Νίκος Ζυγογιάννης*
Ας δούμε τη σημασία των δύο όρων, τις διαφορές τους, τους κοινούς τους τόπους.
Τη λέξη πολιτισμός μετέφρασε τον 18ο αιώνα από την αγγλική λέξη «civillisation» ο Αδ. Κοραής (1748-1833) ταυτίζοντας την με την υψηλή τέχνη ενώ τον 19ο αιώνα συνδεόταν με την έννοια της προόδου, της τελειοποίησης.
Η λέξη κουλτούρα είναι γλωσσικό δάνειο από τη λατινική «cultura» που σήμαινε καλλιέργεια της γης, ενώ ο Κικέρων τη χρησιμοποίησε μεταφορικά ως καλλιέργεια της ψυχής. Στη Δ. Ευρώπη από τα τέλη του 18ου αιώνα και τον 19ο σημαίνει πνευματική και ψυχική καλλιέργεια καθώς και το σύνολο γνώσεων, εθίμων, μορφών συμπεριφοράς που χαρακτηρίζουν ένα δεδομένο κοινωνικό σύνολο. Γι’ αυτό η κουλτούρα αφορά τον τρόπο που ζει η συγκεκριμένη κοινωνία, την καθημερινότητα των μελών της, τον τρόπο που τρώνε, ντύνονται, περνούν τον ελεύθερο χρόνο τους, διασκεδάζουν. Επομένως στη διαμόρφωση και αναπαραγωγή της κουλτούρας συμμετέχει όλος ο λαός.
Ο νεοελληνικός πολιτισμός είναι ο πολιτισμός που δημιουργήθηκε στη νεότερη Ελλάδα και αφορά όλες τις εκφάνσεις της ζωής (γλώσσα, τέχνη, λαϊκή παράδοση, καταναλωτικές συνήθειες, ντύσιμο, μαγειρική)
Ας δούμε πώς διαμορφώθηκε ο νεοελληνικός πολιτισμός και η κουλτούρα, με ποιες διαδικασίες, ποια χαρακτηριστικά απέκτησε και ποιες σημαντικές στιγμές επηρέασαν τη μορφή τους.
Α) Στην πρώτη περίοδο από την ίδρυση του ανεξάρτητου νεοελληνικού κράτους (τέλη 19ου – αρχές 20ου αιώνα) οι παράγοντες που συμβάλλουν στη διαμόρφωσή τους είναι:
Η γλώσσα. Στη νέα πρωτεύουσα, την Αθήνα (1830), το γλωσσικό ιδίωμα των Ελλήνων διαφέρει τόσο ώστε να μην μπορούν να συνεννοηθούν μεταξύ τους. Μιλούσαν πελοποννησιακά, μανιάτικα, παλαιοαθηναϊκά, Β. Ελληνικά (Λιβαδειάς, Άμφισσας) αρβανίτικα. Κοινό τους στοιχείο ήταν η θρησκεία. Ήταν όλοι Χριστιανοί Ορθόδοξοι.
Η εκπαίδευση. Οι εκπαιδευτικοί διαδίδουν ιδέες, νοοτροπίες, βασικές αρχές με τις οποίες οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τα κοινά γνωρίσματά τους με τους υπόλοιπους.
Η αρχιτεκτονική. Η Αθήνα από ένας μικρός οικισμός γύρω από την ακρόπολη μεταμορφώνεται σε ευρωπαϊκή πόλη, όπου κυριαρχεί το στοιχείο του νεοκλασικισμού. Ιδρύεται το «Σχολείο των Τεχνών». Η τέχνη (αρχιτεκτονική, διακοσμητική, καλές τέχνες) δηλαδή μπαίνει στην εκπαιδευτική διαδικασία. Ακόμα, με βασιλικό διάταγμα ιδρύεται η «Εταιρεία Καλών Τεχνών» και αναδιαρθρώνεται το «Σχολείο των Τεχνών» και άτυπα ιδρύεται η σχολή Καλών Τεχνών.
