“Η στρατηγική του Τραμπ, ο Θουκυδίδης και η Ύβρις” / γράφει ο Jeffrey D. Sachs

^{Άρθρο του Jeffrey D. Sachs | Common Dreams | μτφρ. Σωτήρης Μητραλέξης}

Το τελευταίο μνημόνιο του προέδρου για την Εθνική Στρατηγική Ασφάλειας αντιμετωπίζει την ελευθερία να εξαναγκάζεις τους άλλους ως την ουσία της αμερικανικής κυριαρχίας. Πρόκειται για ένα απειλητικό έγγραφο που, αν επιτραπεί να παραμείνει σε ισχύ, θα επιστρέψει για να στοιχειώσει τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Η Στρατηγική Εθνικής Ασφαλείας (National Security Strategy, NSS) για το 2025 που δημοσίευσε πρόσφατα ο πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ παρουσιάζεται ως ένα σχέδιο για την ανανέωση της αμερικανικής δύναμης. Είναι επικίνδυνα λανθασμένη από τέσσερις απόψεις.

Πρώτον, η NSS βασίζεται στη μεγαλομανία: την πεποίθηση ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες απολαμβάνουν απαράμιλλη υπεροχή σε κάθε βασικό τομέα της εξουσίας. Δεύτερον, βασίζεται σε μια αυστηρά μακιαβελική άποψη του κόσμου, αντιμετωπίζοντας τις άλλες χώρες ως εργαλεία που μπορούν να χειραγωγηθούν προς όφελος των ΗΠΑ. Τρίτον, βασίζεται σε έναν αφελή εθνικισμό που απορρίπτει το διεθνές δίκαιο και τους διεθνείς θεσμούς, ως εμπόδια στην κυριαρχία των ΗΠΑ και όχι ως πλαίσια που ενισχύουν την ασφάλεια των ΗΠΑ και του κόσμου συνολικά.

Τέταρτον, σηματοδοτεί μια βίαιη χρήση της CIA και του στρατού από τον Τραμπ. Λίγες μέρες μετά τη δημοσίευση της NSS, οι ΗΠΑ κατάσχεσαν απροκάλυπτα ένα δεξαμενόπλοιο που μετέφερε πετρέλαιο από τη Βενεζουέλα σε ανοικτή θάλασσα, με το αδύναμο επιχείρημα ότι το πλοίο είχε παραβιάσει στο παρελθόν τις κυρώσεις των ΗΠΑ κατά του Ιράν.

Η κατάσχεση δεν ήταν ένα αμυντικό μέτρο για την αποτροπή μιας επικείμενης απειλής. Ούτε είναι καθόλου νόμιμο να κατάσχονται πλοία στην ανοιχτή θάλασσα λόγω μονομερών αμερικανικών κυρώσεων. Μόνο το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ έχει τέτοια εξουσία. Αντίθετα, η κατάσχεση είναι μια παράνομη πράξη που αποσκοπεί στην επιβολή αλλαγής καθεστώτος στη Βενεζουέλα. Ακολουθεί τη δήλωση του Τραμπ ότι έχει δώσει εντολή στη CIA να πραγματοποιήσει μυστικές επιχειρήσεις εντός της Βενεζουέλας για να αποσταθεροποιήσει το καθεστώς.

Η αμερικανική ασφάλεια δεν θα ενισχυθεί με συμπεριφορές εκφοβισμού. Αντίθετα, θα αποδυναμωθεί – δομικά, ηθικά και στρατηγικά. Μια μεγάλη δύναμη που τρομάζει τους συμμάχους της, εξαναγκάζει τους γείτονές της και αγνοεί τους διεθνείς κανόνες, τελικά απομονώνεται.

Με άλλα λόγια, η NSS δεν είναι απλώς μια άσκηση υπεροψίας στο χαρτί. Μεταφράζεται γρήγορα σε θρασύτητα στην πράξη.

Μια λάμψη ρεαλισμού, και μετά μια βουτιά στην υπεροψία

Για να είμαστε δίκαιοι, η NSS περιέχει στιγμές ρεαλισμού που έπρεπε να είχαν έρθει εδώ και καιρό. Παραδέχεται σιωπηρά ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν μπορούν και δεν πρέπει να προσπαθήσουν να κυριαρχήσουν σε ολόκληρο τον κόσμο, και αναγνωρίζει σωστά ότι ορισμένοι σύμμαχοι έχουν σύρει την Ουάσιγκτον σε δαπανηρούς πολέμους επιλογής που δεν ήταν προς το πραγματικό συμφέρον της Αμερικής. Επίσης, απομακρύνεται -τουλάχιστον ρητορικά- από μια καταστροφική σταυροφορία της μεγάλης δύναμης. Η στρατηγική απορρίπτει τη φαντασίωση ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν ή πρέπει να επιβάλουν μια παγκόσμια πολιτική τάξη.

