Αν τα κυκλαδικά ειδώλια είχαν φωνή θα μπορούσαν επίσης να μας αφηγηθούν γιατί τελικά κατασκευάστηκαν, ποιους σκοπούς εξυπηρετούσαν, τι σήμαιναν για τους ανθρώπους της εποχής που τα δημιούργησαν, πώς συνδέονταν με τις συνήθειες, τα έθιμα, τη θρησκεία, τη ζωή και τον θάνατό τους.
Ομως ο λόγος που δεν έχει ακόμα η επιστημονική κοινότητα και η ιστορία όλες αυτές τις απαντήσεις είναι ακριβώς γιατί τα κυκλαδικά ειδώλια δεν πρόλαβαν να μας μιλήσουν. Αποσπάστηκαν τόσο βίαια από λαθρανασκαφείς, τυμβωρύχους, αρχαιοκάπηλους και μαυραγορίτες, που ήταν αδύνατο μετά την τεράστια λεηλασία και καταστροφή των αρχαιολογικών στρωμάτων να ερμηνευτεί με ακρίβεια ο τρόπος που συνδέονταν με την κοινωνία που τα δημιούργησε στη χώρα μας 5.000 χρόνια πριν. Παράλληλα, η ανεξέλεγκτη δράση των κυκλωμάτων αυτών, ιδίως στην περίπτωση των κυκλαδικών ειδωλίων, δεν έχει στερήσει από τη χώρα που τα γέννησε μόνο την ανεκτίμητη «υλική» της περιουσία αλλά κυρίως έχει αφήσει ασύνδετο αυτόν τον κρίκο στην αλυσίδα της ιστορικής της συνέχειας, ταυτότητας και αυτογνωσίας.
Μέσα από αντίστοιχες σκοτεινές συνθήκες και διαδρομές αποκτήθηκαν και οι 161 κυκλαδικές αρχαιότητες που βρέθηκαν «ξαφνικά», έπειτα από πολυετή περιπέτεια, ομηρία και εγκλεισμό, στο σαλόνι του δισεκατομμυριούχου «συλλέκτη» Λέοναρντ Στερν στη Νέα Υόρκη. Πώς βρέθηκαν εκεί; Αγνωστο. Πώς και πότε αποκτήθηκαν; Άγνωστο. Από ποιο Κυκλαδονήσι κλάπηκαν; Άγνωστο. Ποια χέρια τα απήγαγαν από τα χώματά τους; Αγνωστο. Πώς βγήκαν από την Ελλάδα; Αγνωστο. Μήπως κάποια από αυτά είναι κίβδηλα/πλαστά; Αγνωστο. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι κατέληξαν κάπως, κάπου, κάποτε ως «μπιζού» στα χέρια και στο σπίτι του «συλλέκτη» Λ. Στερν και ότι δεν του ζητήσαμε εξηγήσεις, ως νόμιμοι ιδιοκτήτες, για τις αδήλωτες αρχαιότητες που παρανόμως κατείχε.
Ο συνταγματικής περιωπής αρχαιολογικός νόμος ορίζει ότι «τα αρχαία κινητά μνημεία που χρονολογούνται έως και το 1453 ανήκουν στο Δημόσιο κατά κυριότητα και νομή, είναι ανεπίδεκτα χρησικτησίας και είναι εκτός συναλλαγής», κάτι άλλωστε αυτονόητο, καθώς πρόκειται για «πράγματα κοινά» και «κοινόχρηστα», για την κληρονομιά και περιουσία του ελληνικού λαού στη διαχρονία του.
