“Μαθαίνω διδάσκοντας… διδάσκω μαθαίνοντας την τοπική ιστορία”(2) γράφει ο Αριστοτέλης Παπαγεωργίου
√ Εφόσον αναφερόμαστε σε ιστορικές μαρτυρίες, αμιγείς και αδιαμεσολάβητες, ας αφήσουμε προς ώρας το Βελούχι και ας μεταφερθούμε στην ορεινή Ναυπακτία. 
Η περιοχή των Κραβάρων διοικητικά υπαγόταν στην ευρεία περιφέρεια (σαντζάκι) των Τρικάλων. Σε οθωμανικό κατάστιχο των ετών 1454–1455, που δημοσιεύτηκε πρόσφατα (2001) αναφέρονται οι φορολογικές υποχρεώσεις των χωριών της περιοχής προς την κεντρική διοίκηση[1]. Το χειρόγραφο φυλάσσεται στα Πρωθυπουργικά Οθωμανικά Αρχεία της Κωνσταντινούπολης. Ως τεκμήριο το κατάστιχο αυτό έχει εξαιρετική σημασία για την τοπική ιστορία της περιοχής. Αναφέρεται στις φοροπροσόδους των οικισμών που εντάσσονταν στο σαντζάκι των Τρικάλων. Ανάμεσα στα χωριά μνημονεύεται και η Κοζίτσα (σημερινή Αμπελακιώτισσα). Καθώς πρόκειται για τον πρωιμότερο κατάλογο των φορολογούμενων πληθυσμών (έστω φόρου υποτελών) της περιοχής, που σώζεται μετά την οθωμανική κατάκτηση, υφίσταται δυνητικά ως terminus post quem. Πιστοποιείται ότι ο ορεινός οικισμός της Κοζίτσας ήδη κατά τα μέσα του 15ου αιώνα είχε μόνιμους κατοίκους. Προφανώς και νωρίτερα. Άρα διαπιστώνεται αδιάλειπτη κατοίκηση του χωριού σε ιστορική συνέχεια έξι αιώνων!
√ Καύχημα της Αμπελακιώτισσας είναι το ιστορικό της μοναστήρι, όπου φυλάσσεται και η ομώνυμη εικόνα της Παναγίας. Η Παναγία Αμπελακιώτισσα, η πνευματική κιβωτός της Ναυπακτίας, αποτελεί θρησκευτικό προσκύνημα πανελλήνιας εμβέλειας, ανάλογο προς τη σπουδαία Μόνη Προυσιώτισσας, την επονομαζόμενη και Αρχόντισσα ή Κυρά της Ρούμελης. Η ίδρυση της Μονής ανάγεται ακριβώς στα 1455, λίγο μετά την Άλωση.
Η εικόνα της Παναγίας θεωρείται θαυματουργή. Σύμφωνα με την παράδοση προερχόταν από τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας. Μετά τη λεηλασία και την κατάληψη του χωριού, οι Τούρκοι την πέταξαν στον Πηνειό. Ως εκ θαύματος η εικόνα βρέθηκε κρεμασμένη στα κλαδιά μιας βελανιδιάς στις 15 Αυγούστου του 1455. Τότε χτίστηκε το πρώτο μοναστήρι. Η σύνδεση αξιοσημείωτων περιστατικών με εμβληματικές θρησκευτικές ημερομηνίες είναι προφανής. Συντελούν στην ολική καθαγίαση του χώρου. Είκοσι χρόνια αργότερα, το 1475, στην κατοχή της Μονής περιήλθε και άλλο ένα πολύτιμο απόκτημα: η λάρνακα με το δεξί χέρι του Αγίου Πολυκάρπου. Ο Άγιος Πολύκαρπος, Επίσκοπος Σμύρνης κατά το 2ο αιώνα, πέθανε μαρτυρικά παραδιδόμενος στις φλόγες μετά τη σύλληψή του από τους Ρωμαίους. Τεχνοτροπικά η Παναγία παρουσιάζεται στον όχι και τόσο συχνό τύπο της Δεομένης με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος. Εντυπωσιάζει η ευγένεια της μορφής, η χρωματική διαύγεια, η καθαρότητα των γραμμών, η φυσικότητα στη φωτοσκίαση. Υψηλής ιστορικής και αισθητικής αξίας είναι και ο περίφημος χρυσοκέντητος Επιτάφιος της Μαριώρας («Πόνος Μαριώρας»). Θεωρείται κορυφαίο έργο μεταβυζαντινής κεντητικής. Όπως αναγράφεται κεντημένο πάνω στο ίδιο το έργο, φιλοτεχνήθηκε το 1735. Προέρχεται από το εργαστήριο της σπουδαίας κεντήτριας Μαριώρας Φερζουλάχη στην Κωνσταντινούπολη.