Η Λογοτεχνία. Η ποίηση διατηρεί τα πρωτεία. Αναδύεται και η πεζογραφία και μάλιστα το μυθιστόρημα. Οι λογοτέχνες εκθέτουν τα έργα τους στις βιτρίνες βιβλιοπωλείων και παλαιοπωλείων. Ακόμα, εγκαινιάζεται ο Φιλολογικός Σύλλογος Παρνασσός. Τα λογοτεχνικά κείμενα γίνονται οχήματα νέων αντιλήψεων και προκαλούν συγκρούσεις.
Το θέατρο. Με την ίδρυση του νεοελληνικού κράτους λαμβάνεται πρόνοια για ανάπτυξη θεατρικής δραστηριότητας. Κτίζονται θέατρα (το Δημοτικό Αθηνών και το Εθνικό). Συγκροτούνται επαγγελματικοί θίασοι. Αλλά και στο χώρο του κινηματογράφου η Ελλάδα πρωτοπορεί. Η πρώτη κινηματογραφική προβολή στο Παρίσι έγινε στις 8/12/1895 και στην Ελλάδα στις 29/11/1896. Το 1908 οι πρώτες κινηματογραφικές αίθουσες στο κέντρο της Αθήνας είναι «Κόσμος» και «Πανελλήνιον».
Λαϊκή παράδοση – δημοτικό τραγούδι –λαϊκή τέχνη. Τα δημοτικά τραγούδια εκφράζουν την ιστορία του ελληνικού πολιτισμού χιλίων χρόνων, την νοοτροπία, την καθημερινότητα των προγόνων μας, τη στάση τους απέναντι στα μείζονα φαινόμενα του βίου (έρωτας, θάνατος, ξενιτεμός).
Καταναλωτικές συνήθειες – ντύσιμο – μαγειρική. Στα πρώτα χρόνια του Όθωνα η Αθήνα μεταμορφώνεται σε ευρωπαϊκή μεγαλούπολη. Η παιδαγωγός της βασίλισσας Αμαλίας, Ιουλία Φον Νόρντενφλυχτ γράφει στα 1838: «…Τα καταστήματα γεμίζουν όχι μόνο με τα αναγκαία, αλλά και με πράγματα περιττά και διάφορα είδη πολυτελείας…». Έτσι μαζί με τα προϊόντα μεταβιβάζεται στην Ελλάδα και ο ευρωπαϊκός πολιτισμός και οι Έλληνες σταδιακά μεταμορφώνονται σε ευρωπαίους πολίτες. Παράλληλα και η μαγειρική επηρεάζεται από τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Το 1886 ο Ν. Σαράντης εκδίδει το πρώτο βιβλίο μαγειρικής και το 1910 ο Τσελεμεντές. Οι διατροφικές συνήθειες αλλάζουν. Οι σεφ της γαλλικής κουζίνας επιδρούν στο μαγείρεμα, στο στρώσιμο του τραπεζιού. Ακόμα, στα καφέ και τα εστιατόρια συγκεντρώνονται άνθρωποι σε δημόσιο χώρο, συζητούν και διαμορφώνουν πρότυπα συμπεριφοράς και κατανάλωσης.
Β. Δεύτερη περίοδος, η δεκαετία του 1920. Η γενιά του ’30.
Μέσω των Δελφικών γιορτών γίνεται προσπάθεια να συγκεραστούν η αρχαία τραγωδία, η βυζαντινή μουσική και η λαϊκή τέχνη. Η εθνική ταυτότητα αποτελεί μέρος της κουλτούρας. Η γενιά του 30 επανακαθορίζει την ελληνικότητα, από τη μια ανακαλύπτει εκ νέου την ελληνική παράδοση κι από την άλλη στρέφεται σε ιδέες, τρόπους γραφής των ευρωπαϊκών ρευμάτων της εποχής της. Ακόμα η μικρασιατική καταστροφή, η συνθήκη της Λοζάνης και ο ερχομός ενάμισι εκατομμυρίων προσφύγων προκαλούν ένα βίαιο κοινωνικό και πολεοδομικό μετασχηματισμό και ένα νέο πολιτισμικό χάρτη. Η ελληνική κουλτούρα απελευθερώνεται. Το ρεμπέτικο τραγούδι, που αρνείται τη συμβατικότητα, και το λαϊκό γεφυρώνουν την υψηλή με τη μαζική τέχνη. Η υψηλή κουλτούρα φτάνει στις μάζες ( π.χ. «Επιτάφιος» του Γ. Ρίτσου). Ενώ οι εικαστικοί συνεργάζονται και με τις άλλες τέχνες, π.χ. ο Τσαρούχης εικονογραφεί το βινύλιο «Άξιον εστί» του Μ. Θεοδωράκη, ο Μόραλης δίσκο του Χατζηδάκι, ο Σπ. Βασιλείου αφίσα του ΕΟΤ.
