Ήταν ο πρώτος μήνας του αρχαίου ρωμαϊκού έτους και οι Ρωμαίοι έδωσαν στον μήνα αυτόν το όνομα του θεού του πολέμου, Άρη (Mars). Επειδή ο μήνας Μάρτης είναι ο μήνας της εαρινής ισημερίας, σε πολλές χώρες της Ευρώπης διατηρήθηκε ως πρώτος μήνας του έτους μέχρι τα μέσα περίπου του Mεσαίωνα.
Στην Ελλάδα έχει πολλές ονομασίες ο Μάρτιος που σχετίζονται με τις καιρικές συνθήκες που είναι ασταθείς και αλλοπρόσαλλες. Γδάρτης, Παλουκοκάφτης, Κλαψομάρτης και Πεντάγνωμος μερικά από τα ονόματά του.
«Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος πέντε φορές εχιόνισε και πάλι το μετάνιωσε που δεν εξαναχιόνισε.» Πραγματικά ο πρώτος μήνας της άνοιξης είναι από τους πιο κρύους μήνες του έτους κάποιες φορές και στα ορεινά το χιόνι πέφτει πυκνό, για αυτό και η έμμετρη ευχή του γάμου: « Όπως το Μάρτη τα βουνά ασπρίζουν απ΄ τα χιόνια, έτσι να ασπρίσουν τα μαλλιά της νύφης απ΄τα χρόνια».
Στο «Έργα και Ημέραι», ο Ησίοδος, έχει άλλη άποψη. Θεωρεί τον καλύτερο χρόνο για τις γεωργικές εργασίες και τη ναυσιπλοΐα τον μήνα αυτό.
Ο Μάρτιος έχει μια σχέση δυνατή με το σαράντα.
Οι Σαράντα Μάρτυρες
Στις 9 Μαρτίου έχουμε τη γιορτή των 40 Μαρτύρων. Τότε τιμάται η μνήμη τους…
Ήταν στρατιώτες πολεμιστές που ανήκαν στο πιο επίλεκτο τάγμα του στρατού του Ρωμαίου αυτοκράτορα Λικίνιου. Για τη χριστιανική τους πίστη τιμωρήθηκαν να παραμείνουν έξω στο κρύο της παγωμένης λίμνης της Σεβάστειας, της Καππαδοκίας.
Στρατιωτικός μήνας λοιπόν ο μήνας Μάρτης… οι Άγιοι Θόδωροι, Στρατηλάτης και Τήρων… στρατιωτικοί άγιοι κι αυτοί.
Στον Μάρτη ανήκει και η σαρακοστιανή μάχη των παθών της νηστείας.
Την αρχαιότητα, κατά τον μήνα αυτό, τελούνταν τα Μεγάλα Διονύσια.
Αρχές της άνοιξης ετοιμάζονταν οι Αθηναίοι πυρετωδώς για να γιορτάσουν μία από τις μεγαλύτερες γιορτές τους.
Μία πομπή που τελούνταν μάλλον στις 10 του μήνα και είχε άγνωστη για μας πορεία, κατέληγε με θυσίες στο τέμενος του Θεού Διόνυσου. Οι πιστοί έφερναν τις προσφορές τους στον θεό, ενώ το έμβλημα της πομπής ήταν ο φαλλός, σύμβολο της γονιμότητας.
Τα Μεγάλα Διονύσια
Εκτός από τα πολυάριθμα, καημένα ζώα που θα θυσιάζονταν, ακολουθούσαν την πομπή νέες ευγενικής καταγωγής οι οποίες κρατούσαν χρυσά κάνιστρα που μέσα είχαν τους πρώτους καρπούς της άνοιξης. Συμμετείχαν και άνδρες που ανά δύο μετέφεραν στους ώμους τους οβελιαίους άρτους, δηλαδή μακρόστενα καρβέλια. Την πομπή ακολουθούσαν και οι χορηγοί των αγώνων, ντυμένοι με φανταχτερά, εντυπωσιακά ενδύματα .