Στη Μονή της Αμπελακιώτισσας και την απόκρημνη περιοχή της συχνά κατέφυγαν και φιλοξενήθηκαν αγωνιστές της Επανάστασης, όταν αναζήτησαν κρησφύγετο. Πιστοποιημένα όλη η ορεινή Ναυπακτία, όπως και η γειτονική Αρτοτίβα, οι Πενταγιοί, η Γραμμένη Οξυά, τα δύσβατα Άγραφα συνδέονται με τις περιοδείες του μαρτυρικού Πατροκοσμά του Αιτωλού, κατά την πρώιμη φάση του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Εδώ στις αρχές του 19ου αιώνα, πριν την κραταίωση της Επανάστασης το 1821, έδρασαν πολεμιστές όπως ο Μπότσαρης και ο Κατσαντώνης. Στα μέρη αυτά τα απάτητα και κακοτράχαλα, που τόσο γλαφυρά εξύμνησε ο Καρπενησιώτης Ζαχαρίας Παπαντωνίου, η φυσική γεωμορφολογία επέτρεπε την τακτική του κλεφτοπολέμου. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει και ο Απόστολος Βακαλόπουλος[2] «Οι Έλληνες εφαρμόζοντας την τακτική του κλεφτοπολέμου, τη μόνη στρατιωτική τακτική που τους είχε κληροδοτήσει το παρελθόν, κατορθώνουν να καταπονούν τους εχθρούς με συνεχείς εκφοβισμούς και αιφνιδιαστικές επιθέσεις ή να τους παρασέρνουν σε ενέδρες. Δρουν με επιτυχία στα νώτα τους, τους αρπάζουν τις εφοδιοπομπές, τους κόβουν τον επισιτισμό και τους βλάπτουν με όλους τους δυνατούς τρόπους. Ιδίως η Δυτική Στερεά Ελλάδα με την ορεινή διαμόρφωση του εδάφους και την πλούσια βλάστηση παρουσιάζει θαυμάσιο έδαφος για τη διεξαγωγή του κλεφτοπολέμου.
Εκεί, λοιπόν, παρασχέθηκε άσυλο και περίθαλψη σε πολλούς εκδιωχθέντες πληθυσμούς μετά την έξοδο του Μεσολογγίου το 1826. Στο σημείο αυτό βαρύνουσα σημασία αποκτά μία ακόμη αυθεντική μαρτυρία. Στις 28 Μαρτίου 1826, ο Κύριλλος, ηγούμενος της Μονής, απευθύνει επιστολή προς το στρατηγό Κώστα Μπότσαρη[3]. Διαβλέποντας την αναπότρεπτη κατάληψη του Μεσολογγίου ζητά ενίσχυση της φρουράς, ώστε να αποφευχθεί προσεχώς ο κίνδυνος από πλιατσικολογήματα, από τυχόν λεηλασίες των ιερών σκευών. Αιτείται μάλιστα συνοδεία δέκα αντρών, για ασφάλεια των μοναχών, σε περίπτωση που αναγκαστούν να εγκαταλείψουν το Μοναστήρι και κατευθυνθούν προς την Άμφισσα (Σάλωνα). Υπό το βάρος των περιστάσεων το αίτημά των μοναχών απηχεί βαθιά ανησυχία. Η αγωνία τους αγγίζει την απόγνωση. Είναι δύσπιστοι. Φτάνουν στο σημείο να απειλήσουν με κατάρες και θεία οργή, αν δεν εισακουστούν… Το κείμενο μεταγράφεται ορθογραφικά αποκατεστημένο, όχι όμως τονικά ή γλωσσικά διορθωμένο:
