«Ιλλυρικό καρναβάλι» της Μποζόβτσα – ανίχνευση κοινών στοιχείων με το δρώμενο «Μπούλες» της Νάουσας / γράφει ο Στέργιος Αποστόλου

Οι εορτές του «Ιλλυρικού καρναβαλιού» έχουν παραδοσιακό χαρακτήρα, με ιστορία άνω των 3.000 ετών. Χρονολογούνται από τα αρχαία Ιλλυρικά χρόνια και έχουν κληρονομηθεί σε μας από γενιά σε γενιά. Οι κάτοικοι της Μποζόβτσα, ανεξάρτητα από τις δύσκολες (οικονομικά) στιγμές που περνούν σήμερα, έχουν κατορθώσει να τις διασώσουν και να τις διαφυλάξουν σαν παράδοση

ΤΟ «ΙΛΛΥΡΙΚΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ» ΤΗΣ ΜΠΟΖΟΒΤΣΑ

Προσπάθεια ανίχνευσης κοινών στοιχείων με το δρώμενο «Μπούλες» της Νάουσας

————————

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΠΥΡ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ – ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΝΑΟΥΣΑ

————————

 Το έντονα βαμμένο πρόσωπο της νύφης εμφανίζει κάποιες ομοιότητες με τη μάσκα της νύφης, την οποία συνοδεύουν οι «μπούλες» (κατ’ άλλους: γενίτσαροι) του Ναουσαίικου δρώμενου κατά την Αποκριά.

Για το τι ακριβώς συμβολίζει η νύφη στο «Ιλλυρικό καρναβάλι», ο Neshat Mehmedi γράφει τα κατωτέρω στην εφημερίδα «ΚΟΗΑ» της 12^ης Μαρτίου 2017:

«Την πρώτη ημέρα το πρόσωπο της «νύφης» βάφεται όλο με άσπρο χρώμα. Επάνω στο άσπρο χρώμα και στο καθένα από τα δύο μάγουλα βάφεται έντονα ένας κόκκινος κύκλος περιτριγυρισμένος από κίτρινες γραμμές. Από τους κύκλους αυτούς εξακοντίζονται συμμετρικές ακτίνες ενωμένες μεταξύ τους με λαμπερό κίτρινο χρώμα, ακριβώς, όπως οι ακτίνες του ήλιου εξακοντίζονται στο άπειρο. Σ’ αυτό το άπειρο η θερμότητα του ήλιου δεν είναι η ίδια και οι ακτίνες του δεν έχουν όλες το ίδιο μήκος, γιατί ό ήλιος ανατέλλει και δύει μέσα σε 24 ώρες.

Στην πραγματικότητα, αυτός πάντα ανατέλλει και οι ακτίνες του ζεσταίνουν τη γη, αλλού περισσότερο, αλλού λιγότερο. Όμως αυτός πάντα ανατέλλει. Αυτό σημαίνει ότι η νιόπαντρη «νύφη» πρέπει να γεννήσει παιδιά και να αφήσει απογόνους για την αύξηση και διαιώνιση της οικογένειας και της ανθρώπινης κοινωνίας, όπως ο ήλιος-φως, που είναι ζωτική προϋπόθεση για τις ζωντανές υπάρξεις και την εξέλιξή τους. Έτσι και η «νύφη» επιβάλλεται να γεννάει για να διαιωνίζεται η οικογένεια και η φυλή γενικότερα. Στο εσωτερικό αυτού του ζωγραφισμένου (στο πρόσωπο της «νύφης») ήλιου κυριαρχεί μόνο το κόκκινο χρώμα, το οποίο συμβολίζει τη φωτιά. Η φωτιά εκφράζει τη ζωντάνια, τη συνέχιση της ζωής, την ευημερία και την γονιμότητα. Επομένως, εκεί που υπάρχει φωτιά, υπάρχει ζωντάνια,  υπάρχει ζωή, υπάρχει εργασία. …

Οι εορτές του «Ιλλυρικού καρναβαλιού» έχουν παραδοσιακό χαρακτήρα, με ιστορία άνω των 3.000 ετών. Χρονολογούνται από τα αρχαία Ιλλυρικά χρόνια και έχουν κληρονομηθεί σε μας από γενιά σε γενιά. Οι κάτοικοι της Μποζόβτσα, ανεξάρτητα από τις δύσκολες (οικονομικά) στιγμές που περνούν σήμερα, έχουν κατορθώσει να τις διασώσουν και να τις διαφυλάξουν σαν παράδοση. Ο ίδιος τόνισε πως  κατά το παρελθόν, οι κάτοικοι των ορεινών περιοχών του Σιαρ, πίστευαν ότι φορώντας γούνες και δέρματα προβάτων κατά την περίοδο 11 έως 21 Μαρτίου, μπορούσαν  να φοβίσουν  τα κακά πνεύματα, ώστε αυτά να φύγουν και να παραμείνουν όσο το δυνατόν πιο μακριά από το χωριό τους. Έτσι, δεν θα μπορούν να καταστρέφουν τα αγαθά εκείνα  τα οποία είναι απαραίτητα για να επιβιώνουν οι κάτοικοι.»