Αλλά η μετριοφροσύνη είναι βραχύβια. Η NSS επαναλαμβάνει γρήγορα ότι η Αμερική διαθέτει «τη μεγαλύτερη και πιο καινοτόμο οικονομία στον κόσμο», «το κορυφαίο χρηματοπιστωτικό σύστημα στον κόσμο» και «τον πιο προηγμένο και κερδοφόρο τεχνολογικό τομέα στον κόσμο», όλα υποστηριζόμενα από «τον πιο ισχυρό και ικανό στρατό στον κόσμο». Αυτοί οι ισχυρισμοί δεν χρησιμεύουν απλώς ως πατριωτικές διακηρύξεις, αλλά ως δικαιολογία για τη χρήση της αμερικανικής ηγεμονίας για την επιβολή όρων σε άλλους. Φαίνεται ότι οι μικρότερες χώρες θα υποστούν το μεγαλύτερο βάρος αυτής της υπεροψίας, καθώς οι ΗΠΑ δεν μπορούν να νικήσουν τις άλλες μεγάλες δυνάμεις, κυρίως επειδή διαθέτουν πυρηνικά όπλα.

Γυμνός μακιαβελισμός καταγεγραμμένος στο εθνικό δόγμα

Η μεγαλοστομία της NSS είναι συνυφασμένη με έναν γυμνό μακιαβελισμό. Το ερώτημα που θέτει δεν είναι πώς οι Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες χώρες μπορούν να συνεργαστούν προς αμοιβαίο όφελος, αλλά πώς η αμερικανική επιρροή -στις αγορές, τη χρηματοδότηση, την τεχνολογία και την ασφάλεια- μπορεί να εφαρμοστεί για να αποσπάσει τις μέγιστες παραχωρήσεις από άλλες χώρες.

Αυτό είναι πιο έντονο στη συζήτηση της NSS για το τμήμα του Δυτικού Ημισφαιρίου, όπου διακηρύττεται ένα «Συμπλήρωμα Τραμπ» στο Δόγμα Μονρόε. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, δηλώνει η NSS, θα διασφαλίσουν ότι η Λατινική Αμερική «θα παραμείνει ελεύθερη από εχθρικές ξένες εισβολές ή ξένη ιδιοκτησία βασικών περιουσιακών στοιχείων», και οι συμμαχίες και η βοήθεια θα εξαρτώνται από την «μείωση της εχθρικής εξωτερικής επιρροής». Αυτή η «επιρροή» αναφέρεται σαφώς στις κινεζικές επενδύσεις, τις υποδομές και τα δάνεια.

Η NSS είναι σαφής: οι συμφωνίες των ΗΠΑ με χώρες «που εξαρτώνται περισσότερο από εμάς και, ως εκ τούτου, στις οποίες έχουμε τη μεγαλύτερη επιρροή» πρέπει να οδηγούν σε συμβάσεις αποκλειστικής προμήθειας για αμερικανικές εταιρείες. Η πολιτική των ΗΠΑ πρέπει να «καταβάλλει κάθε δυνατή προσπάθεια για να απομακρύνει τις ξένες εταιρείες» που κατασκευάζουν υποδομές στην περιοχή, και οι ΗΠΑ πρέπει να αναδιαμορφώσουν τους πολυμερείς αναπτυξιακούς οργανισμούς, όπως η Παγκόσμια Τράπεζα, ώστε να «εξυπηρετούν τα αμερικανικά συμφέροντα».

Στις κυβερνήσεις της Λατινικής Αμερικής, πολλές από τις οποίες διακινούν εκτενώς εμπορεύματα τόσο με τις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και με την Κίνα, ουσιαστικά λέγεται: πρέπει να συνεργάζεστε με εμάς, όχι με την Κίνα -αλλιώς θα υποστείτε τις συνέπειες.

Μια τέτοια στρατηγική είναι στρατηγικά αφελής. Η Κίνα είναι ο κύριος εμπορικός εταίρος για το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου, συμπεριλαμβανομένων πολλών χωρών του δυτικού ημισφαιρίου. Οι ΗΠΑ δεν θα είναι σε θέση να υποχρεώσουν τις χώρες της Λατινικής Αμερικής να αποβάλουν τις κινεζικές εταιρείες, αλλά θα βλάψουν σοβαρά τη διπλωματία των ΗΠΑ στην προσπάθειά τους αυτή.