√ Επιστροφή στις πλαγιές του Τυμφρηστού και τα κλέφτικα λημέρια του. Εμβληματικό μεταβυζαντινό μνημείο του Μαυρίλου είναι ο Ιερός Ναός του Αγίου Δημητρίου. Πλούσιο και πολύσημο το εικονογραφικό του πρόγραμμα. Η συστηματική του ξενάγηση αποτελεί θρησκευτική και αισθητική εμπειρία. Ο ναός αποπερατώθηκε το 1728. Εστιάζω την προσοχή μου στην κτητορική επιγραφή του βόρειου τοίχου
Η επιγραφή σημειώνεται στο φόντο της παράστασης των τριών αδελφών Μυλωνά («Τα Μυλωνόπουλα»), που εμφανίζονται ως κτήτορες και αφιερωτές της εκκλησίας. Πρόκειται για το Χρήστο, τον Αλεξανδρή και τον Ιωάννη. Ο τελευταίος ήταν ιερέας και σακελάριος (= θησαυροφύλακας) του ναού. Εικονίζεται στο κέντρο και κρατά την εκκλησία ως ανάθημα, κατά την παγιωμένη βυζαντινή στερεοτυπία. Διακρίνεται ασφαλώς από τα άμφια και το σταυρό. Οι άλλοι δύο αδελφοί είναι ντυμένοι σύμφωνα με το πρότυπο ενδυμασίας των αρχόντων της εποχής. Φορούν τζουμπέ, το ριχτό παλτό με τα μανίκια και ένα είδος τουρμπάνι στο κεφάλι, το καλπάκι[4]. Πρόκειται για ιδανική περίπτωση εξάσκησης του βλέμματος στην εικαστική σημειολογία της ιστορικής ανάγνωσης…
√ Παιδαγωγικά ένα σχέδιο εργασίας, για να είναι λειτουργικό, οφείλει πρωτίστως να υπηρετεί τη διάδραση, τη δημιουργική εμπλοκή των εκπαιδευομένων. Ειδικότερα σε θέματα ιστορικού ενδιαφέροντος η παραστατικότητα είναι καθοριστική. Πρέπει οπωσδήποτε να υπάρχει και το οπτικό ερέθισμα. Για αυτό το λόγο επιλέγονται λογοτεχνικές αναφορές, επισκέψιμα μνημεία ή παντοειδή κατάλοιπα του παρελθόντος με χωροχρονική εγγραψιμότητα. Τα λείψανα αυτά συν τω χρόνω ιχνηλατούν και ανασημαίνουν το παρελθόν. Ενεργοποιούν τη συλλογική μνήμη και κατά περίπτωση μεταλλάσσονται σε ζώσα ιστορία. Τελικά το πολιτισμικό γίγνεσθαι κάθε εποχής πιστοποιεί την ιστορική συνέχεια. Άλλωστε η βιβλιογραφία και προπάντων το διαδίκτυο προσφέρουν άφθονο πληροφοριακό υλικό. Η αναπαραγωγή του χωρίς τη δυνατότητα κριτικής εμβάθυνσης καταλήγει στείρα διαδικασία. Πρέπει να προσφέρεις στο μαθητή τη δυνατότητα αλλά και τον ενθουσιασμό της πρωτόλειας έρευνας. Να του παρέχεις ακόμη τα αναγκαία μεθοδολογικά εργαλεία, κατευθύνοντάς τον με επιστημονική συνέπεια. Να τον οδηγήσεις στη γνώση και τη χαρά της ιστορικής τεκμηρίωσης χωρίς την πλήξη του ακαδημαϊσμού ή της επιστημοσύνης! Το εκπαιδευτικό project είναι συνάμα υπεύθυνο και ανάλαφρο. Προάγει τη στέρεη μάθηση με τη φρέσκια ματιά, με τη ζωογόνα φαιδρότητα, ενός παιδιού, μακριά από τη σοβαροφάνεια.