Δεν είναι γνωστό ποιο ρόλο ακριβώς παίζει ο συνοδός. Ίσως, οι δυο τους, να συμβολίζουν τη διαιώνιση του ανθρώπινου είδους. Είναι γνωστό ότι για πολλούς λαούς ο τράγος είναι σύμβολο γονιμότητας.

Τα αγόρια αυτά, που ντύνονται σαν «κορίτσια» στο «Ιλλυρικό καρναβάλι», είναι με τον ίδιο τρόπο βαμμένα, όπως και οι «νύφες του ίδιου δρώμενου, συμβολίζουν δε τις μελλοντικές «νύφες» και το ρόλο που θα κληθούν να παίξουν όταν μεγαλώσουν. Είναι οι μελλοντικές μάνες, οι οποίες  θα συντελέσουν στη διαιώνιση της οικογένειας, της κοινωνίας και της φυλής γενικότερα.

Οι Αλβανόφωνοι κάτοικοι της ορεινής περιοχής του Σιαρ και ειδικότερα, αυτοί του χωριού Μποζόβτσα, που ανήκει στην περιφέρεια της πόλης Τέτοβο της Βόρειας Μακεδονίας, κατόρθωσαν να διατηρήσουν αναλλοίωτο με την πάροδο τριών χιλιάδων και πλέον ετών ένα παγανιστικό έθιμο, το οποίο είναι γνωστό σήμερα με το όνομα «Ιλλυρικό καρναβάλι». Υποθέτω ότι ο χαρακτηρισμός αυτού του καρναβαλιού ως «Ιλλυρικό» προήλθε από την Ιλλυρική φυλή των Δαρδάνων, η χώρα των οποίων κατά την αρχαία εποχή εκτείνονταν ανάμεσα στη Δαλματία, τη Μακεδονία και τη Μοισία. Η Μοισία ήταν περιοχή των Βαλκανίων, η οποία αντιστοιχούσε εν μέρει στη σημερινή Βουλγαρία και την αρχαία Θράκη.

Στα εδάφη της Δαρδανίας περιλαμβάνονταν και η ορεινή περιοχή του Σιαρ, στην οποία βρίσκεται το χωριό Μποζόβτσα. Είναι γνωστό ότι απόγονοι των αρχαίων Ιλλυριών θεωρούνται οι σημερινοί Αλβανοί. Σε άρθρο του το οποίο δημοσιεύθηκε στην ημερήσια εφημερίδα  «55 ONLINE» (φύλλο της 2ας Απριλίου 2015) ο Κοσοβάρος δημοσιογράφος Besim Muhadri, ο οποίος επισκέφθηκε το χωριό Μποζόβτσα και παρακολούθησε εκ του σύνεγγυς τα δρώμενα αυτού του καρναβαλιού, μεταφέρει και τις απόψεις του υπεύθυνου για την οργάνωσή του Neshat Mehmedi, o οποίος, μεταξύ των άλλων, είπε τα κάτωθι:

«Οι ορεινοί κάτοικοι του Σιαρ κράτησαν ζωντανή την παράδοση και τα έθιμα του λαού μας, ακόμα και στις πιο δύσκολες καταστάσεις … όταν οι διάφοροι κατακτητές και αυθέντες του τόπου επιχειρούσαν να εξαφανίσουν κάθε τι το αλβανικό, απαγορεύοντας τη φοίτηση σε σχολεία, τη γλώσσα, την ιστορία, την παράδοση και τις διάφορες εορτές μας. Προσπάθησαν να  αλλάξουν όλα αυτά και να τα αντικαταστήσουν με άλλη κουλτούρα, με άλλη ιστορία και με άλλη γραφή …»

Αναφερόμενος στο «Ιλλυρικό καρναβάλι», στη βαρύτητα, στην ιστορία και στη διατήρησή του, είπε ότι αυτό δεν είναι κάτι που επινοήθηκε, ούτε είναι στοιχείο το οποίο έχουν δανεισθεί από άλλους. Το καρναβάλι αυτό, είπε:

«Είναι  επιχώριες τελετές που τελούνταν επί αιώνες, οι οποίες διατηρήθηκαν από γενιά σε γενιά και προέρχονται από τους προγόνους μας… Η ένδυση και υπόδηση των καρναβαλιστών είναι κατασκευασμένη αποκλειστικά από μαλλί και δέρματα ζώων. Στο καρναβάλι αυτό έχουν χρησιμοποιηθεί κέρατα ζώων, καθώς και το κεφάλι  και η ουρά γκρίζων αλόγων, με τα οποία έχει αυτοσχεδιασθεί δρώμενο σχετικό με το άλογο. … ».

