“Εγκαταλελειμμένα και εντελώς ετοιμόρροπα σημαντικά μνημεία της σύγχρονης ιστορίας στη Λέρο” / γράφει ο Ανδρέας Δανεζάκης

Μετά ήρθαν οι πολιτικοί εξόριστοι της δικτατορίας, οι κομμουνιστές και οι δημοκράτες εχθροί της «Εθνοσωτηρίου Επαναστάσεως» της 21 Απριλίου 1967.

Λέπιδα – Αη Γιώργης

Με τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο έτοιμο να ξεσπάσει, οι Ιταλοί ξεκινούν πολεμικές επιχειρήσεις για την κατάληψη των Δωδεκανήσων ώστε να πιέσουν και να εμποδίσουν τον ανεφοδιασμό των τουρκικών στρατευμάτων στη Λιβύη.  Στις 28 Απρίλη 1912 καταλαμβάνουν την Αστυπάλαια, στις 5 Μάη την Ρόδο, στις 8 Μάη την Αστυπάλαια, στις 12 Μάη τα νησιά Κάλυμνος, Λέρος, Λειψοί,  Πάτμος, Νίσυρος, Τήλος, Κάσος, και Κάρπαθος, στις 19 Μάη τη Σύμη και τέλος την Κω στις 20 Μάη 1912. Τα Δωδεκάνησα περνούν κάτω από την «προσωρινή» κατοχή της Ιταλίας.

Με την κατάληψη της Λέρου από τους Ιταλούς το Λακκί γίνεται κέντρο του ιταλικού σχεδιασμού για τον έλεγχο της Ανατολικής Μεσογείου.

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία καταρρέει. Στις 10 Αυγούστου του 1920, υπογράφεται η Συνθήκη των Σεβρών με την οποία η Τουρκία αναγνωρίζει την κυριαρχία της Ελλάδας στην Θράκη και την Σμύρνη παραιτείται υπέρ της Ιταλίας από τα κυριαρχικά της

Δικαιώματα στα Δωδεκάνησα. Την ίδια μέρα υπογράφεται ελληνοϊταλική συνθήκη σύμφωνα με την οποία η Ιταλία παραχωρούσε στην Ελλάδα τα Δωδεκάνησα εκτός από τη Ρόδο.

Όμως αμέσως μετά ξεσπά ο ελληνοτουρκικός πόλεμος  που έχει ως αποτέλεσμα την μικρασιατική καταστροφή. Οι Ιταλοί καταγγέλλουν τη Συνθήκη των Σεβρών. Τον Ιούλη του 1923 υπογράφεται  η Συνθήκη της Λωζάνης, η οποία, ανάμεσα στα άλλα προβλέπει την οριστική κτίση της Δωδεκανήσου από τους Ιταλούς. Η «προσωρινή» κατοχή από την Ιταλία μετατρέπει τα Δωδεκάνησα από αποικία σε «Κτήση Ιταλικών Νήσων του Αιγαίου».

Αμέσως ξεκινούν οι εργασίες για την δημιουργία του Αεροναύσταθμου G.Rossetti, της μεγάλης αεροναυτικής βάσης στα Λέπιδα η οποία θα οδηγήσει και στην απόφαση σχεδιασμού της πόλης στο Λακκί.

Caserma Avieri — κοιτώνας των Βασιλικών Τεχνικών Σχολών – 11ο Περίπτερο – hot spot

Κατά τα έτη 1928 – 1930 κατασκευάζεται για να στεγάσει τους σμηνίτες της Ιταλικής Αεροπορικής Βάσης ένα επιβλητικό τριώροφο κτιριακό συγκρότημα, ο Στρατώνας Αεροπόρων (Caserma Avieri) με συνολικό εμβαδό 4.628 τ.μ.

Παράλληλα, στην περιοχή στεγάζονται το αρχηγείο της Βάσης (Regio Aeroporto). Το μοναδικό κτίριο της Οθωμανικής Περιόδου που συναντάται στην περιοχή, η βίλα του Τσιγαδά Πασά (499 τ.μ.) χρησιμοποιείται ως Λέσχη των Αξιωματικών της Βάσης Υδροπλάνων.