Επί παραδείγματι θα μιλήσεις για τους πύργους του Μαυρίλου, σήμα κατατεθέν της οικονομικής ευρωστίας του χωριού το πάλαι. Η παρούσα ρυμοτομία δεν επιτρέπει να διαπιστώσεις κάτι περισσότερο, δε διασφαλίζει τη βιωματικότητα. Ίσως, σε ένα στάδιο πρωτογενές, κατά τη διδασκαλία στην τάξη, να επιχειρήσει ο εκπαιδευτικός να προβάλει τη στερεοσκοπική απόδοση των κτισμάτων, πάντα με την επικουρία των νέων τεχνολογιών. Μπορεί να μιλήσει για οικογένειες επιφανείς, όπως οι Αινιάνες, που η συμβολή τους στον Αγώνα και τη στερέωση του νεοελληνικού κράτους κατόπιν υπήρξε αξιοσημείωτη. Ή να μελετήσει την περίπτωση του άρχοντα Χατζή – Οικονόμου, που το επιτύμβιο επίγραμμα του τάφου του, συνθεμένο από το Ζαχαρία Αινιάν, στον περίβολο του Αγίου Δημητρίου, παρουσιάζει γλωσσικό και φιλολογικό ενδιαφέρον αμείωτο. Η στιχουργία εντυπωσιάζει με το γλωσσικό εξαρχαϊσμό και την τήρηση της κλασικής λυρικής μετρικής. Μπορεί να μιλήσει ακόμη για το χαρακτηρισμό «Πολιτοχώρια» που συνόδευε τους ορεινούς οικισμούς του Τυμφρηστού. Πολλοί κάτοικοι αναζητώντας καλύτερη τύχη κατέφευγαν ως μετανάστες στην Κωνσταντινούπολη. Η επιτυχής οικονομική δραστηριότητα εκεί επέτρεπε υψηλότερο επίπεδο διαβίωσης κατόπιν, κατά την επιστροφή τους στη γενέτειρα. Μπορεί να αναφερθεί και στα όρια της Μεγάλης Βλαχίας, που κατά τον Πουκεβίλ, εκτείνονταν έως το 19ο αιώνα στην ευρύτερη περιφέρεια της Υπάτης.
Σε επίπεδο προφορικής ιστορίας μπορεί να στραφεί η έρευνα σε ζητήματα πιο πρόσφατα, όπως η ζοφερή περίοδος του Εμφύλιου Πολέμου. Το Βελούχι είναι αιματοβαμμένο. Τα χωριά υπέφεραν και συχνά εγκαταλείφθηκαν για μακρό χρονικό διάστημα. Οι συγκρούσεις υπήρξαν σφοδρές, κάποτε ανελέητες. Οι μαρτυρίες, αντικρουόμενες και συμπληρωματικές, φωτίζουν τη βαναυσότητα της περιόδου[5]. Απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή και ευαισθησία στην οργάνωση και αξιολόγηση υλικού. Οι δομημένες συνεντεύξεις και οι προφορικές μαρτυρίες, ιδίως όσων επιζούν έως σήμερα, προτάσσονται ανυπερθέτως.
Είναι ελπιδοφόρο το γεγονός ότι και στο Μαυρίλο και στην Αμπελακιώτισσα καταβάλλονται προσπάθειες να συστηθούν λαογραφικές συλλογές που εμπλουτίζονται διαρκώς. Εκτίθενται κυρίως χρηστικά αντικείμενα του καθημερινού βίου σε παλαιότερες εποχές. Εδώ όμως προέχει η φωτογραφική τοπική ιστορία. Το αποτύπωμα μνήμης στο film αφήνει ίχνος δραματικά ενεργό. Στο Μαυρίλο στεγάζεται στο κτήριο του παλιού Δημοτικού Σχολείου. Ασφαλώς θα ήταν προτιμότερο το χωριό να διαθέτει επαρκή μαθητικό πληθυσμό, ώστε να εξακολουθεί να λειτουργεί ως σχολείο. Η εσωτερική μετανάστευση έχει καταφέρει στην περιφέρεια πλήγμα ανεπούλωτο. Φαίνεται ότι όποιες απόπειρες αποκέντρωσης επιχειρήθηκαν κατά καιρούς δεν ευδοκίμησαν τελικά.
