Ο αγιογράφος Συμεών Ματσκάνης. Μετουσιώνοντας το χρώμα σε πνεύμα / συνέντευξη στη Δήμητρα Σμυρνή

“Η αγιογραφία είναι η ποίηση της ζωγραφικής. Η ποίηση είναι πύκνωση του λόγου, η αγιογραφία  είναι πύκνωση της ζωγραφικής” (Συμεών Ματσκάνης)

Συνέντευξη στη Δήμητρα Σμυρνή

Ρέει ευθύγραμμα η προσευχή
το ύψιστο αγγίζει η ταπείνωση
πλήθος  προσώπων ομιλούν
μέσα στα άγια κάδρα

 Έγραψε  όχι μόνο με θαυμασμό αλλά και με κατάνυξη  ο ποιητής Ηλίας Τσέχος για τα έργα του Συμεών Ματσκάνη. Κι εκείνος, ο αγιογράφος, σε περιμένει στο εργαστήρι του, να μιλήσει για την Τέχνη του, για την πάλη του να αποτυπώσει με τα πινέλα του το υπερκόσμιο. Γύρω του τα έργα του, παλιές προθήκες με πολύτιμες γι αυτόν πέτρες,  θυμητάρια, βιβλία, πολλά βιβλία Τέχνης,  παλέτες, χρώματα…

Απλός, ανεπιτήδευτος, άλλοτε ορθολογιστής  –άλλωστε έχει κάνει σπουδές των θετικών επιστημών-  άλλοτε ονειροπόλος, μιλά με το ίδιο πάθος για την αγιογραφία αλλά και για τα κακώς κείμενα της εποχής μας και του τόπου μας.      

Πώς ξεκίνησε για σας, κ. Ματσκάνη,  η μοναχική πορεία του καλλιτέχνη, η πάλη σας να μετουσιώσετε το χρώμα σε πνεύμα;

Είχα από παλιά κάποιο ερέθισμα, από δικό μου άνθρωπο, που ασχολούνταν με την αγιογραφία επαγγελματικά. Παρά τις παροτρύνσεις του να ασχοληθώ με την αγιογραφία, δεν το έκανα. Όταν όμως το1994 επισκέφθηκα το Άγιο Όρος, τότε όλα άλλαξαν. Ήταν τόσο έντονες οι εντυπώσεις και τα συναισθήματα,  που μου γεννήθηκε η επιθυμία και η ανάγκη να ασχοληθώ.

Μέσα στην ατμόσφαιρα του Όρους, οι παραστάσεις που βλέπεις μπροστά σου, αν δεν τις δεις με κλειστή ψυχή, αν αφήσεις τον εαυτό σου ελεύθερο, είναι ολοζώντανες. Σε παρασέρνουν,  σε παίρνουν μαζί τους. Χρειάζεται ανοιχτή ψυχή, για να πάρεις αυτό που σου δίνει το Όρος,  αυτό,  που εκεί το ονομάζουν «χάρισμα». Πρέπει να το βιώσεις,  για να καταλάβεις τι σημαίνει. Η αγιογραφία είναι το σημείο σύνδεσης  του εγκόσμιου με το υπερκόσμιο. Έτσι κι αλλιώς, η εικόνα είναι ο αγωγός επικοινωνίας ανάμεσα στον άνθρωπο και το εικονιζόμενο πρόσωπο. Αυτό συνέβαινε πάντα.

Βέβαια,  είναι γνωστή η αντιπαράθεση στο Βυζάντιο μεταξύ εικονομάχων και εικονολατρών, όπως και το ότι  υπάρχουν  πολιτισμοί,  που στη θρησκεία τους δε χρειάζονται απεικονίσεις, παράδειγμα οι μουσουλμάνοι. Έτσι λοιπόν, ξεκίνησα αυτοδίδακτος αλλά με πολλά διαβάσματα στη συνέχεια.