Μετά τη Μάχη της Λέρου, η χρήση των στρατοπέδων στα Λέπιδα αλλάζει σταδιακά χαρακτήρα. Οι Ιταλοί, μια ειρωνεία της ιστορίας, είναι οι πρώτοι που καταλήγουν έγκλειστοι, ως αιχμάλωτοι πολέμου, από τους Γερμανούς, στους πρώην κοιτώνες τους.

Με το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Τρίτη 8 Μάη 1945, αρχίζει η Αγγλική κατοχή στα Δωδεκάνησα. Οι στρατώνες στα Λέπιδα εγκαταλείπονται και σιγά-σιγά ερημώνουν.

Στις 7 Μάρτη 1948 η Δωδεκάνησος ενσωματώνεται με την Ελλάδα. Στις 24 Οκτώβρη του ίδιου έτους ο Παύλος Γκλύξμπουργκ και η Φρειδερίκη επισκέπτονται τη Λέρο, μαζί με ανώτατους στρατιωτικούς και εκπροσώπους των διοικήσεων των στρατοπέδων της Μακρονήσου, της Λάρισας και της Θεσσαλονίκης και επιλέγουν τα ερειπωμένα κτίρια της Αεροναυτικής Βάσης Gianni Rossetti της ιταλικής Διοίκησης Λέρου, στα Λέπιδα, για να στεγαστούν τα κτίρια του συγκροτήματος των Βασιλικών Τεχνικών Σχολών, της μεγαλύτερης Παιδούπολης. Ένα στρατόπεδο που θα συγκέντρωνε «τα ανταρτόπαιδα, τα παιδιά των συμμοριτών, των φυλακισμένων, των αντεθνικώς δρώντων, των ΕΑΜβούλγαρων, των απάτριδων».

Στον Στρατώνα των Ιταλών Αεροπόρων, (η Γκαζέρμα Αβιέρι) όπου στεγάζονταν πια στην αρχή οι «ανταρτόπληκτοι» και αργότερα, στην δεύτερη φάση των Βασιλικών Τεχνικών Σχολών, μετά το 1951 – 52, οι με αίτησή τους μαθητές – τρόφιμοι από όλη την Ελλάδα.

«Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου»

Η διάδοχη κατάσταση των Σχολών της Φρειδερίκης είχε δρομολογηθεί. Με το από 18-3-1957 Βασιλικό Διάταγμα, που δημοσιεύεται στις 7-5-1957 στο ΦΕΚ 76/57 Τ. Α΄ ιδρύεται η «Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου» (ήδη έχει κλείσει η Αποικία Ψυχοπαθών στη νησίδα Αγ. Γεωργίου Σαλαμίνας) η οποία στην αρχή στεγάζεται σε κτίρια της Ιταλικής Ναυτικής Βάσης στη θέση «Γωνιά» του Λακκιού.

Στο τέλος της δεκαετίας του ’50 το έργο της αναμόρφωσης των ανταρτόπαιδων έχει ολοκληρωθεί. Τον Μάη του 1957 ιδρύεται η «Αποικία Ψυχοπαθών Λέρου». Στις 18.6.1964 τα κτίρια της Γκαζέρμα Αβιέρι από κοιτώνες των έγκλειστων ανταρτόπαιδων μαθητών της Σχολής, μετονομάζονται σε 11ο Περίπτερο και φτάνουν να φιλοξενούν πάνω από 850 ασθενείς.

Η πρώτη αποστολή μεταφέρει 224 ασθενείς στις 26-7-1964. Σε διάστημα 11 χρόνων έχουμε 33 ομαδικές, μικρές και μεγάλες, μεταγωγές από τις οποίες 8 θα έχουν από 221 έως 358 ασθενείς. Η τελευταία αποστολή, της περιόδου αυτής, θα γίνει στις 15-2-1975 με 241 ασθενείς. Στο σύνολό τους οι ασθενείς, αυτών των αποστολών, φτάνουν στους 2569.