Από τα Διονύσια και τους διθυράμβους και τους δραματικούς αγώνες που περιελάμβανε αυτή η γιορτή, γεννήθηκε το δράμα και είχε το θέατρο εξελικτική και ενδιαφέρουσα πορεία…
Ο λαός μας για να δικαιολογήσει την σχιζοφρενική συμπεριφορά του μαρτιάτικου καιρού έφτιαξε διηγήσεις ευτράπελες.
Ο Μάρτης, λέει, έχει δύο γυναίκες! Μία καλή και μία κακή και ανάλογα με αυτήν που έχει κάθε φορά κοντά του, είναι και οι καιρικές διαθέσεις του ανάλογες. Μία άλλη διήγηση αναφέρεται στο ξεγέλασμα που έκανε στους άλλους μήνες ο Μάρτης, πίνοντας όλο το κρασί από το κοινό βαρέλι τους και αυτοί τον τιμώρησαν, παίρνοντας του το προνόμιο να είναι ο πρώτος μήνας του χρόνου, όπως παλιά.
Όταν θυμάται ο Μάρτης το κρασί που ήπιε, χαμογελάει και τότε ο καιρός ξαστερώνει, όταν όμως θυμάται την τιμωρία του θυμώνει και ο καιρός γίνεται βροχερός.
Μία άλλη παράδοση που μου τη διηγιόταν και η γιαγιά μου.
«Μια φορά και έναν καιρό ήταν μια γριά που είχε αρνιά και κατσίκια… Τ’ αγαπούσε και τα πρόσεχε πολύ τον χειμώνα να μην κρυώσουν και αρρωστήσουν. Μόλις ήρθε ο Μάρτης… είχε έναν φόβο! Κόντευε να σώσει ο μήνας, νόμιζε πως όλα πέρασαν και ότι τον κορόιδεψε τον Μάρτη.
Βγήκε, που λέτε, και φώναξε: «Πριτς! Μάρτη μ’… τα ξιχείμασα τα κατσίκια!»
«Ααχ! Έτσ’ είσι…» Τα ακούει ο τρελό Μάρτης κι αλλάζει το βιολί και τις τελευταίες μέρες κάνει τόσο δυνατή κακοκαιρία που η γριά και τα ζώα πέτρωσαν από το κρύο… Γι ‘ αυτό από τότε τις μέρες αυτές τις λένε «Μέρες της γριάς».
Το έθιμο της «Χελιδόνας»
Θα ήταν παράλειψη να μην αναφερθούμε και στο έθιμο της «Χελιδόνας» . Η «Χελιδόνα» ήταν ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού που το κρατούσαν τα παιδιά και τραγουδούσαν τα «χελιδονίσματα», την 1η Μαρτίου.
Με ένα μελωδικό καλωσόρισμα της άνοιξης, τα παιδιά τριγύριζαν από σπίτι σε σπίτι κρατώντας το ομοίωμα του χελιδονιού…
Χελιδόνα έρχεται
από Μαύρη θάλασσα.
Θάλασσα επέρασε
έκατσε και λάλησε.
Μάρτης μας ήρθε,
τα λουλούδια ανθίζουν,
όξω ψύλλοι και κοριοί
μέσα υγεία και χαρά
Οι έξι πρώτες ημέρες του Μαρτίου οι «Δρίμες», όπως τις λέει ο λαός, είναι μία περίοδος που η ηλιακή ακτινοβολία, όταν ο καιρός είναι αίθριος και έχει ο Μάρτης τις χαρές του, έχουν ευεργετικές επιδράσεις στην ψυχοσωματική ανάπτυξη των παιδιών, αλλά είναι και βλαβερή η απότομη έκθεση στον ήλιο.
Πραγματικά διάφορες παθήσεις των μηνίγγων και του εγκεφάλου παρατηρούνταν πάντα τις πρώτες ημέρες του Μαρτίου και συνέβαινε όταν το παιδί εκτίθονταν για πολλή ώρα στον ήλιο… ο λαιμός του, το πρόσωπο, τα χέρια του.