Αν και είστε αυτοδίδακτος, κάποιοι πρέπει να στάθηκαν  «δάσκαλοί» σας  με το έργο τους. Ποιοι ήταν, τι πήρατε από τον καθένα;

Αναμφισβήτητα με επηρέασε η Κρητική Σχολή. Όταν η Κωνσταντινούπολη βρισκόταν στα τελευταία της, πλήθος αγιογράφων έφυγαν στην Κρήτη ή στη Βενετία. Έτσι,  ξεκίνησε μια καλλιτεχνική επικοινωνία μεταξύ Ανατολής και Δύσης, με κέντρο όμως την Κρήτη. Γεννήθηκε η Κρητική Σχολή Αγιογραφίας, η οποία με γοήτευσε και την ακολούθησα. Κυρίως ο Θεοφάνης. Με υπέταξε, μου επιβλήθηκε με τα χρώματα και την κίνηση των έργων του. Τα χρώματά  του είναι βαριά, δεν είναι τα χρώματα,  που βλέπουμε σήμερα. Έχει μια τελείως διαφορετική φιλοσοφία. Στα έργα του διατηρούνται όλα τα χαρακτηριστικά της Κρητικής Σχολής, η μακριά κορμοστασιά,  η στενή απεικόνιση των προσώπων. Ο Θεοφάνης είναι πρότυπο για μένα.

Σημαντικός και ο Άγγελος, ο ιδρυτής της Κρητικής Σχολής. Με επηρέασε πολύ. Σημαντικότατες και οι επιδράσεις του Φώτη Κόντογλου και του Δομήνικου Θεοτοκοπούλου. Ο Κόντογλου είναι για μένα ο θεωρητικός της υπόθεσης. Τον μελέτησα πολύ και πήρα πολλά απ’ αυτόν. Δεν ήξερα ούτε την κατεργασία του ξύλου,  ούτε τη σύνθεση  του χρώματος, ούτε το σχέδιο. Ο Κόντογλου ήταν ο δάσκαλός  μου. Όσο για το Θεοτοκόπουλο, την παγκόσμια αυτή μορφή, τα χρώματά του πάντα με γοήτευαν. Δεν εγκατέλειψε ποτέ την ορθόδοξη αγιογραφία. Παντού, μέσα στα έργα του, φαίνεται ο τρόπος γραφής της Ορθοδοξίας.

Στις εικόνες σας   εντυπωσιάζουν τα βαθιά χρώματα, με κυρίαρχο το χρυσό, το οποίο όμως υποτάσσεται στην αίσθηση της παλαιότητας, που αναδίδουν όλα τα έργα σας. Θαρρείς πως ανήκουν σε μακρινούς, περασμένους αιώνες. Πώς πετυχαίνετε  αυτό το αποτέλεσμα;

Η προσπάθεια, που κάνω, να προσδώσω στα έργα μου την όψη παλιών εικόνων, είναι επηρεασμένη από το Όρος. Η καινούργια εικόνα δεν επιβάλλεται εύκολα, γιατί διακρίνεται το καινούργιο από τα χρώματά της, που είναι έντονα. Η παλιά αλλάζει τα χρώματα,  τα γλυκαίνει, τα κάνει πιο βαθιά, πιο «αισθηματικά». Αναδίδει την πατίνα του χρόνου. Αυτό προσπάθησα να το περάσω και στις δικές μου εικόνες.

Αφού βρήκα τους υπόλοιπους τρόπους να προσεγγίζω το ζητούμενο, βρήκα και τον τρόπο να προσδίδω στις εικόνες μου την αίσθηση της παλαιότητας. Θα μου πείτε ποιος είναι ο τρόπος; Είναι μυστικό! Αν και τα μυστικά της τεχνικής (λέει γελώντας) πρέπει να λέγονται, γιατί δεν μπορείς να τα πάρεις μαζί σου,  χρειάζεται να βρεθεί κι εκείνος, στον οποίο θα αποκαλυφθεί το μυστικό, ο κατάλληλος, για να καρποφορήσει!