Πολιτισμικά projects λαογραφικού προσανατολισμού επιβάλλεται να προσεγγίζουν εκφάνσεις της παραδοσιακή ζωής με σεβασμό. Προέχει η περιφρούρηση, η ακεραίωση του αυθεντικού. Το φολκλόρ με την τεχνητή του επίφαση, τα ποικιλώνυμα σύγχρονα πανηγύρια με τη λάμψη του strass, τις σαμπάνιες που ανοίγουν στις παραγγελιές, τις πλαστικές καρέκλες, τη βροντώδη μουσική των παραμορφωτικών ντεσιμπέλ στα ηχεία, που επιπλέον προέρχεται και από την play list ενός συνδεμένου υπολογιστή, τα απερίγραπτα νεοδηματικά δεν κάνουν τίποτε άλλο παρά να νοθεύουν το γνήσιο, να εμπορευματοποιούν βάναυσα και να εκφυλίζουν… Φαλκιδεύουν το αυθόρμητο και το απεμπολούν. Νομίζω ότι είναι αναγκαίος ο ανασχεδιασμός. Δεν (ξε)πουλάω την παράδοση αλλά την προωθώ εύστοχα και σταθμισμένα, με όρους ορθολογικούς. Δεν απορρίπτω ανοήτως την εμπορικότητα αλλά και δεν υποκύπτω παθητικά στις επιταγές του τρέχοντος marketing.
Ποιος δεν αγαπά τα τοπικά προϊόντα της Ρούμελης; Τα μοναδικά κάστανα του Μαυρίλου, το μυρωδάτο τσίπουρο, τα τραγανά γλυκά του κουταλιού, την μπαμπανέτσα με το καλαμποκίσιο αλεύρι και τα φρέσκα κηπευτικά; Εύγευστες εικόνες σαν κι αυτές συνεπάγονται τερψιλαρύγγιες εμπειρίες. Ή, όπως συνηθίζω να λέω χιουμοριστικά, μεταφράζονται σε… φεστιβάλ χοληστερίνης!
Ας κλείσουμε ευφρόσυνα με όρους που μόνο η περιβαλλοντική αγωγή εγγυάται. Διαδρομές μέσα στα έλατα, προσεγγίσεις σε απροσπέλαστα πέτρινα γεφύρια, σε παλιούς νερόμυλους…
Και πάντα η καταιγιστική δύναμη, η λυτρωτική αφθονία του νερού. Ο Σπερχειός, ο αρχαίος θεοποιημένος ποταμός, πηγάζει ακριβώς από το Μαυρίλο κάτω από την κορυφογραμμή του Τυμφρηστού και εκβάλλει στο Μαλιακό κόλπο. Το όνομά του συνδέεται ετυμολογικά με το αρχαιοελληνικό ρήμα σπέρχω = ρέω ορμητικά (πρβλ. τα παράγωγα σφαίρα, σφυροκοπώ αλλά και το ριζικό ασπαίρομαι = (συν)ταράζομαι – στην ποντιακή διάλεκτο αχπαράομαι). Εκτός από τη μάχη της Αλαμάνας το 1821, δεν παραλείπω ποτέ να μνημονεύσω και την οριστική απώθηση των Βουλγάρων του τσάρου Σαμουήλ στις όχθες του ποταμού από το στρατηγό Νικηφόρο Ουρανό το 995 μΧ.
Ας αφήσουμε όμως, στο σημείο αυτό, την κλασική γραμματεία αλλά και τη νεότερη λογοτεχνία να μιλήσουν. Ξεκινώντας πατρογονικά, άρα από τον Όμηρο, στη ραψωδία Ψ (στίχοι 140 – 149) της «Ιλιάδας» διαβάζουμε:
ἔνθ᾽ αὖτ᾽ ἄλλ᾽ ἐνόησε ποδάρκης δῖος Ἀχιλλεύς·
στὰς ἀπάνευθε πυρῆς ξανθὴν ἀπεκείρατο χαίτην,
τήν ῥα Σπερχειῷ ποταμῷ τρέφε τηλεθόωσαν·
ὀχθήσας δ᾽ ἄρα εἶπεν ἰδὼν ἐπὶ οἴνοπα πόντον·
Σπερχεί᾽ ἄλλως σοί γε πατὴρ ἠρήσατο Πηλεὺς
κεῖσέ με νοστήσαντα φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν
σοί τε κόμην κερέειν ῥέξειν θ᾽ ἱερὴν ἑκατόμβην,
πεντήκοντα δ᾽ ἔνορχα παρ᾽ αὐτόθι μῆλ᾽ ἱερεύσειν
ἐς πηγάς, ὅθι τοι τέμενος βωμός τε θυήεις.