Το βραχιολάκι του Μάρτη
Ο «Μάρτης», το βραχιολάκι, το δαχτυλίδι, ή το περιλαίμιο που οι μανούλες έφτιαχναν με δίχρωμη κλωστή λευκή και κόκκινη και από την 1η Μαρτίου το φορούσαν στα παιδιά τους όλο τον μήνα, για να μην τα μαυρίσει ο ήλιος.
Ήταν κάτι που δεν έπρεπε με τίποτα να ξεχαστεί. «Έβαλάτι Μάρτ’;» ρωτούσαν με αγωνία .
Κάθε βράδυ μετά το παιχνίδι στον ήλιο, έβαζαν το παιδί να υψώσει το κεφάλι του, να περάσει τον αριστερό αντίχειρα από τον «Μάρτη» του λαιμού, να βγάλει τη γλώσσα του έξω και να αφήσει απότομα τον «Μάρτη».
Αν δεν προλάβαινε να κάμψει απότομα τον αυχένα και να πιάσει τον Μάρτη με τη γλώσσα, αυτό σήμαινε δυσκαμψία του αυχένα, πρώτο σύμπτωμα δηλαδή της μηνιγγίτιδας, της εαρινής χοριομηνιγγίτιδας.
Το μεγαλύτερο ποσοστό αυτών των παιδιών γινόταν καλά από μόνα τους. Τα λέγανε Καψαλάκια, για αυτό και ο Μάρτης λεγόταν Καψομάρτης και Λολομάρτης!
Αυτό που έχει σημασία να πούμε, είναι ότι αυτό το έθιμο έχει να κάνει με την ενστικτώδη πρακτική που οι μητέρες ασκούσαν τελετουργικά για να προστατεύσουν την υγεία των παιδιών τους. Αυτή ή εμπειρική διάγνωση, το «Μάρτωμα», ήταν το πρώτο βήμα για να προφυλαχτεί το παιδί ,αλλά και να αντιμετωπιστεί η μηνιγγίτιδα.
Η κυρά Σαρακοστή
Τον Μάρτη εμφανίζεται και η ξερακιανή, αυστηρή γυναίκα με χέρια σταυρωμένα για προσευχή και χωρίς στόμα και με επτά πόδια, όσες είναι οι εβδομάδες μέχρι το Πάσχα. Η κυρά Σαρακοστή ήταν φτιαγμένη από χαρτόνι ή από πανί παραγεμισμένο με πούπουλα. Την κρεμούσαν συνήθως από το ταβάνι του σπιτιού και κάθε εβδομάδα που περνούσε, έκοβαν και από ένα πόδι.
Στη διάρκεια της Σαρακοστής μετά την Αποκριά της χαράς και της μεταμφίεσης, κυριαρχούν οι Χαιρετισμοί της Παναγίας κάθε Παρασκευή, και οι προσφορές στους αγαπημένους που «έφυγαν», τα ψυχοσάββατα.
Από την αρχή του Τριωδίου βρίσκονται οι νεκροί ανάμεσά μας, στον επάνω κόσμο, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση και πιστεύουν ότι τα πράγματα είναι επικίνδυνα για τη ζωή τότε γι΄αυτό οι ψυχές πρέπει να εξευμενιστούν.
Το πρώτο Σάββατο της Σαρακοστής, των Αγίων Θεοδώρων, είναι ψυχοσάββατο αφιερωμένο στους νεκρούς. Γεμίζουν τα νεκροταφεία, από γυναίκες κυρίως που προσφέρουν πίτες, κουλούρια και άλλα νηστίσιμα για να συγχωρεθούν οι ψυχές των αγαπημένων τους.