Αν και είστε πιστός στους απαράβατους κανόνες της αγιογραφίας,  στα έργα σας είναι εμφανής η κίνηση και η τρίτη διάσταση. Πώς συνδυάζονται οι δύο οπτικές;

Κίνηση υπάρχει σε μία αγιογραφία κάπου στον 17^ο αιώνα. Επειδή μου αρέσει,  προσπαθώ να τη βάλω και στα δικά μου έργα. Δεν θέλω να κάνω όμως περισσότερα βήματα στην κίνηση,  από όσα έχω κάνει, γιατί, όπως μου επισήμανε κάποιος καλόγερος αγιογράφος,  τον οποίο εκτιμώ, αν κάνω και άλλο βήμα, κινδυνεύω να βρεθώ… στην Αναγέννηση! Προσπαθώ να κρατήσω μια δύσκολη ισορροπία, να μην ξεφύγω.

Η αγιογραφία δεν είναι ελεύθερη. Αν θέλεις να μείνεις μέσα στην αγιογραφία, να κρατήσεις τα παραδοσιακά της στοιχεία, πρέπει να χαλιναγωγείς συνέχεια τον εαυτό σου. Βέβαια, μπορείς να μελετήσεις θεολογικά τα θέματα και έτσι να πάρεις πρωτοβουλίες. Αυτό όμως είναι κάτι πάρα πολύ δύσκολο, με μεγάλο κίνδυνο να θεωρηθείς ότι ξεφεύγεις,  να θεωρηθείς ακόμη και… αιρετικός!

Γιατί η αγιογραφία, έχοντας μια τεράστια παράδοση, έχει διαμορφώσει όχι μόνο σχήματα και χρώματα αλλά και παραστάσεις. Είναι χιλιάδες τα έργα,  τα οποία φτιάχτηκαν μέσα στους αιώνες. Αυτό είναι δεσμευτικό. Έχει διαμορφωθεί μία κατάσταση, ένα status. Όσο για την τρίτη διάσταση στην αγιογραφία,  είναι μια πολύ δύσκολη υπόθεση, η οποία δεν είναι εύκολο να γίνει κατανοητή. Ενώ στη ζωγραφική η τρίτη διάσταση δίνεται με το «σημείο φυγής» στο βάθος της εικόνας, στην αγιογραφία τα «σημεία φυγής» είναι περισσότερα από ένα, πίσω από το θεατή, με στόχο του αγιογράφου να του επιβληθεί και να κάνει την παράσταση μεγαλοπρεπέστερη. Σ’  αυτό το θέμα θα μπορούσαν να ειπωθούν πάρα πολλά, τα οποία όμως θα ήταν ιδιαίτερα εξειδικευμένα και προφανώς δεν θα ενδιέφεραν τον αναγνώστη.

Ήδη θέσατε μια σημαντική διαφορά μεταξύ ζωγραφικής και αγιογραφίας. Υπάρχουν κι άλλες;

Αυθόρμητα μου έρχεται μία σημαντική ακόμη. Η ζωγραφική στηρίζεται στο εικάζω. Εικάζω, ζωγραφίζω φωτογραφικά, εικάζω, τραβώ τρεις μολυβιές και βάζω το θεατή να δει ότι αυτές οι μολυβιές είναι αυτό που βλέπει απέναντί του. Στην αγιογραφία τα πράγματα είναι πολύ συγκεκριμένα. Εδώ είσαι υποχρεωμένος να βρίσκεσαι πάνω στη θεολόγηση της εικόνας, πάνω στην περιγραφή της σκηνής του Ευαγγελίου. Γι αυτό είπα και πριν ότι η εικόνα είναι ο αγωγός,  που μεταφέρει το θεατή σε όσα απεικονίζονται. Είναι λοιπόν η αγιογραφία εικαστική τέχνη; Δύο παγκόσμια συνέδρια, που έγιναν μ’ αυτό το θέμα, δεν έδωσαν απάντηση. Να τολμήσω να το κάνω εγώ; Δε θα το κάνω. Σε τελική ανάλυση,  ενώ ο ζωγράφος είναι ελεύθερος να κάνει ό,τι θέλει, ο αγιογράφος είναι πάντα δεσμευμένος.