Έχω τη γνώμη ότι το δρώμενο του αλόγου του «Ιλλυρικού καρναβαλιού» της Μποζόβτσα, σχετίζεται με τις διάφορες μορφές λατρείας που είχαν οι Ιλλυριοί, μεταξύ των οποίων και αυτή του «αλόγου». Από δημοσίευμα της Organizata «OSHTIMA» e Tiranes που φέρει τον τίτλο: «KULTE TRADICIONALE SHQIPTΑRE» (Kulti i kalit = Η λατρεία του αλόγου), αποσπώ μέρος του το οποίο παραθέτω:

«… ο θεός Ποσειδώνας, παλαιότερα, ονομάζονταν από τους Ιλλυριούς Hippius (Ίππιους), δηλαδή «ίππος, ιπποειδής». Υπάρχουν γραπτά στοιχεία βάσει των οποίων ο εξουσιαστής της θάλασσας ονομάζονταν «θεός της θάλασσας» από τους Ιλλυριούς. Αυτός εικονίζεται με τη μορφή αλόγου. Προς τιμή του, κάθε εννέα χρόνια, οι Ιλλυριοί θυσίαζαν τέσσερα άλογα. Στην αρχαιότητα οι Ιλλυριοί μνημονεύονται σαν λαός ο οποίος θυσίαζε άλογα για να τιμήσει τους θεούς του. Τα περίφημα πλοία των Ιλλυριών … έφεραν στην πλώρη τους σκαλισμένες κεφαλές αλόγων. Το άλογο θεωρούνταν ότι έφερνε τύχη στους ανθρώπους. Εξ αυτού του λόγου οι Ιλλυριοί είχαν δημιουργήσει τη σχετική λατρεία του αλόγου. Διάφοροι μελετητές θεωρούν καθοριστική την υιοθέτηση της λατρείας του αλόγου από τους ιππείς  νομάδες των βόρειων στεπών, από το τέλος της εποχής του χαλκού ως στην εποχή του σιδήρου.».

Δεν μου δόθηκε ποτέ η ευκαιρία να παρακολουθήσω τα δρώμενα του «Ιλλυρικού καρναβαλιού» της Μποζόβτσα και ειδικότερα, το δρώμενο του «αλόγου», όμως, όπως προανέφερα, πιστεύω ότι αυτό θα πρέπει να σχετίζεται οπωσδήποτε με τη λατρεία του «αλόγου» που είχαν οι Ιλλυριοί. Ο Neshat Mehmedi, συνεχίζοντας, εξήγησε και το λόγο για τον οποίο χρησιμοποιούνται οι κεφαλές και τα κέρατα των ζώων.

«Και σήμερα ακόμα, είπε, σε ένδειξη σεβασμού, βλέπεις παντού κρεμασμένα στους τοίχους και στους εξώστες των σπιτιών κέρατα ζώων, γιατί χάρη σ’ αυτά τα ζώα οι Αλβανοί κάτοικοι αυτής της περιοχής και οι οικογένειές τους επιβίωσαν. Οι διάφορες τελετές οι οποίες λαμβάνουν χώρα κατά την διάρκεια του Ιλλυρικού καρναβαλιού δεν έχουν καμιά σχέση με οποιαδήποτε  (Σ.Σ. σημερινή) θρησκεία και δεν περιλαμβάνουν στους κόλπους τους κανένα θρησκευτικό τελετουργικό στοιχείο. Δεν προκαλούν κανένα μίσος ανάμεσα σε λαούς διαφορετικής εθνικότητας. Απλά, είπε, οι τελετές αυτές περιέχουν καθαρά παγανιστικά πολιτιστικά στοιχεία.»

Ο δημοσιογράφος Besim Muhadri σημειώνει ότι οι διάφορες ομάδες των καρναβαλιστών περπατώντας, χορεύοντας και τραγουδώντας, περνούν από όλα τα σπίτια του χωριού. Εκείνο που είναι χαρακτηριστικό, τονίζει, είναι η μη συμμετοχή γυναικών σ’ αυτές τις καρναβαλικές εκδηλώσεις. Στο ρόλο των γυναικών εμφανίζονται άνδρες ντυμένοι με γυναικεία ρούχα, οι οποίοι συνοδεύουν τα τραγούδια κρατώντας στα χέρια τους ντέφια. Σε άρθρο του στην εφημερίδα του Κοσόβου «KOSOVA SOT», της 25^ης Ιανουαρίου 2017, ο οργανωτής και υπεύθυνος του «Ιλλυρικού καρναβαλιού» Neshat Mehmedi σημειώνει:

«Τα ίχνη αυτού του καρναβαλιού προέρχονται από την αρχαία εποχή, όμως, με την πάροδο του χρόνου υπέστησαν διαφοροποιήσεις με αποτέλεσμα τον τελευταίο αιώνα να έχουν καταλήξει σαν εθνογραφική ανάμνηση. Ο ίδιος σημειώνει ότι:

« … από την πρωτόγονη ακόμα εποχή, όταν ο άνθρωπος δεν ήταν σε θέση να εξηγήσει τα φυσικά φαινόμενα, πολλά από αυτά, για να μη πούμε όλα, όπως το νερό, η φωτιά, ο ουρανός, ο αέρας, τα δέντρα, τα εμφάνιζε να έχουν ανθρώπινες ιδιότητες, περιβάλλοντάς τα και με μαγικά στοιχεία. Όλα αυτά εύρισκαν την έκφρασή τους μέσα από διάφορες τελετουργίες, οι οποίες είχαν σχέση με την καθημερινή ζωή του ανθρώπου και με την οικονομική εξέλιξη της εποχής.