Το 11ο Περίπτερο θα κλείσει οριστικά στις 24-12-1996.

Μετανάστες – πρόσφυγες

Από το 1996 που έκλεισε η «Αποικία των Ψυχοπαθών Λέρου», μετά από περίπου 16 χρόνια καταστροφικής εγκατάλειψης των κτιρίων, που αφέθηκαν ερειπωμένα στη φθορά του χρόνου, και μαζί τους εμφανίστηκε η απειλή της απώλειας σημαντικότατων μνημείων την σύγχρονη ιστορίας, ήρθαν οι εξελίξεις στη Μέση Ανατολή.

Στα Λέπιδα εξακολουθεί η απελπισία να γεννά δάκρυα… Για 8-9 χρόνια, στοιβάχτηκαν στα Λέπιδα  χιλιάδες Πρόσφυγες και Μετανάστες. Το νησί της Λέρου εξακολούθησε να είναι ταυτισμένο με τον ξεριζωμό, τον πόνο και την απόγνωση.

Σήμερα έχει κατασκευαστεί Κλειστή Ελεγχόμενη Δομή, ακριβώς πάνω από τους ιστορικούς ιταλικούς στρατώνες στα Λέπιδα, ένα σύγχρονο στρατόπεδο συγκέντρωσης, έτοιμο να «φιλοξενήσει» 2500 χιλιάδες απόκληρους και κυνηγημένους και ποιος ξέρει, μετά από αυτούς ποιοι άλλοι θα πάρουν σειρά να «φιλοξενηθούν» στην δομή…

Το βίντεο που δείχνει, στις μέρες μας, Αύγουστος 2022, την τραγική κατάσταση της Gazerma Avieri είναι του Δημήτρη Κλάγκου

Caserma Sommergibili — Βασιλικές Τεχνικές Σχολές – Caserma Marinai — Οι Πολιτικοί Εξόριστοι της Δικτατορίας — 16ο το «περίπτερο των γυμνών»

Λίγο έξω από τον κόλπο των Λέπιδων, στην απότομη νότια ακτή του κόλπου, στην περιοχή του Αγ. Γεωργίου, το 1926, οι Ιταλοί ξεκινούν την κατασκευή τμήματος της προκυμαίας μήκους 95 μέτρων για τη δημιουργία της Ναυτικής Βάσης.

Μέχρι το 1935 ολοκληρώνονται οι εργασίες για τη δημιουργία Βάσης Υποβρυχίων και του Ναυστάθμου στον Αη Γιώργη και οι κατασκευές των κτιριακών συγκροτημάτων στην περιοχή, όπως το διώροφο κτίριο για τη διαμονή των ναυτών (Caserma Marinai) κοντά στην εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, λίγο παραπέρα το τετραώροφο κτίριο που αποτέλεσε στρατώνα των πληρωμάτων των υποβρυχίων (Caserma Sommergibili).

Από την προβλήτα της Γκαζέρμα Μαρινάι ξεκίνησε το υποβρύχιο Delfino, στις 14 Αυγούστου 1940, για να βυθίσει ανήμερα τον Δεκαπενταύγουστο το «Έλλη».

Στη περιοχή Αγ. Γεωργίου δημιουργούνται ακόμα τα κτίρια των συνεργείων διαφόρων ειδικοτήτων, εγκαταστάσεις δεξαμενών καυσίμων, καταφύγια, ναυπηγοεπισκευαστική μονάδα, για εξυπηρέτηση πολεμικών σκαφών όλων των τύπων καθώς και πλωτή δεξαμενή.

Η Βάση Υποβρυχίων και ο Ναύσταθμος δεν συνδέονταν με τον Αεροναύσταθμο, όπως σήμερα, αλλά η πρόσβαση σε αυτά γινόταν από έναν δρόμο που ξεκινούσε από την περιοχή του Αγ. Φανουρίου στον Ξηρόκαμπο.

