“Το ποτάμι μας, ο Τριπόταμος Βέροιας, και όλα τα στοιχεία της φύσης θα μπορούσαν να αποκτήσουν έννομα δικαιώματα;” / γράφει η Μαρία Μπαρμπαρούση

Φανταστείτε σε μια αίθουσα δικαστηρίου να βρίσκεται σε νομική αντιπαράθεση ο Τριπόταμος εναντίον οποιουδήποτε τον βλάπτει… ακριβώς όπως και κάθε άνθρωπος έχει κατοχυρωμένο συνταγματικό δικαίωμα να προσφεύγει στη δικαιοσύνη, όταν παραβιάζονται τα δικαιώματά του.

Φαντάζει εξωπραγματικό!

Η φύση ως αντικείμενο στο διεθνές περιβαλλοντικό δίκαιο

Το 1972, ο Christopher Stone,  καθηγητής Νομικής στο Πανεπιστήμιο USC της Καλιφόρνια, δημοσιεύει ένα επιστημονικό άρθρο με τίτλο «Θα έπρεπε τα δέντρα να έχουν νομική υπόσταση;», στο οποίο προτείνει την αναγνώριση εννόμων δικαιωμάτων στη φύση. Την ίδια χρονιά αρχίζουν οι πρώτες ανησυχίες για την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Ο ΟΗΕ καθιερώνει τότε την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος, με πρωτεύοντα στόχο την αφύπνιση του παγκόσμιου κοινού σχετικά με περιβαλλοντικά προβλήματα.

Η πρόταση του Stone ήρθε σε σύγκρουση με την κυρίαρχη θέση ότι η φύση και τα στοιχεία της (ωκεανοί, δάση, ποτάμια και οικοσυστήματα εν γένει) είναι ανθρώπινη – ατομική ιδιοκτησία και αντιμετωπίζονται από το νόμο ως «πράγματα», δηλαδή ως αντικείμενα προς εκμετάλλευση. Ο Stone υπενθυμίζει στο άρθρο του πως οι γυναίκες και οι δούλοι στο παρελθόν αντιμετωπίζονταν με τον ίδιο τρόπο, και υποστηρίζει ότι η αναγνώριση δικαιωμάτων στην φύση μπορεί να συμβάλει σημαντικά στην προστασία του περιβάλλοντος, στην αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και στη μείωση των κοινωνικό-οικολογικών ανισοτήτων.

Οι ισχύουσες διεθνείς συνταγματικές διατάξεις στηρίζονται στην ανθρωποκεντρική λογική:  προστατεύουν τη φύση προς όφελος των ανθρώπων. Η κυρίαρχη νομική σκέψη περιστρέφεται γύρω από την ανθρώπινη ευημερία και όχι από την ίδια τη φύση ως υποκείμενο και εγγενή αξία. Η φύση θεωρείται αντικείμενο, επί του οποίου οι άνθρωποι έχουν ιδιοκτησιακά δικαιώματα. Το Σύνταγμα της Ελλάδας ορίζει ως ανθρώπινο δικαίωμα ένα υγιές και βιώσιμο περιβάλλον και επιπλέον, ως υποχρέωση του κράτους, αλλά και δικαίωμα του καθενός την προστασία του (άρθρο 24). Νόμοι, οδηγίες, διατάξεις υπάρχουν, αλλά η φύση εξακολουθεί να… καταστρέφεται!