Τόσο θρασύς εκφοβισμός που ακόμη και οι στενοί σύμμαχοι ανησυχούν

Η NSS διακηρύσσει ένα δόγμα «κυριαρχίας και σεβασμού», αλλά η συμπεριφορά της έχει ήδη περιορίσει αυτήν την αρχή στην κυριαρχία των ΗΠΑ και την ευαλωτότητα των υπολοίπων. Αυτό που κάνει το αναδυόμενο δόγμα ακόμη πιο εξαιρετικό είναι ότι τώρα τρομάζει όχι μόνο τα μικρά κράτη της Λατινικής Αμερικής, αλλά ακόμη και τους στενότερους συμμάχους των ΗΠΑ στην Ευρώπη.

Σε μια αξιοσημείωτη εξέλιξη, η Δανία -ένας από τους πιο πιστούς εταίρους των ΗΠΑ στο ΝΑΤΟ– έχει δηλώσει ανοιχτά ότι οι ΗΠΑ αποτελούν πιθανή απειλή για την εθνική ασφάλεια της Δανίας. Οι Δανοί υπεύθυνοι για την άμυνα έχουν δηλώσει δημοσίως ότι δεν μπορεί να θεωρηθεί δεδομένο ότι η κυβέρνηση Τραμπ θα σεβαστεί την κυριαρχία του Βασιλείου της Δανίας επί της Γροιλανδίας και ότι η Δανία πρέπει να προετοιμαστεί για την πιθανότητα μιας βίαιης απόπειρας κατάληψης του νησιού από τις ΗΠΑ.

Αυτό είναι εκπληκτικό από πολλές απόψεις. Η Γροιλανδία φιλοξενεί ήδη την αμερικανική αεροπορική βάση Thule και βρίσκεται σταθερά εντός του δυτικού συστήματος ασφάλειας. Η Δανία δεν είναι αντι-αμερικανική, ούτε επιδιώκει να προκαλέσει την Ουάσιγκτον. Απλώς ανταποκρίνεται λογικά σε έναν κόσμο στον οποίο οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αρχίσει να συμπεριφέρονται απρόβλεπτα, ακόμη και προς τους υποτιθέμενους φίλους τους.

Το γεγονός ότι η Κοπεγχάγη αισθάνεται υποχρεωμένη να εξετάσει αμυντικά μέτρα κατά της Ουάσιγκτον είναι πολύ ενδεικτικό. Υποδηλώνει ότι η νομιμότητα της αρχιτεκτονικής ασφάλειας υπό την ηγεσία των ΗΠΑ διαβρώνεται από μέσα. Αν ακόμη και η Δανία πιστεύει ότι πρέπει να προστατευθεί από τις Ηνωμένες Πολιτείες, το πρόβλημα δεν είναι πλέον η ευπάθεια της Λατινικής Αμερικής. Πρόκειται για μια συστημική κρίση εμπιστοσύνης μεταξύ των χωρών που κάποτε έβλεπαν τις ΗΠΑ ως εγγυητή της σταθερότητας, αλλά τώρα τις θεωρούν ενδεχόμενο ή και πιθανό επιτιθέμενο.

Εν ολίγοις, η NSS φαίνεται να διοχετεύει την ενέργεια που προηγουμένως αφιερωνόταν στην αντιπαράθεση των μεγάλων δυνάμεων στον εκφοβισμό των μικρότερων κρατών. Αν η Αμερική φαίνεται να είναι λίγο λιγότερο διατεθειμένη να ξεκινήσει πολέμους τρισεκατομμυρίων δολαρίων στο εξωτερικό, είναι πιο διατεθειμένη να χρησιμοποιήσει ως όπλα τις κυρώσεις, τον οικονομικό εξαναγκασμό, τις κατασχέσεις περιουσιακών στοιχείων και τις κλοπές σε ανοικτή θάλασσα.

Ο χαμένος πυλώνας: Νόμος, αμοιβαιότητα και αξιοπρέπεια

Ίσως το βαθύτερο ελάττωμα της NSS είναι αυτό που παραλείπει: τη δέσμευση για το διεθνές δίκαιο, την αμοιβαιότητα και τη απλή αξιοπρέπεια ως θεμέλια της αμερικανικής ασφάλειας.