Το ιταλικό υποβρύχιο «Ντελφίνο» (Delfino) με διοικητή τον υποπλοίαρχο Τζουζέπε Αϊκάρντι ξεκίνησε από τον Στρατώνα Ναυτικού (Caserma Marinai) στον Αη Γιώργη, στο Λακκί της Λέρου, με αποστολή να πλήξει εχθρικά πλοία στην Τήνο, τη Σύρο και στη συνέχεια να αποκλείσει τη Διώρυγα της Κορίνθου.

Στη Μάχη της Λέρου, στο μεγάλο βομβαρδισμό της 26ης Σεπτέμβρη 1943 το συγκρότημα της Βάσης βομβαρδίζεται, με αποτέλεσμα το κτίριο που στεγάζει τα πληρώματα των υποβρυχίων (Caserma Sommergibili) να υποστεί σοβαρές ζημιές, οι οποίες δεν επισκευάστηκαν, τελείως, ποτέ.

Χαρακτηριστικά, καταρρέει το κεντρικό τμήμα του 3ου και 4ου ορόφου και το ένα από τα δύο κλιμακοστάσια.

Από τον Μάη του 1945 έως τον Νοέμβρη του 1946, οι Αγγλοι προχώρησαν στο ξήλωμα των ιταλικών στρατιωτικών εγκαταστάσεων ολόκληρης της Λέρου. Ξηλώθηκαν από τις βάσεις τους όλες οι εγκαταστάσεις βολής καθώς και τα κανόνια που επέζησαν των πολεμικών επιχειρήσεων στις πυροβολαρχίες. Ξηλώθηκαν επίσης όλες οι εγκαταστάσεις του Ναυστάθμου του Αη Γιώργη.

Η Βάση παραμένει βομβαρδισμένη, ξηλωμένη και εγκαταλελειμμένη μέχρι το 1947, όταν τα Δωδεκάνησα ενσωματώνονται πλέον στο ελληνικό κράτος.

Βασιλικές Τεχνικές Σχολές

Στις αρχές του Μάρτη 1949, ο πολεμικό πλοίο Μαχητής αποβιβάζει στην βομβαρδισμένη προβλήτα του Αη Γιώργη, στα Λέπιδα, τα πρώτα «100 παραπλανημένα Ελληνόπουλα». Μέχρι το τέλος του χρόνου οι ανταρτόπαιδες – μαθητές και τρόφιμοι θα ξεπεράσουν τους 1500.

Το κεντρικό κτίριο των Σχολών είναι το κτίριο που στέγαζε τα πληρώματα των υποβρυχίων, στεγάζει πλέον κοιτώνες και τα εργαστήρια των μηχανικών. Οι σχολές που συγκεντρώνονται αντιπροσώπευαν πολλά επαγγέλματα: Γανωματήδες, φαναρτζήδες, τσαγκάρηδες, μαραγκούς, τυπογράφους, μηχανικούς μηχανών εσωτερικής καύσης, μηχανουργούς και ραδιοτεχνίτες.

Στις 2 του Μάρτη1949, το πολεμικό πλοίο Μαχητής αποβιβάζει στην βομβαρδισμένη προβλήτα του Αη Γιώργη, τους πρώτους μαθητές των Βασιλικών Σχολών, τα πρώτα «100 παραπλανημένα Ελληνόπουλα», ήταν ανήλικοι μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού, που είχαν συλληφθεί και κρατούνταν στα «στρατόπεδα συγκέντρωσης κομμουνιστοσυμμοριτών» του ΓΕΣ. Προέρχονταν κύρια από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης της Πελοποννήσου, από το ήδη ηττημένο αντάρτικο της Πελοποννήσου.

Τα παιδιά μαζί με ντόπιους τεχνίτες ξεκίνησαν να επισκευάζουν τα κτίρια. Στην αρχή τον Στρατώνα του Ναυτικού (Γκαζέρμα Μαρινάι) στον Αη Γιώργη, που χρησιμοποιήθηκε για να τους στεγάσει. Παράλληλα μια ομάδα τιμωρημένων ανταρτόπαιδων ανοίγει το δρόμο που συνδέει σήμερα τον Αη Γιώργη με τον κόλπο των Λέπιδων.