Ο άνθρωπος κυρίαρχος στον πλανήτη

Ο άνθρωπος, το πιο φοβερό και πιο θαυμαστό από όλα τα φοβερά και τα θαυμαστά, όπως αναφέρει ο Σοφοκλής στο πρώτο στάσιμο της Αντιγόνης απαριθμώντας τα κατορθώματα του ανθρώπου, επιλέγοντας τον ρόλο του κυρίαρχου και όχι του ορθού διαχειριστή της φύσης, επέφερε ανισορροπίες στην τέλεια κτίση. Αποψίλωση των δασών, υλοτομία, οικιστική ανάπτυξη, υπερθέρμανση του πλανήτη από την καύση ορυκτού άνθρακα οδηγούν  σε μια συνεχή απώλεια της βιοποικιλότητας και αποσταθεροποίηση των οικοσυστημάτων. Η Παγκόσμια Έκθεση Αξιολόγησης της Βιοποικιλότητας και των Οικοσυστημάτων, που δημοσιεύθηκε από το IPBES των Ηνωμένων Εθνών το 2019, επισημαίνει ότι περίπου το ένα εκατομμύριο είδη φυτών και ζώων αντιμετωπίζουν εξαφάνιση από ανθρωπογενείς αιτίες όπως, η καλλιέργεια της γης, η  εκτροφή ζώων, και η υπεραλίευση. Κάθε μέρα εξαφανίζονται 100 είδη χλωρίδας και πανίδας στον πλανήτη. Ο αριθμός είναι τρομακτικός!  Οργανισμοί και προσωπικότητες προσπαθούν να εισάγουν την απώλεια της βιοποικιλότητας,  στο διεθνές δίκαιο με τον όρο «οικοκτονία», ως ένα «έγκλημα», που θα  υπάγεται στη δικαιοδοσία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης μαζί με τα εγκλήματα πολέμου, τη γενοκτονία και τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Οι αλλεπάλληλες περιβαλλοντικές καταστροφές σε όλα τα μήκη και πλάτη του πλανήτη, «η κλιματική πλανητική κρίση», όπως μετονομάστηκε η κλιματική αλλαγή, αποτελεί το μεγαλύτερο πρόβλημα που θα αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα στα επόμενα χρόνια. Ο όρος «κρίση» ανήκει στην Ιατρική και περιγράφει την πορεία της υγείας ενός ασθενή που οδηγείται σε μια επικίνδυνη κατάσταση. Κρίσεις υπήρχαν πάντα και ουσιαστικά συνιστούν την αμφισβήτηση, τη δυσαρέσκεια των εκάστοτε κυβερνώντων να παρέχουν ευημερία στους πολίτες.  Μοιραία, προκαλούν αγανάκτηση και οδηγούν σε αντιδράσεις εναντίον των γεγονότων/αποφάσεων διαχείρισης  που τις προκαλούν. Κάθε κρίση απαιτεί άμεσες λύσεις  για την επαναφορά του συστήματος που πλήττεται.

Το κίνημα: «Τα δικαιώματα της φύσης»

Η κρίση του κλίματος συμπαρασύρει οικονομία και κοινωνία σε μια βαθιά κρίση, με το αίτημα για περιβαλλοντική προστασία να αποκτά όλο και μεγαλύτερη αξία, την ίδια αξία που έχουν για τον άνθρωπο τα τρόφιμα, η ενέργεια, η αναψυχή. Υποβάθμιση της φύσης, στην πραγματικότητα, σημαίνει και υποβάθμιση των ανθρώπινων δικαιωμάτων, υποβάθμιση των οικονομικών και κοινωνικών σχέσεων. Περιβάλλον, οικονομία και κοινωνία αποτελούν ένα τρίπτυχο με σχέσεις απόλυτης αλληλεξάρτησης. Εάν δεν υπάρχουν εκτάσεις καλλιεργήσιμες, δεν θα υπάρχει επάρκεια σε εργασία και τροφή. Οι περσινές καταστροφές στη Θεσσαλία σε ζωικό και φυτικό κεφάλαιο, εκτός των άλλων, έφεραν μεγάλες αυξήσεις στις τιμές των τροφίμων, λόγω μειωμένης παραγωγής, εισαγωγών προϊόντων και αισχροκέρδειας  εκ μέρους των αγορών.