Τέτοιες τελετουργίες κατά το παρελθόν γίνονταν κατά την περίοδο της ανανέωσης της δύναμης του Ήλιου, δηλαδή από το τέλος του μηνός Οκτωβρίου ως τον μήνα Μάρτιο. Οι εορταστικές τελετουργίες είχαν σχέση με αυτήν την περίοδο, γιατί, κατά τη διάρκειά της γίνονταν όλες οι προετοιμασίες για τη σπορά και το ξεχειμώνιασμα των ζώων. Όμως, αυτές οι τελετουργίες, με την πάροδο του χρόνου και με την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας, έχασαν την αρχική τους σημασία και κατέληξαν σε κάποια έθιμα επενδεδυμένα ενίοτε και με θρησκευτική αχλή. Ανεξάρτητα όμως από τις θρησκευτικές επιδράσεις, είναι γεγονός ότι πολλά παγανιστικά στοιχεία με χαρακτήρα αγροτικό και κτηνοτροφι-κό αντιστάθηκαν και επέζησαν στη διαδρομή των αιώνων.

Γι’ αυτές τις Ιλλυρικές τελετουργίες κάνουν λόγο στα συγγράμματά τους πολλοί αρχαίοι συγγραφείς. Το στοιχείο της φωτιάς είναι παγανιστικό στοιχείο, το οποίο αργότερα το ιδιοποιήθηκε ο Χριστιανισμός. Το έκανε έθιμο δικό του που τελείται κατά τη διάρκεια των Χριστουγέννων. Είναι η γνωστή χριστουγεννιάτικη φωτιά με αναμμένα μεγάλα κούτσουρα. Ωστόσο, το στοιχείο της φωτιάς χρησιμοποιείται και στα δρώμενα του «Ιλλυρικού καρναβαλιού». Ο σάκος τον οποίο φέρουν στα χέρια τους οι καρναβαλιστές είναι γεμάτος με στάχτη παρμένη από μεγάλη φωτιά. Κι’ αυτό είναι ένα στοιχείο προερχόμενο από τη θρησκεία των Ιλλυριών. 

Εδώ διακρίνουμε ένα έγχορδο μουσικό όργανο, το τσεφτελί και ένα νταούλι. Μεταξύ των παρόντων είναι και διάφοροι καρναβαλιστές. Άλλοι από αυτούς φορούν μάσκες από δέρματα ζώων και άλλοι γούνες. Όσοι δεν είναι καρναβαλιστές και παρευρίσκονται τυχαίως ή ακολουθούν το μουσικό συγκρότημα, είναι ντυμένοι άλλοι με τις παραδοσιακές αλβανικές στολές του τόπου και άλλοι με συνήθη αμφίεση.

Στην ίδια εφημερίδα διατυπώνεται και η άποψη του εθνολόγου Nexhat Cocaj για το «Ιλλυρικό καρναβάλι» της Μποζόβτσα, ο οποίος, μεταξύ των άλλων, αναφέρει ότι:

«Το στοιχείο του αλτρουϊσμού, το οποίο ενυπάρχει στο «Ιλλυρικό καρναβάλι», έχει κληρονομηθεί κατευθείαν από τους προγόνους μας και συνοδεύει όλες τις εκφάνσεις του. Στο τέλος των καρναβαλικών εκδηλώσεων, όλα τα είδη τα οποία συγκέντρωσαν οι καρναβαλιστές από τους κατοίκους του χωριού διανέμονται στις πιο φτωχές οικογένειες. Ακόμα, και η διοργάνωση (στο τέλος των εκδηλώσεων) κοινού γεύματος για όλο το χωριό εμπεριέχει το ίδιο στοιχείο … Όταν δεν υπάρχει κατάλληλος χώρος στο χωριό για να συγκεντρωθούν όλοι οι καρναβαλιστές εκεί για την έναρξη  του «Ιλλυρικού καρναβαλιού», τότε, ο καθένας από αυτούς, ξεκινάει μόνος του από το σπίτι του και συναντιέται με τους άλλους στο δρόμο …