Γ. Μεταπολεμική περίοδος
Η εσωτερική μετανάστευση και η επαγγελματική ενασχόληση με τον τουρισμό φέρνει στην Ελλάδα τα ευρωπαϊκά και αμερικανικά πρότυπα και δημιουργεί νέες συνθήκες διαβίωσης και νέους μετασχηματισμούς στην καθημερινότητα, διασκέδαση, κατανάλωση. Το λαϊκό τραγούδι φανερώνει την κοινωνική πραγματικότητα. Στη δεκαετία του ’60 παράγοντας πολιτισμικής διαμόρφωσης είναι ο κινηματογράφος με μεγάλα ονόματα κινηματογραφικών παραγωγών, όπως ο Φίνος, ο Καραγιάννης – Καρατζόπουλος, με ομάδα σεναριογράφων – θεατρικών συγγραφέων (Σακελάριος, Τσιφόρος, Τζαβέλας, Δημόπουλος). Η έκρηξη όμως γίνεται με την ένδυση: ο ερχομός του μίνι αποτυπώνει τον απελευθερωμένο ερωτισμό της εποχής. Παρουσιάζεται το φαινόμενο της νεανικής παραβατικότητας («τετιμπόιδες») και η πάταξή της με λυσσαλέο τρόπο (νόμος 4000). Ακόμα το κίνημα POP πρώτα στην Αγγλία και μετά στην Αμερική. Επίσης μέσω του κινηματογράφου και του τραγουδιού οι ευρωπαϊκές παραδοσιακές κοινωνίες εξαμερικανίζονται. Η ελληνική κοινωνία προσπαθεί κι αυτή να εξοικειωθεί με τα ευρωπαϊκά ή αμερικανικά ήθη. Η χούντα, για να προβάλλει εμμέσως την ιδεολογία της στο ευρύ κοινό οικειοποιήθηκε την παράδοση. Αλλά και καλλιτέχνες χρησιμοποιούν την παράδοση ως όπλο για να αντισταθούν στο καθεστώς (Σαββόπουλος, Μαρκόπουλος). Ο Έλληνας κάνει το όνειρο πραγματικότητα με τις αγορές καταναλωτικών αγαθών. Πλυντήριο, κουζίνα, ψυγείο μπαίνει στο ελληνικό διαμέρισμα που είναι στοιχείο του πολιτισμικού κλίματος. Η τηλεόραση που η χούντα τη χρησιμοποιεί ως όργανο προπαγάνδας, κατέχει κεντρικό ρόλο στο ελληνικό σπιτικό, το αστικό και το μικροαστικό αργότερα Το βίντεο, μεταπολιτευτικά (δεκαετία ’70 και ’80) ως εκφραστής της ιδιωτικής απόλαυσης και απελευθέρωσης.
Τέλος, η ελληνική καλλιτεχνική δημιουργία των τελευταίων πενήντα χρόνων επηρεάζει και διαμορφώνει την κουλτούρα και λειτουργεί ως ένας καθρέφτης της κοινωνίας. Πολλές φορές μάλιστα η καλλιτεχνική δημιουργία ταξιδεύει στο εξωτερικό αποδεικνύοντας ότι η Ελλάδα δεν είναι απομονωμένη από τις διεθνείς εξελίξεις στον πολιτισμό και τις τέχνες.
*Νικόλαος Γ. Ζυγογιάννης
Καθηγητής