Υπάρχει ένας έντονος προβληματισμός για την αναθεώρηση των σχέσεων ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος, ενός περιβάλλοντος που πιέζεται συνεχώς από τις επεμβάσεις του ανθρώπου, με βλάβες που δημιουργεί ο ίδιος ο άνθρωπος και αποδέκτης των συνεπειών είναι… πάλι ο άνθρωπος!

Η θέση του Stone, η οποία αποτελούσε το 1972 θεωρητικό κατασκεύασμα, επανέρχεται δριμύτερα στο προσκήνιο σήμερα, ενόψει των διαδοχικών κρίσεων. Για να μπορέσουν τα δικαιώματα της φύσης να εκπροσωπηθούν, ο Stone είχε προτείνει έναν νόμιμο κηδεμόνα, ορισμένο από το δικαστήριο για να υπερασπίζει τα δικαιώματα της φύσης, η οποία αδυνατεί να υπερασπίσει τον εαυτό της, όπως ακριβώς ένας ανήλικος δεν μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό του και εκπροσωπείται από κάποιον κηδεμόνα. Αυτή η νομική προσέγγιση,  γνωστή ως «τα δικαιώματα της φύσης», η οποία προτείνει άνθρωποι και κοινότητες να μπορούν με νομικά κατοχυρωμένη συνταγματική δυνατότητα να ασκήσουν αγωγή για λογαριασμό της φύσης, κερδίζει ολοένα και περισσότερους οπαδούς. Τα «δικαιώματα της φύσης» είναι ένα όραμα, μια νομική και δικαστική θεωρία συγκρίσιμη με τη θεωρία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.  Περιβαλλοντικές οργανώσεις, νομοθέτες και δικαστές εξετάζουν αυτή την πρόταση εκχώρησης εννόμων δικαιωμάτων στη φύση, ανάλογα προς τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου. Επιπλέον, εξετάζουν τον βαθμό που θα ωφελούσε η συνταγματική κατοχύρωση δικαιωμάτων στη φύση σε μια πιο βιώσιμη σχέση μεταξύ ανθρώπων και φύσης και εάν θα μπορούσε να συμβάλλει αποτελεσματικά στην αποτροπή της συνεχούς υποβάθμισης του περιβάλλοντος.

Από την ουτοπία στην πραγματικότητα

Η πρώτη χώρα στον κόσμο και μοναδική που κατοχύρωσε τα δικαιώματα της φύσης στο σύνταγμα της είναι το Εκουαδόρ, το 2008. Τα άρθρα 71,74  του Συντάγματος  του Ισημερινού αναγνωρίζουν ρητά το δικαίωμα της φύσης να «υπάρχει, να επιμένει, να διατηρεί και να αναγεννά τους ζωτικούς κύκλους, τη δομή, τις λειτουργίες και τις διαδικασίες στην εξέλιξη». Περιβαλλοντολόγοι μπορούν να καταφύγουν στα δικαστήρια για την προστασία των ποταμών και των δασών της χώρας, κάνοντας σιγά σιγά αυτό το δικαίωμα πραγματικότητα. Τον Δεκέμβριο του 2011, Δικαστήριο του Εκουαδόρ αποφάνθηκε ότι οι εξορύξεις που επιχειρούσε μια κρατική εταιρεία απειλούσαν το δικαίωμα του δάσους Λος Κέδρος να ευδοκιμεί, δηλαδή παραβιάζονταν τα δικαιώματά του. Έτσι, οι εξορύξεις κρίθηκαν παράνομες. Σήμερα, πολλές χώρες έχουν αντίστοιχες νομοθετικές  διατάξεις, όπως η Βολιβία, το Μπαγκλαντές , ο Παναμάς, η Νέα Ζηλανδία.

Στην Ευρώπη, την πρωτιά έχει η Ισπανία που το 2022 θέσπισε νόμο για τη λιμνοθάλασσα Μαρ Μενόρ, ύστερα από έντονα περιβαλλοντικά κινήματα για την προστασία της.