ὣς ἠρᾶθ᾽ ὃ γέρων, σὺ δέ οἱ νόον οὐκ ἐτέλεσσας.
Τότε ο Αχιλλέας ο γοργοπόδαρος στοχάστηκε αλλά πάλε·
αλάργα απ᾿ την πυρά ετραβήχτηκε, και τα ξανθά του κόβει
μαλλιά, που μακροπλόκαμα έθρεφε στου Σπερχειού τη χάρη,
και με καημό μιλά αγναντεύοντας το πέλαο το κρασάτο:
« Σπερχειέ, του κάκου αλήθεια σου ‘ταξεν ο κύρης μου ο Πηλέας,
στην ποθητή πατρίδα αν γύριζα κει πέρα, τα μαλλιά μου
στη χάρη σου να κόψω, κάνοντας θυσία τρανή από πάνω:
πενήντα κριάρια πλάι στους όχτους σου βαρβάτα να σου σφάξω,
πα στις πηγές, οπού ‘ναι το άλσος σου κι ο ευωδιαστός βωμός σου.
Τέτοιαν ευκή είχε κάμει ο γέροντας, μα εσύ το ναι δεν το ‘πες!
Η Μαυριλιώτισσα ρομαντική ποιήτρια Αγανίκη Αινιάν – Μαζαράκη[6] (1838 – 1892), τιμώντας τον τόπο καταγωγής της, θα αφιερώσει μελίρρυτους στίχους μεγαλήγορου και αρχαιόπρεπου λυρισμού:
Εις τον ωραίον Τυμφρηστόν όπου η φύσις θάλλει,
όπου υπάρχουν άγνωστα εις άλλους τόπους κάλλη,
εκεί,.. όπου τα αρχικά εμμένουν έτι ήθη,
εκεί όπου ηρωικά εισέτι πάλλουν στήθη,
όπου παντού απέριττον ευρίσκεις ευφυίαν
και εις παν σου βήμα απαντάς αγνήν φιλοξενίαν,
εκεί εν έαρ έζησα· κι εισέτι όσο ζήσω,
ουδέποτε θα δυνηθώ αυτό να λησμονήσω.
Όταν ο γίγας Τυμφρηστός χωμένος εις νεφέλας
εφαίνετο πως πόλεμον είχε με τας θυέλλας
κι εκτύπων κεραυνοί βαρείς τα δάση τα πυκνά του
κι αργυρωμένους ρυάκας εγέννων τα πλευρά του,
ω, πόσα τότε θέλγητρα η αλαζών του φύσις
δεν είχε!… Πόσας μ’ άφησεν ωραίας αναμνήσεις!…
Εκεί κι ο πλέον ασεβής εμπνέεται θρησκείαν
και προσεγγίζει τον θεόν και την αθανασίαν.
Ω… Τις περιπλανώμενος εδώ, σ’ αυτούς τους τόπους,
όπου τους πλέον ευφυείς εγέννησαν ανθρώπους
και υπό την πυκνήν σκιάν αειθαλούς ελάτης,
που χύνει η αγράμπελη το θείον άρωμά της,
ακούων την μελίφθογγον να ψάλλη η αηδόνα
και που και που την τρυφεράν φιλέρημον τρυγόνα,
δεν λησμονεί των πόλεων την νάνον καχεξίαν,
του φραγκικού πολιτισμού την τύρβην την αθλίαν;
Ωστόσο η αξεπέραστη απλότητα του δημοτικού τραγουδιού, η πυκνότητα νοήματος και η μεστότητα της στιχουργίας, η αμεσότητα της αίσθησης που αποπνέει, η ειδυλλιακή ατμόσφαιρα της λαϊκής βουκολικής ποίησης, όλα αυτά τελικά υπερισχύουν. Νομίζω ότι πιο διαυγής επίλογος δε θα μπορούσε να υπάρξει:
Βελούχι μου περήφανο[7]
κι οξιά ζωγραφισμένη,
λιώσε τα χιόνια γλήγορα
να χορταριάσει ο τόπος.