Η οργάνωση του «Ιλλυρικού καρναβαλιού» συνδέεται συμβολικά με την έξοδο από την απομόνωση της χειμερινής περιόδου και τη έναρξη κατά την άνοιξη όλων των αναγκαίων εργασιών για τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Ο εκκωφαντικός θόρυβος που προκαλείται από τα μεγάλα κουδούνια και τα άλλα αντικείμενα τα οποία φέρουν οι καρναβαλιστές επάνω τους, συμβολίζει το διώξιμο όλων των κακών πνευμάτων, τα οποία είχαν κατορθώσει να εγκατασταθούν στα αλώνια, στους φράχτες των κήπων των σπιτιών και αλλού. … Στις ομάδες των καρναβαλιστών δεν επιτρέπεται να υπάρχουν γυναίκες. Σαν γυναίκες ντύνονται άνδρες. Στο ρόλο της «γριάς» ντύνεται ένας άνδρας (υπάρχει μόνο μια γριά). Στο ρόλο της   «νύφης» ντύνεται ένας νέος (μπορεί να ντυθούν σαν «νύφες» δύο έως τρεις νέοι) και στο ρόλο των «κοριτσιών» ντύνονται παιδιά  (για δύο έως τέσσερα κορίτσια).

Έχω τη γνώμη ότι αξίζει τον κόπο να ασχοληθεί κάποιος περισσότερο με το «Ιλλυρικό καρναβάλι» της Μποζόβτσα, κυρίως, να εντοπίσει τις λεπτομέρειες που μας παρέχονται μέσα από τις φωτογραφίες, τις οποίες παραθέτω. Σημειώνω ότι, εκτός από τα στοιχεία τα οποία παραθέτω σ’ αυτό το άρθρο, δεν έχω ασχοληθεί μέχρι στιγμής  περισσότερο με αυτό το καρναβάλι. Πάντως, πιστεύω ότι υπάρχουν κάποιες ομοιότητες με το δικό μας δρώμενο «Μπούλες», το οποίο τελείται κατά τη διάρκεια της Αποκριάς. Ίδια ή παρόμοια δρώμενα σαν το «Ιλλυρικό καρναβάλι» της Μποζόβτσα υπάρχουν και  σε άλλες περιοχές της σημερινής Αλβανίας, όπως στη Σκόδρα, στο χωριό Πολένα της Κορυτσάς και αλλού.

Είναι γνωστό, άλλωστε, ότι οι Μακεδόνες γειτνίαζαν με τους Ιλλυριούς Δάρδανους, που κατοικούσαν προς βορράν της Μακεδονίας, καθώς και με τους Ιλλυριούς Εγχελείς που κατοικούσαν βορειοδυτικά αυτής. Αν και δεν είναι γνωστά τα ακριβή όρια του κράτους των Εγχελέων Ιλλυριών, είναι βέβαιο ότι αυτά εκτείνονταν από τις νότιες περιοχές της Κορυτσάς και προς βορράν, εκτός από πολλά σημερινά αλβανικά εδάφη, περιλάμβαναν και μέρος των εδαφών από το δυτικό τμήμα της σημερινής Βόρειας Μακεδονίας και κυρίως, τις περιοχές που βρίσκονται γύρω από τη λίμνη Οχρίδα. Το χωριό Μποζόβτσα, το οποίο βρίσκεται στην ορεινή περιοχή του Σιαρ και σε υψόμετρο 1300 μέτρων από την επιφάνεια της θάλασσας, υπάγεται στην περιφέρεια της πόλης Τέτοβο.

Καρναβαλιστές ντυμένοι με γούνες και δέρματα ζώων και φορώντας δερμάτινες μάσκες χορεύουν επάνω στο χιόνι. Καθώς χορεύουν, τα μεγάλα κουδούνια που είναι κρεμασμένα στη μέση τους κάνουν εκκωφαντικό θόρυβο. Άλλοι φέρουν κουκούλες στο κεφάλι τους και άλλοι το παραδοσιακό αλβανικό άσπρο καλπάκι. Υποθέτω πως ο χορός έχει σχέση με το διώξιμο των κακών πνευμάτων.

Η πόλη αυτή βρίσκεται βόρεια της λίμνης Οχρίδας και μετά τις πόλεις Στρούγκα, Μαύροβο, και Γκόστιβαρ. Επαναλαμβάνω ότι η ορεινή περιοχή του Σιάρ θα πρέπει να βρίσκονταν σε έδαφος του κράτους των Δαρδάνων  Ιλλυριών και όχι των Εγχελέων. Οι Μακεδόνες είχαν έλθει σε κατ’ επανάληψη επαφή με τους Εγχελείς και τους Δάρδανους Ιλλυριούς, είτε μέσω πολεμικών συγκρούσεων, είτε μέσω ειρηνικών επαφών. Επομένως, δεν αποκλείεται, κατά τη διάρκεια αυτών των επαφών, να έχουν παρεισφρύσει πολιτιστικά στοιχεία εκατέρωθεν, τα οποία ενσωματώθηκαν στα έθιμα των Μακεδόνων και των Ιλλυριών, που κληρονομήθηκαν από γενιά σε γενιά είτε αυτούσια, είτε τροποποιημένα.

