν απόλυτα στον μουσικό σκοπό (τραγούδι) με τα κάλαντα των Λιγουτσάρηδων της Βέροιας.
ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΤΙΚΟ ΤΡΑΠΕΖΙ
Το μεσημέρι της Πρωτοχρονιάς κόβανε βασιλόπιτα φτιαγμένη με τυρί, η παρασκευή της οποίας αποτελούσε ολόκληρη τελετουργία. Μέσα σε αυτήν υπήρχε βέβαια το φλουρί (φλουρία) και διάφορα ξύλινα σύμβολα με μαγικό χαρακτήρα. Αυτά είχαν σχέση με τις ασχολίες της οικογένειας και μερικά ήταν κοινά σε όλες της οικογένειες. Για παράδειγμα, το ξύλο που συμβόλιζε το στύλο του σπιτιού (στούρλου ντι κάσα) έμπαινε σε όλα τα σπίτια. Επίσης, οι κτηνοτρόφοι έβαζαν τα μαντριά (μάντρα, κ.πρ.λέτζ), οι κιρατζήδες την φούρκα (φουρτουτίρεα), με την οποία φόρτωναν τα ζώα τους.
Την πίτα πάντοτε έκοβε ο μεγαλύτερος της φαμίλιας σε ισάριθμα (με τα μέλη της) κομμάτια, αφού πρώτα έβγαζε μερίδα στη μέση για τον Άγιο Βασίλη (εκεί δεν έβαζαν το φλουρί). Μετά το γυρνούσε τρεις φορές και ο καθένας έπαιρνε το κομμάτι, που του τύχαινε μπροστά του. Ήταν βέβαια φυσικό για ότι τύχαινε στον καθένα να γινότανε τα απαραίτητα σχόλια σχετικά με το μέλλον της νέας χρονιάς. Το απόγεμα ακολουθούσαν οι επισκέψεις στους Βασίληδες. Οι μικρότεροι πάντοτε επισκέπτονταν τους μεγαλύτερους από σεβασμό, έχοντας μαζί τους ένα πορτοκάλι.
ΦΩΤΑ
Ο κύκλος του Δωδεκαημέρου έκλεινε την παραμονή των Φώτων με γενική καθαριότητα, κυρίως στο τζάκι, για να φύγουν τα κακά πνεύματα, και να δεχτούν το αγιασμένο νερό. Οι νοικοκυρές κτυπούσαν τα κουδούνια για να φύγουν οι καλικάντζαροι (βλάχικα καρκάλαντζι). Βλάχα γυναίκα μου είπε επί λέξη: «Ασνάμ κλόπουτλι σφούγκ. καρκάλαντζι=κουνούσαμε τα κουδούνια για να φύγουν οι καλικάντζαροι». Εκείνη την ημέρα, στον αγιασμό των υδάτων, πολλά νεαρά βλαχόπουλα έκαναν διαγωνισμούς στο τρέξιμο τα ωραία τους άλογα, τα ‘μπινέκια’ στο ποτάμι.
Παλιότερα στη Βέροια έβγαιναν και Λιγουτσάρηδες την ημέρα των Φώτων, όπως και στην Πρωτοχρονιά. Είναι γεγονός ότι στο παρελθόν στα Φώτα γινότανε οι περισσότερες μεταμφιέσεις κατά την διάρκεια του Δωδεκαημέρου (σήμερα μεταμφιέσεις στα Φώτα γίνονται στην Καστοριά της Μακεδονίας).
Την Τετάρτη 3 Ιανουαρίου 2018 θα αναρτηθεί ολόκληρη η εργασία σχετικά με το Δωδεκαήμερο