Πολλοί ζωγράφοι θεωρούν την αγιογραφία κάτι πολύ απλό. Δεν είναι. Η αγιογραφία είναι η ποίηση της ζωγραφικής. Η ποίηση είναι πύκνωση του λόγου, η αγιογραφία  είναι πύκνωση της ζωγραφικής.  Όπως ο ποιητής συλλαμβάνει μια λέξη, η οποία κρύβει μια συμπυκνωμένη έννοια, έτσι και ο αγιογράφος, με μια πινελιά, δίνει αυτά,  που ένας ζωγράφος δίνει με ένα σωρό χρώματα.

 Συχνά αποτυπώνετε στις εικόνες σας το δικό σας ψυχικό κόσμο, τα συναισθήματά σας. Παράδειγμα, απέναντι μου, αυτήν τη στιγμή,  ο Ιωάννης ο Πρόδρομος. Το βλέμμα του σε διαπερνά. Τι αυστηρότητα!  Η Παναγία σας, πάλι, με τι στοργή αλλά και με τι  αγωνία για τα μελλούμενα, φιλάει το χεράκι του παιδιού της! Στα συναισθήματα των προσώπων καθρεφτίζονται τα δικά σας, έντονα συναισθήματα, αυτά του καλλιτέχνη. Κατηγορηθήκατε ποτέ γι αυτήν την υποκειμενική διάσταση,  που δίνετε στα έργα σας;

Θα προσπαθήσω να σας εξηγήσω, αφού αναφερθήκατε σε συγκεκριμένα παραδείγματα. Ο Πρόδρομος έχει μια στροφή κεφαλής των τριών τετάρτων, που οφείλεται στην τόλμη της Κρητικής Σχολής,  στην οποία ανήκει η τεχνοτροπία του έργου. Την κίνηση αυτή δε θα τη δούμε εύκολα στην αγιογραφία. Όσο για την υποκειμενικότητα, φυσικά και το τι βγαίνει πάνω στην κάθε εικόνα έχει σχέση με το συναίσθημά μου,  την ώρα που τη δουλεύω.

Όσο για την Παναγία, μπορεί οι Παναγίες, βρεφοκρατούσες ή οδηγήτριες,  να είναι δεδομένες ως παραστάσεις, αλλά σαφώς το συναίσθημα του αγιογράφου, την ώρα της δουλειάς, επηρεάζει το τελικό αποτέλεσμα. Αν κατηγορήθηκα για υποκειμενικότητα στην απεικόνιση; Είχα κάποιους υπαινιγμούς τέτοιου είδους, τους αγνοώ όμως και δηλώνω πάντα ερασιτέχνης και όχι επαγγελματίας, κρατώντας μια μορφή ελευθερίας για μένα.

Κάνατε ατομικές εκθέσεις στην πόλη της Βέροιας και σε άλλες πόλεις.  Στη Βέροια συμμετείχατε και σε ομαδικές εκθέσεις. Επομένως,  γνωρίζετε τον καλλιτεχνικό κόσμο της πόλης. Ποια είναι η άποψή σας για το ντόπιο καλλιτεχνικό δυναμικό;

Το καλλιτεχνικό δυναμικό της πόλης και του νομού είναι και μεγάλο και εξαιρετικό  σε πολλούς τομείς. Τόσο μεγάλο και τόσο εντυπωσιακό, που ούτε καν μπορούμε να το φανταστούμε. Σκεφτείτε ότι έξω διαπρέπουν συντοπίτες μας.  Είναι καλλιτέχνες παγκοσμίου κύρους. Ένα από τα παραδείγματα, ο ζωγράφος Τηλέμαχος Πιλιτσίδης, ο οποίος ζει στην Πολωνία, διαπρέπει στην Πολωνία, διαπρέπει σε όλο τον κόσμο, αλλά δεν μπόρεσε να φέρει έκθεση δική του στη χώρα του και μάλιστα στον τόπο του, λόγω οικονομικής αδυναμίας. Σκόπευε να φέρει μαζί του και άλλους δύο μεγάλους καλλιτέχνες της διασποράς. Ζήτησε βοήθεια από τη Βέροια αλλά δεν του δόθηκε.