Ειδικά για τους Εγχελείς Ιλλυριούς, από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και ειδικότερα από τον Απολλόδωρο, μας παρέχονται ενδιαφέρουσες πληροφορίες, οι οποίες φέρουν αυτούς να έχουν σχέση με τον ελληνικό θηβαϊκό μυθολογικό κύκλο:

«Ο δε Κάδμος μετά Αρμονίας Θήβας εκλιπών προς Εγχελέας παραγίνεται. Τούτοις δε υπό Ιλλυριών πολεμουμένοις ο θεός έχρησεν Ιλλυριών κρατήσειν, εάν ηγεμόνας Κάδμον και Αρμονίαν έχωσιν. Οι δε πεισθέντες ποιούνται κατά Ιλλυριών ηγεμόνας τούτους και κρατούσι. Και βασιλεύει Κάδμος Ιλλυριών, και παις αυτώ Ιλλυριός γίγνεται. Αύθις δε μετά Αρμονίας εις δράκοντα μεταβαλών εις Ηλύσιον πεδίον υπό Διός εξεπέμφθη … » (Απολλόδωρος: Βιβλίο Γ΄, κεφάλαιο 5, παράγραφος 4)

Κατά τα γραφόμενα από τον Απολλόδωρο, ο Κάδμος με τη γυναίκα του Αρμονία εγκατέλειψαν τη Θήβα (στην οποία βασίλευαν) και μετέβησαν στη χώρα των Ιλλυριών Εγχελέων. Επειδή δε αυτοί βρίσκονταν σε εμπόλεμη κατάσταση με άλλα Ιλλυρικά φύλα, ο θεός τους έδωσε χρησμό ότι θα νικήσουν στον πόλεμο αυτόν εάν έχουν ως βασιλείς τον Κάδμο και την Αρμονία. Αυτοί υπάκουσαν στο χρησμό, έκαναν βασιλείς τον Κάδμο και την Αρμονία και νίκησαν στον πόλεμο τους αντιπάλους τους. Έτσι ο Κάδμος έγινε βασιλέας των Ιλλυριών και απόκτησε και ένα γιό, τον Ιλλυριό.

Μετά ταύτα,  ο Δίας  μετέβαλε σε φίδια τον Κάδμο και την Αρμονία και τους τοποθέτησε στο Ηλύσιο πεδίο. Σώζεται στην Αλβανία μέχρι και σήμερα κάποια παράδοση, σύμφωνα με την οποία κοντά στην πόλη Vlora (Αυλώνα) της Νότιας Αλβανίας υπάρχει ένας σωρός από πέτρες οι οποίες φέρουν το όνομα «ο τάφος του Κάδμου». Επίσης, στο μουσείο του Λούβρου φυλάσσεται αγγείο στο οποίο εικονίζεται ο Κάδμος να φονεύει κάποιον δράκοντα που του επιτέθηκε. Ο δράκοντας ήταν φύλακας σε κάποια πηγή του θεού Άρη. (Dhimitri Pilika «pellazgët dhe origjina jonë e mohuar». Fαq. 38. Tiranë 2005).

Ο Ιλλυριός, ο γιος που απέκτησε ο Κάδμος, όταν έγινε βασιλέας των Εγχελέων, υπήρξε ο επώνυμος ήρωας των Ιλλυριών, ο δε Δάρδανος, ο γιος του Ιλλυριού, είναι ο επώνυμος ήρωας των Δαρδάνων Ιλλυριών, για τους οποίους έγινε ήδη λόγος. (Εγκυκλοπαίδεια «ΠΑΠΥΡΟΣ – LAROUSSE – BRITANNIKA», τόμος 24^ος, σελ. 574 και τόμος 16^ος, σελ. 342).

 Ο κουδουνοφόρος καρναβαλιστής (ακολουθεί φωτογραφία) είναι ντυμένος με δέρμα ζώου (γούνα) που φτάνει μέχρι τα γόνατα περίπου.  Εικονίζεται με τα νώτα του στραμμένα και φέρει στη μέση του κρεμασμένο ένα τεράστιο κουδούνι.  Είναι γνωστό ότι τα μεγαλύτερα κουδούνια  φέρουν οι τράγοι και τα κριάρια. Αυτό συμβαίνει επειδή αυτά προπορεύονται πάντα και είναι οι οδηγοί (μπροστάρηδες) στο κοπάδι. Για να τους ακούει το κοπάδι και να τους ακολουθεί πιστά, το χτύπημα του κουδουνιού, καθώς βαδίζουν, σηματοδοτεί τη συνεχή ηγετική παρουσία τους.