Στις Γκαζέρμες Μαρινάι και Σομερτζίμπιλι στεγάζονταν τα «αμετανόητα» ανταρτόπαιδα, οι ανήλικοι μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού.

Οι Πολιτικοί Εξόριστοι της Δικτατορίας

Στα χρόνια της Απριλιανής χούντας, η πρώτη μεταγωγή των εξόριστων από την Γυάρο στη Λέρο έγινε τον Ιούνη του 1967, στο Παρθένι. Στα μέσα του Οκτώβρη του 1967, γύρω στους 1.200 «αμετανόητοι» πολιτικοί κρατούμενοι μεταφέρθηκαν από τη Γυάρο στο Λακκί. Στον Αη Γιώργη οι πολιτικοί κρατούμενοι στοιβάζονται στα κτίρια των πρώην Βασιλικών Τεχνικών Σχολών Λέρου (Caserma Sommergibili) και τους κοιτώνες του Ιταλικού Ναυτικού (Caserma Marinai). Ενας τρίτος γύρος απάνθρωπης συμπεριφοράς, αποκλεισμού και εξευτελισμών έχει αρχίσει και θα κρατήσει ως τις 28 Δεκέμβρη του 1970, τότε που θα αποχωρήσουν από τη Λέρο οι τελευταίοι πολιτικοί εξόριστοι.

Σήμερα οι Βασιλικές Τεχνικές Σχολές (η Γκαζέρμα Σομερτζίμπιλι) σε κατάσταση πλήρους εγκατάλειψης αντιμετωπίζουν την πιθανότητα ολοκληρωτικής κατάρρευσης…

Γκαζέρμα Μαρινάι  — 16ο Το «περίπτερο των γυμνών»

Το 16ο Περίπτερο, το περίφημο «Περίπτερο των Γυμνών», δημιουργήθηκε το 1985 (με τη «μεταφορά» 154 ασθενών) και στέγασε τα πιο «βαριά» και δύσκολα περιστατικά,  κάτω από τις πιο απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης, που νοσηλεύονταν στο Κρατικό Θεραπευτήριο Λέρου. Είχαν προηγηθεί οι αρχικές φωνές διαμαρτυρίας για τις συνθήκες διαβίωσης των ψυχασθενών στη Λέρο.

Η επιλογή της τοποθεσίας αυτής δεν ήταν τυχαία. Ήταν μια επιλογή στην προσπάθεια συγκάλυψης της κακής εικόνας των δύσκολων περιστατικών, που ήταν κατανεμημένα σε όλα τα περίπτερα. Ήταν η προσπάθεια αποβολής και απομόνωσης του «μιάσματος» από τον κεντρικό κορμό και η δημιουργία «αποθήκης ψυχών», μακριά από τα φώτα της δημοσιότητας και της κριτικής.

Κάτω από την γενική κατακραυγή, αλλάζει η φιλοσοφία αντιμετώπισης των ψυχικά ασθενών και ξεκινούν Παρεμβάσεις για την Ψυχική Μεταρρύθμιση. Στις 6 Μάη 1994 κλείνει οριστικά το αμαρτωλό 16ο Περίπτερο.

Οι ιταλικοί στρατώνες στα Λέπιδα και τον Αη Γιώργη, οι οποίοι αποτελούν σημαντικότατα μνημεία της σύγχρονης ιστορίας, αντί να αναστηλωθούν, εγκαταλείπονται μισοερειπωμένοι, στη φθορά του χρόνου, κι αυτή τη φορά θα είναι οριστική.