Πίσω στην πραγματικότητα

Θα αποκτήσει ποτέ έννομα δικαιώματα ο Τριπόταμος και κάθε ποτάμι, λίμνη, δάσος  που υπάρχει στην Ελλάδα; Το βέβαιο είναι ότι η θέσπιση των δικαιωμάτων της φύσης αποτελεί στοίχημα σε παγκόσμιο επίπεδο· τα αλληλοσυγκρουόμενα συμφέροντα πολλά με τις  οικονομικές δραστηριότητες, την τάση του καπιταλισμού για ιδιωτικοποιήσεις, για διεύρυνση της αγοράς σε παραγωγή και αναπαραγωγή και τη συνεχή εμπορευματοποίηση της φύσης. Επιπλέον, και η πρακτική εφαρμογή είναι δύσκολη. Απαιτεί μια ιδιαίτερα περίπλοκη διαδικασία, η ανάπτυξη και ο συντονισμός νέων νομικών εργαλείων, που θα λειτουργούν συμπληρωματικά με τις υπάρχουσες διατάξεις. Πώς και ποιοι θα εκπροσωπούν νομικά ένα ποτάμι, ένα δάσος;  Στην περίπτωση μιας θεομηνίας θα μπορεί να ασκήσει αγωγή εναντίον της φύσης και ο άνθρωπος; Προκύπτουν επίσης βαθιά φιλοσοφικά και ηθικά ζητήματα σχετικά με το εάν μπορούν να αποδοθούν δικαιώματα σε μη ανθρώπινες οντότητες. Ο άνθρωπος δεν είναι απλώς ένα από τα πολλά δημιουργήματα του Θεού. Πλάστηκε κατ’ εικόνα και ομοίωσή Του και η διαφορά στον τρόπο δημιουργίας  προσδιορίζει και τη διαφορά της φύσεως του ανθρώπου.

Η απόδοση δικαιωμάτων στη φύση δεν είναι απλώς ένα νομικό ζήτημα, αλλά μια πολυδιάστατη προσέγγιση με πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις. Το βέβαιο είναι ότι ο πλανήτης έχει φτάσει στα όρια του. Είναι επιτακτικό, τώρα περισσότερο από ποτέ, να υπάρχει διαφάνεια και λογοδοσία στους θεσμούς που υλοποιούν περιβαλλοντικά προγράμματα. «Έλεγχος των πάντων και αξιολόγηση και δυνατότητα κοινωνικού ελέγχου των πεπραγμένων της εκάστοτε διοίκησης», όπως τονίζει με έμφαση ένας οραματιστής,  φίλος ακτιβιστής  με έντονη δράση για την προστασία του φυσικού μας πλούτου. 

                 Μπαρμπαρούση Μαρία

                 Εκπαιδευτικός

Μεταπτυχιακή θεματική : «τα Κοινά» ΚΑΟ ( Κοινωνική Αλληλέγγυα Οικονομία)  ΕΑΠ

Πηγές

Αποστολοπούλου, Ε. (2021). Το δικαίωμα στη φύση ως κοινωνικό δικαίωμα. Κοινωνική

Πολιτική, 13, σελ. 43-62.

 Χαϊνταρλής, Μ. (2002) Η Φύση Υποκείμενο Δικαίου; Νόμος και Φύση, 6(3), σελ. 687-703,

Stone, C. (1972). Should Trees Have Standing? – Toward Legal Rights for Natural Objects.

Southern California Law Review, 45, pp. 450-501.

Περισσότερα για το θέμα:

«We Face A Crisis Bigger Than Climate Change, But We’re Not Talking About It»

https://www.sofokleousin.gr/dentra-potamia-kai-vouna-apoktoun-nomiki-ypostasi-alla-ayto-den-l

https://nomosphysis.org.gr/17240/dikaiomata-tis-fysis-mia-nea-enallaktiki-gia-tin-e-e/