Να βγουν οι βλάχοι στα βουνά
να βγουν κι οι βλαχοπούλες,
να βγουν και τα βλαχόπουλα
λαλώντας τις φλογέρες.
Να βγουν τα λάγια πρόβατα
με τα λαμπρά κουδούνια,
να βγουν τ’ αρνάκια παίζοντας
μπροστά από τις μάνες.
———————————————————————————————–
[1] Βλ. διεξοδική παρουσίαση και ανάλυση του χειρογράφου από το Γ. Λιακόπουλο (2007) «Η απογραφή των Κραβάρων στο Οθωμανικό Φορολογικό Κατάστιχο ΜΜ10», «Ναυπακτιακά» 15, 2007 – 2009, σελ. 415–561.
[2] Απόστολος Ε. Βακαλόπουλος (2005κγ) «Νέα Ελληνική Ιστορία, 1204 – 1985», Βάνιας, Θεσσαλονίκη, σελ. 164.
[3] Βλ. σχετικά Παπαδημητρίου (1996, 49 κε). Προέρχεται από το Δ. Οικονόμο «Αρχείον του Στρατηγού Κώστα Μπότσαρη», Αθήναι 1934, σελ. 87 κε.
[4] Πρβλ. http://users.teilam.gr/~dsakellaris/MAVRILO/MAVRILO.HTM. Επιστημονικά προκρίνονται οι καταγεγραμμένες εντυπώσεις του Μανόλη Χατζηδάκη. Ο κορυφαίος βυζαντινολόγος, με το έργο διεθνούς κύρους, επισκέφτηκε το Μαυρίλο το 1960 και μελέτησε επισταμένα το μνημείο. Την πληροφορία παραθέτει ο Χ. Παπαγεωργίου, όπ (2014, 93, σημ. 64).
[5] Πολλές οι βιβλιογραφικές παραπομπές εν προκειμένω. Τα ιστορικά τεκμήρια εκ προοιμίου πρέπει να προσεγγίζονται με σύνεση, επιστημονική νηφαλιότητα και τη δέουσα αποστασιοποίηση από το θυμοειδές. Ας σημειωθούν εδώ αφετηριακά:
- Dominique Eudes (1975) «Οι καπετάνιοι – Ο ελληνικός εμφύλιος πόλεμος 1943–1949», Μτφρ. Γ. Παπακυριάκη, Εξάντας, Αθήνα
- Ευάγγελος Αβέρωφ – Τοσίτσας (1974) «Φωτιά και τσεκούρι – Ελλάς 1946 – 49 και τα προηγηθέντα», Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» Ι.Δ. Κολλάρου & Σίας, Αθήναι
- Γεώργιος Χ. Μάνουκας (1961) «Παιδομάζωμα – Το μεγάλο έγκλημα κατά της φυλής», Έκδοσις Συλλόγου Επαναπατρισθέντων εκ του Παιδομαζώματος, Αθήναι
- Μαρία Μπέϊκου (2010) «Αφού με ρωτάτε να θυμηθώ», Καστανιώτης, Αθήνα
- Γιώργος Μαργαρίτης (2000 & 2001) «Ιστορία του Ελληνικού Εμφυλίου Πολέμου 1946 – 1949», Τόμοι Α & Β, Βιβλιόραμα, Αθήνα
[6] Πρβλ. στο https://independent.academia.edu/AristotelisPapageorgiou: Αριστοτέλης Παπαγεωργίου (2016) «Θαμπό της φωτοσκίασης απείκασμα – Η Μητιώ Μεγδάνη-Σακελλαρίου συναντά και συστήνει τον Κάρλο Γκολντόνι στην Κοζάνη του Νεοελληνικού Διαφωτισμού» Για την Αγανίκη Αινιάν βλ. κυρίως υποσημείωση 1.
[7] Βλ. ή μάλλον άκου https://www.youtube.com/watch?v=78kNDw8ilhM