Η NSS θεωρεί τις υπάρχουσες δομές παγκόσμιας διακυβέρνησης ως εμπόδια για τη δράση των ΗΠΑ. Απορρίπτει τη συνεργασία για το κλίμα ως «ιδεολογία» και μάλιστα ως ψέμα, «hoax», σύμφωνα με την πρόσφατη ομιλία του Τραμπ στον ΟΗΕ. Υποβαθμίζει τον Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών και θεωρεί τους διεθνείς θεσμούς κυρίως ως εργαλεία που πρέπει να προσαρμοστούν στις αμερικανικές προτιμήσεις. Ωστόσο, είναι ακριβώς τα νομικά πλαίσια, οι συνθήκες και οι προβλέψιμοι κανόνες που έχουν προστατεύσει ιστορικά τα αμερικανικά συμφέροντα.

Οι ιδρυτές των Ηνωμένων Πολιτειών το είχαν κατανοήσει αυτό σαφώς. Μετά τον Αμερικανικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας, δεκατρία νέα κυρίαρχα κράτη υιοθέτησαν σύντομα ένα σύνταγμα για να συγκεντρώσουν βασικές εξουσίες -στη φορολογία, την άμυνα και τη διπλωματία- όχι για να αποδυναμώσουν την κυριαρχία των κρατών, αλλά για να την εξασφαλίσουν με τη δημιουργία της Ομοσπονδιακής Κυβέρνησης των ΗΠΑ. Η εξωτερική πολιτική της κυβέρνησης των Ηνωμένων Πολιτειών μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έκανε το ίδιο μέσω του ΟΗΕ, των θεσμών του Bretton Woods, του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου και των συμφωνιών ελέγχου των όπλων.

Η NSS του Τραμπ αντιστρέφει τώρα αυτή τη λογική. Αντιμετωπίζει την ελευθερία να εξαναγκάζει άλλους ως την ουσία της κυριαρχίας. Από αυτή την άποψη, η κατάσχεση του βενεζουελάνικου δεξαμενόπλοιου και οι ανησυχίες της Δανίας είναι εκδηλώσεις της νέας πολιτικής.

Αθήνα, Μήλος και Ουάσιγκτον: Πίσω στον Θουκυδίδη

Αυτή η ύβρις θα επιστρέψει για να στοιχειώσει τις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο αρχαίος Έλληνας ιστορικός Θουκυδίδης καταγράφει ότι όταν η ηγεμονική Αθήνα αντιμετώπισε το μικρό νησί της Μήλου το 416 π.Χ., οι Αθηναίοι δήλωσαν ότι «οι ισχυροί κάνουν ό,τι μπορούν και οι αδύναμοι υποφέρουν ό,τι χρειάζεται» («Δυνατὰ δὲ οἱ προύχοντες πράσσουσι καὶ οἱ ἀσθενεῖς ξυγχωροῦσιν»). Ωστόσο, η ύβρις της Αθήνας ήταν και η καταστροφή της. Δώδεκα χρόνια αργότερα, το 404 π.Χ., η Αθήνα έπεσε στα χέρια της Σπάρτης. Η αθηναϊκή αλαζονεία, η υπερβολή και η περιφρόνηση των μικρότερων κρατών συνέβαλαν στην ενδυνάμωση της συμμαχίας που τελικά την κατέστρεψε.

Η NSS του 2025 μιλά με παρόμοιο αλαζονικό ύφος. Είναι ένα δόγμα της ισχύος πάνω από το νόμο, του εξαναγκασμού πάνω από τη συναίνεση και της κυριαρχίας πάνω από τη διπλωματία. Η αμερικανική ασφάλεια δεν θα ενισχυθεί με συμπεριφορές εκφοβισμού. Θα αποδυναμωθεί -δομικά, ηθικά και στρατηγικά. Μια μεγάλη δύναμη που τρομάζει τους συμμάχους της, εξαναγκάζει τους γείτονές της και αγνοεί τους διεθνείς κανόνες, τελικά απομονώνεται.

Η στρατηγική εθνικής ασφάλειας των ΗΠΑ πρέπει να βασίζεται σε εντελώς διαφορετικές προϋποθέσεις: αποδοχή ενός πολυπολιτισμικού κόσμου, αναγνώριση ότι η κυριαρχία ενισχύεται, και δεν μειώνεται, μέσω του διεθνούς δικαίου, αναγνώριση ότι η παγκόσμια συνεργασία σε θέματα κλίματος, υγείας και τεχνολογίας είναι απαραίτητη, και κατανόηση ότι η παγκόσμια επιρροή των ΗΠΑ εξαρτάται περισσότερο από την πειθώ παρά από τον εξαναγκασμό.