Σήμερα άλλωστε είναι ήδη δύσκολη η επίσκεψη αυτών των ιστορικών κτιρίων μιας και απαιτείται, από τη μία, η εξασφάλιση άδειας από τη διεύθυνση του ΚΘΛ, για την Γκαζέρμα Αβιέρι, και της Διοίκησης του Ναυστάθμου για τις Γκαζέρμες Μαρινάι και Σομερτζίμπιλι, απαγορεύεται, και πολύ σωστά, η είσοδος μέσα στα κτίρια μια και ο κίνδυνος κατάρρευσης είναι πλέον άμεσος…

Οι ιταλικοί στρατώνες στα Λέπιδα τελείως  εγκαταλειμμένοι από την Πολιτεία αντιμετωπίζουν, μισοερειπωμένοι, την οριστική τους κατάρρευση.

Φαίνεται πως κάποιοι αντί να φροντίσουν να αναστηλωθούν και να διατηρηθούν αυτά τα σημαντικότατα κτίρια – μνημεία της σύγχρονης ιστορίας, ελπίζουν ότι, μαζί με τα κτίρια, θα εξαφανιστούν και οι μνήμες του λαού μας.

Στα λόγια φαίνεται ότι όλοι είναι σύμφωνοι για την ανάγκη να αναστηλωθούν τα κτίρια και να γίνουν μνημεία επισκέψιμα, αλλά στην πράξη, πολλά χρόνια τώρα, δεν έχει γίνει ούτε μισό βήμα προς την κατεύθυνση αυτή. Είναι άλλωστε δύσκολο να συζητήσουν και να συνεννοηθούν τόσα υπουργεία και υπηρεσίες (Υπουργείο Πολιτισμού, Υπουργείο Ενόπλων Δυνάμεων, Υπουργείο Υγείας, Παιδείας, Οικονομικών, Εσωτερικών και ποιος ξέρει πόσα άλλα ακόμα) και να καταλήξουν σε κάποια συμφωνία…

Υπάρχει βλέπετε και ο κίνδυνος, αν προχωρήσει κάτι τέτοιο, να απαιτηθεί με ακόμα πιο έντονο τρόπο, από ότι μέχρι σήμερα, να αποκατασταθούν και τα υπόλοιπα κατεστραμμένα ιστορικά μνημεία σε ολόκληρο το νησί της Λέρου, από τις γκρεμισμένες ιταλικές πυροβολαρχίες ως το παρατημένο κτίριο των ιταλικών τηλεπικοινωνιών στον Αγιο Νικόλαο και από την Αγιά Κιουρά ως τις αντιαεροπορικές και ναυτικές πυροβολαρχίες PL288 – PL388 με τις μοναδικές τοιχογραφίες οι οποίες σε λίγο καιρό θα έχουν αποσαθρωθεί τελείως.

Τουλάχιστον, και είναι ευτύχημα, κηρύχτηκαν μνημεία, ο Ναυτικός Στρατώνας (Caserma Marinai), γνωστός ως Ποσειδώνιο, στο Λακκί, η Μεγάλη Αποθήκη του Λιμανιού (Il Grande Magazino) στη Γωνιά, στο Λακκί και ο Ακουστικός Τοίχος (το Αερόφωνο) στην Πατέλλα…

Πηγές:

— Πόρτο Λάγκο και Περίχωρα. Η ιστορική και η αρχιτεκτονική κληρονομιά της Λέρου – ETPbooks – Επιμέλεια: Enzo Bonanno, AIAL – Λέρου

— koispe.gr  —  «Ιστορία του Κ.Θ.Λ.» των Χρήστου Γκουτίδη και Ανδρέα Γεωργίου

— «Οι ανήλικοι μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού. Από τις φυλακές και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης στις Βασιλικές Τεχνικές Σχολές Λέρου», της ιστορικού Τασούλας Βερβενιώτη

— Η Αεροναυτική Βάση Gianni Rossetti της Ιταλικής Διοίκησης Λέρου – Σπουδή στο παλίμψηστο του Ιδρυματισμού — Ερευνητική Εργασία Γκράτσου Γεωργία – Οκτώβρης 2013

— Λέρος – η γραμματική του εγκλεισμού», της Νένης Πανουργιά. Εκδόσεις Νεφέλη

 imerodromos.gr