Η Σαρακοστή συμπίπτει και με την ανοιξιάτικη αναγέννηση της ζωής και της φύσης. Μία σειρά εθίμων γίνονταν, για να αποτραπεί το κακό και να εξασφαλιστεί η γονιμότητα και η καλή χρονιά και η καλή τύχη. Στη Λέσβο, παραδείγματος χάρη, οι χωρικοί έκαναν με τα κόλλυβα, των Αγίων Θεοδώρων, κομπολόι περνώντας τα σπυριά σε μία κλωστή με το βελόνι και μετά τα κρεμούσαν στα κλωνάρια των δέντρων για να αποτρέψουν το κακό, το κακό το μάτι. Οι ανύπαντρες πάλι, έβαζαν λίγα κόλλυβα κάτω από το μαξιλάρι τους, προσκαλώντας έτσι τους Αγίους να φανερώσουν τον μέλλοντα σύζυγο.
Μάσκες. “Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργης Μελίκης”
Ήταν ο Μάρτης και ο μήνας της αναχώρησης και του ξενιτεμού. Μόλις περνούσε η Αποκριά, τελείωναν οι χειμερινές γιορτές .
Την πρώτη εβδομάδα της Σαρακοστής και λίγο αργότερα αναχωρούσαν ομαδικά σε παρέες, μπουλούκια ή κομπανίες, οι πλανόδιοι κτίστες. Για αυτό το πρώτο ταξίδι λέγονταν «μαρτιάτικο» και όταν επρόκειτο για μετακινήσεις σε όχι πολύ μακρινές περιοχές και διαρκούσε συνήθως αυτό το ταξίδι μέχρι το Πάσχα, λεγόταν και «σαρακοστιανό».
Ο «Μάρτης» του ξενιτεμένου ήταν και ένα συγκεκριμένο σημείο από το οποίο έφευγαν οι ομάδες, οι αναχωρητές. Το τοπωνύμιο έχει κι ένα χαρακτηριστικό όνομα… Κλαψόδενδρος, Κλαψορράχη, Ανάθεμα, Πικροκέρασος, Ντέρτι…
Η άνοιξη συνδέεται για μας τους Έλληνες και με το χαρμόσυνο γεγονός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου και την επανάσταση του 1821.
Αν ανατρέξουμε στον Μάρτη του 20, θα θυμηθούμε, ότι τότε εξελίσσονταν δυναμικά ένας περίεργος «πόλεμος».
23 Μαρτίου 2020…
Μάρτης!
«Επιβλήθηκαν σημαντικοί περιορισμοί στην κυκλοφορία και απαγορεύθηκαν οι μετακινήσεις σε ολόκληρη την επικράτεια, πλην ορισμένων εξαιρέσεων….
Ο Μάρτης του 23… δεν το΄ θελε ο καημένος!
Όλο χαρά ξεκίνησε.
Την άνοιξη να φέρει…
Λαβώθηκε όμως με σπαθί θανατερό και ακρωτηριάστηκε η άνοιξη .
Σωριάστηκε σε καταραμένη γη…
Μα αθάνατη είναι και πάλι θα σηκωθεί…
Η ζωή είναι δυνατή και ανυπόμονη, και καθώς η μέρα μεγαλώνει, το φως γίνεται πιο δυνατό, το αεράκι φέρνει ανοιξιάτικες ευωδιές και μας ευφραίνει, τα χελιδόνια κοντεύουν να φτάσουν κουρασμένα από το μακρινό τους ταξίδι, θα πηγαίνουμε βόλτες στην ωραία φύση… Έτσι για να εξευμενίσουμε την ασχήμια που έχει απλωθεί τις τελευταίες ημέρες παντού. Επίτηδες θαρρείς, για να μας αποτελειώσει. Να χάσουμε την εμπιστοσύνη μας στον άνθρωπο, να κλειστούμε στο καβούκι μας.
Όμως εμείς δεν θα το αφήσουμε!
Δέστε τα όμορφα νιάτα!
Δέστε την άνοιξη!
Την κρατούν γερά στα χέρια τους …
καλή εβδομάδα με υγεία!
Ει. Δα.