 Έχει αναφερθεί σε άλλο σημείο ότι ο εκκωφαντικός θόρυβος των κουδουνιών χρησιμεύει για να διώχνει τα κακά πνεύματα που είναι καταστροφικά για τους ανθρώπους. Πρέπει να φύγουν μακριά από τα σπίτια τους και από το χωριό τους. Τέτοια δρώμενα με κουδουνοφό-ρους υπάρχουν και σε περιοχές του Ελλαδικού χώρου. Κατ’ αρχήν, εδώ στη Νάουσα είχαμε μέχρι το 1960, περίπου, το έθιμο του «Αγια Βασίλη κουδουνάρη», που τελούνταν την Πρωτοχρονιά και όχι την Αποκριά.

 Τα παιδιά διάλεγαν τον ψηλότερο από την παρέα τους και τον έντυναν «Αγια Βασίλη κουδουνάρη». Του έβαζαν ένα μεγάλο και φαρδύ σακί από το κεφάλι ως τα πόδια (το άνοιγμα του σακιού ήταν από το κάτω μέρος, στα πόδια, για να μπορεί  να βαδίζει και να πηδάει), με δύο τρύπες στο σημείο που είναι τα μάτια για να βλέπει και να αναπνέει συγχρόνως. Στη ζώνη του ήταν κρεμασμένα μεγάλα κουδούνια από διάφορα ζώα και στο «γκιουρντάνι» που είχε στο λαιμό του (είδος περιδέραιου) μικρότερα κουδούνια. Κατά το βάδισμά του στους δρόμους της πόλης σείονταν και πηδούσε δεξιά και αριστερά.

 Βλέπουμε δύο κουδουνοφόρους καρναβαλιστές. Ο ένας από αυτούς, δεξιά, είναι ντυμένος με άσπρη προβιά, έχει στραμμένα τα νώτα του και στη μέση  (πίσω, κάτω από την πλάτη του) φέρει ένα τεράστιο κουδούνι. Επειδή είναι σκυμμένος δεν φαίνεται αν φοράει μάσκα ή όχι. Ο άλλος, αριστερά, είναι ντυμένος στα μαύρα, στη μέση του κρέμεται ένα μικρότερο κουδούνι και φέρει μάσκα. Και οι δύο είναι σκυμμένοι επάνω από άτομο μασκοφορεμένο που έχει γονατίσει στο έδαφος με σκυμμένο το κεφάλι επάνω σε μια προβιά και στηρίζεται στα χέρια του. Τα πόδια του είναι γυμνά από το γόνατο και κάτω, όπως, επίσης και τα χέρια του από τα μπράτσα και κάτω. Η εικόνα αυτή, προφανώς, αφορά σε κάποιο δρώμενο του «Ιλλυρικού καρναβαλιού» της Μποζόβτσα, τον συμβολισμό του οποίου δεν γνωρίζουμε. Στο βάθος, πίσω, υπάρχει μία κρεμασμένη επιγραφή, γραμμένη στα αλβανικά με κεφαλαία γράμματα, η οποία λέει: «Ο ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ  ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΙΛΛΥΡΙΚΟΥ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΟΥ». Από τους παρευρισκόμενους θεατές που παρακολουθούν το δρώμενο, άλλοι είναι μασκοφορεμένοι και άλλοι όχι. Μπροστά και κάτω από την επιγραφή διακρίνεται και μια «νύφη» του  «Ιλλυρικού καρναβαλιού»

Τα κουδούνια που είχε επάνω του έκαναν εκκωφαντικό θόρυβο και ξεκούφαιναν τον κόσμο. Η παρέα του τον περιέφερε από σπίτι σε σπίτι κρατώντας τον με ένα σχοινί, όπως παλιά ο αρκουδιάρης την αρκούδα. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το έθιμο του «Αγια Βασίλη κουδουνάρη» είναι παγανιστικό, κατάλοιπο ίσως κάποιας αρχαίας Διονυσιακής τελετής. Σήμερα, το έθιμο αυτό έχει εκλείψει οριστικά από τη Νάουσα. Θα αναφερθώ και στο έθιμο των κουδουνοφόρων του Σωχού του Δήμου Λαγκαδά, το οποίο τελείται την περίοδο της Αποκριάς με αποκορύφωμα το τριήμερο της Τυρινής και της Καθαράς Δευτέρας.

 Οι κουδουνοφόροι του Σωχού είναι ντυμένοι με δέρματα ζώων και φέρουν μεγάλα κουδούνια επάνω τους, όπως και οι κουδουνοφόροι του «Ιλλυρικού καρναβαλιού» της Μποζόβτσα. Κατά τη διέλευσή τους από τους δρόμους τα κουδούνια ακούονται να χτυπούν δαιμονισμένα, χορεύουν δε και τραγουδούν εκστομίζοντας διάφορες αθυροστομίες. Κατά την άποψη των κατοίκων του Σωχού, το έθιμο των κουδουνοφόρων και οι γιορτές του καρναβαλιού στην πόλη αυτή, «αποτελούν την πιο αρχέγονη και ολοκληρωμένη μορφή έκφρασης των ανθρώπων μέσα από την αμφίεση».