Πέρα από το συγκεκριμένο παράδειγμα,  η ίδια η Βέροια, σ’ ένα βάθος χρόνου, έχει να παρουσιάσει ταλέντα. Αν δείτε έργα, που χάρισαν παλιότεροι ζωγράφοι στο Δήμο – δεν ξέρω πού βρίσκονται τώρα, ίσως ένα μέρος βρίσκεται στο υπόγειο του Χώρου Τεχνών- τα οποία εκθέτονταν εκεί, που σήμερα στεγάζεται το ΚΕΠ,  θα διαπιστώσετε ότι η Βέροια έχει καλλιτέχνες. Απλά χώροι, οι οποίοι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως εκθεσιακοί, χρησιμοποιούνται όχι παραγωγικά, για άλλες ανάγκες. Υπάρχουν χώροι στο κέντρο της πόλης,  ιδανικοί για εκθέσεις. Θα δημιουργούσαν μια άλλη ατμόσφαιρα. Πρέπει να το προσέξουμε.

Τα έργα σας κοσμούν ναούς αλλά και ιδιωτικές συλλογές στην Ελλάδα και το Εξωτερικό. Έφτασαν μέχρι τη Βοστώνη, τη Μόσχα, τη Βιέννη. Ισχύει για σας το «κανείς προφήτης στον τόπο του» ή όχι;

Απόλυτα! Ξέρετε τι σημαίνει να υπάρχουν προτάσεις από το Εξωτερικό, για να δουν το έργο σου και να έρχεται η πολιτεία να σε σταματά; Όσα έργα μου βγήκαν έξω, βγήκαν με παρεμβάσεις φίλων, που δέχτηκαν να κόψουν ένα τιμολόγιο, να κόψουν παραστατικό. Για να πάει όμως ένα σύνολο εικόνων έξω, θα πρέπει να μπω σε μια διαδικασία τόσο δύσκολη, που τελικά καταλήγω «δεν θέλω να πάω πουθενά, ας μείνει η δουλειά μου εδώ. Δουλεύω, γιατί μ’ αρέσει να δουλεύω. Ας μη με δούνε πουθενά».

Το θέμα αφορά πλήθος καλλιτεχνών. Γιατί, αν εγώ μιλώ για την αγιογραφία, από πίσω υπάρχουν ζωγράφοι,  μουσικοί, γλύπτες και ένα σωρό άλλοι καλλιτέχνες, οι οποίοι θα μπορούσαν να υποστηρίξουν τον πολιτισμό της χώρας, για τον οποίο κοπτόμεθα(!) αλλά τελικά φροντίζουμε να τον… «σφάζουμε». Σταματούν τους καλλιτέχνες τα «βουλωμένα αυτιά» και η κοντόφθαλμη αντίληψη των κρατούντων. Είδαμε πρωθυπουργούς να είναι υπουργοί πολιτισμού, είδαμε υπουργούς πολιτισμού, οι οποίοι είχαν πολλές γνώσεις ως άτομα, αλλά ο πολιτισμός παρέμεινε καθηλωμένος.

 Αντιμετωπίζουμε ως χώρα κρίση όχι μόνο οικονομική αλλά πολιτική, κοινωνική και πολιτισμική. Πώς μπορεί να αναστραφεί το κλίμα, ως προς τον πολιτισμό, μέσα στις υπάρχουσες συνθήκες;

Ως προς τον εκκλησιαστικό πολιτισμό, η θρησκεία έχει μεγάλη δύναμη ακόμη και η Εκκλησία μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο. Άλλωστε έχει τη δυνατότητα της κινητοποίησης των μαζών. Η βοήθειά της μπορεί να είναι απεριόριστη. Τουλάχιστον στη Βέροια έχουμε τόσο πλούτο!  Αλλά και η Καστοριά, οι Σέρρες, τα Μετέωρα, η Ήπειρος, η  Πελοπόννησος και όχι μόνο,  έχουν μεγάλο υλικό για προβολή. Έχουμε αρχιτεκτονικά δημιουργήματα, έχουμε εικαστικά, αν βέβαια θεωρήσουμε την αγιογραφία εικαστική τέχνη.

Όσον αφορά στο γενικότερο πολιτισμό, όχι μόνο στον εκκλησιαστικό, χρειάζονται φωτισμένοι άρχοντες, χρειάζεται αντίληψη γύρω από τον πολιτισμό. Υπάρχουν χώρες που δε συγκρίνονται σε πολιτισμικό πλούτο με την Ελλάδα κι έφτασαν στο σημείο να κάνουν ασήμαντα και γελοία πράγματα. Έκαναν το «Μουσείο Τρόμου», εκθέτοντας γκιλοτίνες, κρεμάλες…! Αν αυτοί επιδιώκουν να προβάλουν κάτι τόσο ασήμαντο, εμείς,  με τέτοιο πλούτο,  δεν μπορούμε, με λίγη μεθόδευση και προσοχή, να δημιουργήσουμε ένα ισχυρό πολιτιστικό ρεύμα;

Έχοντας ως κέντρο τη Βεργίνα, μας δίνεται η δυνατότητα πολλαπλών δραστηριοτήτων. Αλλά και εδώ στη Βέροια, γιατί τα ψηφιδωτά του Αγίου Παταπίου να είναι μονίμως σκεπασμένα; Θα μπορούσαν με κάποια χρήματα να εκτεθούν σε κοινή θέα.

Οι ναοί μας στη Βέροια είναι και πολλοί και με τρομερά ενδιαφέροντα διάκοσμο. Ο Ναός Κηρύκου και Ιουλίτης αποτελεί αρχιτεκτονικό κόσμημα, η Εκκλησία του Χριστού είναι εκπληκτική! Ούτε όλοι οι Βεροιώτες τους έχουμε δει αλλά και ακόμη και εμείς οι αγιογράφοι δεν μπορέσαμε να δούμε και να μελετήσουμε όλους τους ναούς μας. Πρέπει να τεθούν αυτά τα θέματα στους τοπικούς άρχοντες. Μα, θα μπορούσαν να πουν: «Τώρα με τις εκκλησίες θα ασχολούμαστε;» Είναι πολιτισμός και πρέπει να μας νοιάζει! Στην περιοχή μας υπάρχει ναός,  που αποτελεί Σχολή στο 18^ο αιώνα και τον οποίο έχουν κατασκάψει οι χρυσοθήρες, σπάζοντας ακόμη και τις αγιογραφίες! Υπάρχουν ανεκμετάλλευτοι θησαυροί! Χρειάζεται πολιτική βούληση. Ο πολιτισμός είναι ένα από τα όπλα μας.

Έχουμε φτάσει ως λαός στο έσχατο σημείο ταπείνωσης. Αυτή η κατάσταση που ζούμε σήμερα, αυτό το ταπεινωτικό αδιέξοδο,  εκφράζεται στον «Ελκόμενο Χριστό»,  που βλέπετε απέναντί σας. Καλλιτεχνική αδεία –όπως λέμε ποιητική αδεία-  έδωσα ιδιαίτερη έμφαση στα δεμένα χέρια του, γιατί, όπως είπαμε και πριν, αυτό που αισθάνεται ο καλλιτέχνης,  αυτό προσπαθεί να βγάλει στο έργο του. Εγώ αισθάνομαι ότι ζούμε όλοι μας, η χώρα μας, αυτήν την εποχή, αυτήν την παράσταση. Ο λαός μας είναι με δεμένα τα χέρια και «ελκόμενος». Που πάει; Που οδηγείται;

Τι είναι λοιπόν  για σας, τον αμετανόητο εραστή της,  η Τέχνη; Πώς θα την ορίζατε;

Για μένα Τέχνη είναι οτιδήποτε μπορεί να φτιάξει ο άνθρωπος, αφού συνδέσει το μυαλό και την ψυχή του με τα χέρια του. Όσους περισσότερους πείσει, όσους περισσότερους συγκινήσει με το αποτέλεσμα της δουλειά του, τόσο περισσότερο έχει πετύχει. Αλλά θα προτιμούσα να κλείσω με μία αγαπημένη μου φράση από το βιβλίο  «Η Φλώρια των νερών», της Ισμήνης Καπάνταη.

Μυστήριο, μυστήριο, μυστήριο…
Αυτό είναι η Τέχνη!

……………………………

Φωτογραφίες: faretra.info