 Το χωριό Μποζόβτσα, στο οποίο εκτυλίσσεται το «Ιλλυρικό καρναβάλι», βρίσκεται σε υψόμετρο 1300 μέτρων επάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και κατά την περίοδο αυτή είναι σχεδόν πάντα χιονισμένο.

 Η φωτογραφία εικονίζει καρναβαλιστές του «Ιλλυρικού καρναβαλιού» σε κάποιο δρώμενό τους ντυμένους με γούνες και δέρματα ζώων. Φορούν μάσκες από δέρματα ζώων και φέρουν κουκούλες ή παραδοσιακά αλβανικά καλπάκια.

 Στη φωτογραφία αυτή εικονίζονται καρναβαλιστές του «Ιλλυρικού καρναβαλιού» της Μποζόβτσα ντυμένοι με διαφορετικό τρόπο. Δύο από αυτούς είναι ντυμένοι με τις παραδοσιακές αλβανικές στολές και φέρουν μάσκες από δέρμα ζώου και το άσπρο καλπάκι στο κεφάλι. Από τους άλλους τρεις, οι δύο είναι ντυμένοι με μακριά μαύρη ρόμπα και ο άλλος με άσπρη. Δεν φέρουν κουδούνια επάνω τους.  Εκείνο που χαρακτηρίζει τους τρεις τελευταίους είναι ότι φέρουν μακριά και πυκνή κόμη η οποία σκεπάζει εντελώς το πρόσωπό τους. Τι, άραγε, να συμβολίζει αυτή η εμφάνισή τους; Ίσως κάποιους βοσκούς (ενισχύεται αυτή η άποψη, διότι οι δύο από αυτούς φέρουν γκλίτσες) ή κάποιους πρωτόγονους ανθρώπους; Η ακριβής γνώση του συμβολισμού των ενδυμασιών που φέρουν οι καρναβαλιστές του «Ιλλυρικού καρναβαλιού» της Μποζόβτσα, καθώς και των διαφόρων δρώμενων, είναι μέλημα  επιτόπιας έρευνας από  λαογραφικό ερευνητή.

Στη φωτογραφία αυτή οι διάφοροι καρναβαλιστές εικονίζονται να συνοδεύουν γάϊδαρο, το συμπαθές αυτό τετράποδο, στη ράχη του οποίου έχουν στρώσει ένα όμορφο κιλίμι και το έχουν φορτώσει και από τις δύο πλευρές. Στη μία από αυτές, φέρει τορβά (σάκο) φορτωμένο, ίσως, με κάποιο είδος σανού ή άλλα χόρτα. Μερικοί από τους καρναβαλιστές φέρουν μάσκα από δέρμα ζώων, άλλοι φέρουν κουκούλες άσπρες και μαύρες και άλλοι άσπρα καλπάκια, ένας δε κάποιο είδος σαρικιού. Υποθέτω πως το δρώμενο αυτό θα αναπαριστά κάποια ικετήρια τελετή των αρχαίων Ιλλυριών προς τους θεούς τους, με την οποία τους παρακαλούσαν να τους παρέχουν όλα τα απαραίτητα αγαθά για την επιβίωση των ιδίων και των ζώων τους.

 ΣΗΜΕΙΩΣΗ

Το άρθρο αυτό συντάχθηκε από τον γράφοντα επί τη βάσει στοιχείων ληφθέντων από διάφορα αλβανικά δημοσιεύματα για το «ΙΛΛΥΡΙΚΟ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙ» της Μποζόβτσα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

— Neshat Mehmedi, εφημερίδα «ΚΟΗΑ» της 12^ης Μαρτίου 2017.

— Ημερήσια εφημερίδα  «55 ONLINE» (φύλλο της 2ας Απριλίου 2015). Άρθρο του Κοσοβάρου δημοσιογράφου Besim Muhadri.

— Δημοσίευμα της Organizata «OSHTIMA» e Tiranes, που φέρει τον τίτλο: «KULTE TRADICIONALE SHQIPTΑRE» (Kulti i kalit = Η λατρεία του αλόγου).

— Εφημερίδα του Κοσόβου «KOSOVA SOT», της 25^ης Ιανουαρίου 2017. Άρθρο του οργανωτή και υπεύθυνου του «Ιλλυρικού καρναβαλιού» της Μποζόβτσα Neshat Mehmedi.

— Απολλόδωρος: Βιβλίο Γ΄, κεφάλαιο 5, παράγραφος 4.

— Dhimitri Pilika «Ρellazgët dhe origjina jonë e mohuar». Fαq. 38. Tiranë 2005.

— Εγκυκλοπαίδεια «ΠΑΠΥΡΟΣ – LAROUSSE – BRITANNIKA», τόμος 24^ος, σελ. 574 και τόμος 16^ος, σελ. 342.

— Άρθρο του εθνολόγου Nexhat Cocaj για το «Ιλλυρικό καρναβάλι» της Μποζόβτσα στην εφημερίδα «KOSOVA SOT», της 25^ης Ιανουαρίου 2017.