Ως εκ τούτου, το ελληνικό κράτος είχε αδιαπραγμάτευτο κυριαρχικό δικαίωμα και απόλυτη νομική υποχρέωση να προβεί στις προβλεπόμενες εκ του νόμου ενέργειες για την αποκατάσταση της βλάβης του και την άμεση απόδοση των αρχαιοτήτων στο Ελληνικό Δημόσιο, σύμφωνα με το Σύνταγμα, τους νόμους της χώρας και το Διεθνές Δίκαιο. Ωστόσο, στην περίπτωση του Λ. Στερν η ελληνική κυβέρνηση παραιτήθηκε οικειοθελώς από τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις της, ενώ παράλληλα, κινούμενη αντιθεσμικά και εκτός νομικού πλαισίου, προέβη σε μυστικές διαπραγματεύσεις για τα κοινά μας πράγματα με κάποιον που τα είχε παράνομα ιδιοποιηθεί. Είναι πρωτοφανές!
Το Ελληνικό Δημόσιο, στις 21.07.2022, αφού αναγνώρισε ουσιαστικά στον Λ. Στερν (!) δικαιώματα νομής και κατοχής των 161 κυκλαδικών αρχαιοτήτων, ενέκρινε στη συνέχεια τη μεταβίβαση της συλλογής «του» σε ένα «ινστιτούτο» στο Ντέλαγουερ, που μόλις είχε ιδρυθεί από τον γιο του (Eντουαρντ Stern), ένα στέλεχος των επιχειρήσεών του και τρία μέλη της οικογένειας Γουλανδρή. Ο Λ. Στερν απαίτησε η συλλογή «του» να δοθεί από το «ινστιτούτο» προς έκθεση στο Μητροπολιτικό Μουσείο (ΜΕΤ) της Ν. Υόρκης για 50 χρόνια και το Ελληνικό Δημόσιο συμφώνησε, εκχωρώντας παράλληλα σε αυτό και όλα τα δικαιώματα της οικονομικής της εκμετάλλευσης (έσοδα από εισιτήρια, πωλητέα, παραγωγή και αναπαραγωγή απεικονίσεων, εκδόσεων κ.λπ). Ο πλέον απαξιωτικός όρος που έθεσε ο Λ. Στερν ήταν να δημοσιευτούν οι απαιτήσεις του και σε ΦΕΚ. Ετσι, η Ελληνική Δημοκρατία επιβράβευσε την παράνομη δραστηριότητα και τη διαπραγματευτική δεινότητα του Λ. Στερν στις 8.9.2022, με κύρωση της «συμφωνίας» από τη Βουλή.
Τα ειδώλια παρέμειναν εξορισμένα εσαεί στην οικογένεια και στους φίλους του Λ. Στερν, που πλέον θα αποφασίζουν για την τύχη τους «νόμιμα», με τις ευλογίες του ελληνικού κράτους. Στο «Ινστιτούτο του Ντέλαγουερ» θα ανήκει για πάντα η κατοχή των 161 αρχαιοτήτων, ενώ, ακόμα και αν βρεθούν κάποτε όλες σε ελληνικό έδαφος μετά από 25 ή 50 χρόνια, δεν θα πάνε στα Κυκλαδονήσια αλλά στο Μουσείο Γουλανδρή στην Αθήνα για περαιτέρω εκμετάλλευση. Πάντως το ΜΕΤ της Ν. Υόρκης «θα υποχρεούται», όπως προκλητικά αναφέρεται στη «συμφωνία», να εκθέτει ή αυτές ή/και άλλες κυκλαδικές αρχαιότητες έως το 2074. Τα ελληνικά μουσεία θα υποχρεούνται μέχρι τότε σε αποψίλωση των συλλογών τους για να εφοδιάζουν τις προθήκες του ΜΕΤ, αν όμως θελήσουν τα ίδια να εκθέσουν έστω κάποια από τα 161 «επαναπατρισθέντα» αντικείμενα, θα πρέπει να τα ζητήσουν ως δάνειο από το «ινστιτούτο» του Ντέλαγουερ. Μετά και από αυτό, ίσως είναι καλύτερα τελικά που τα κυκλαδικά ειδώλια δεν έχουν φωνή. Θα άντεχε κανείς από εμάς να τα ακούσει;
Σε αυτό το ανήθικο μοντέλο νομιμοποίησης της παράνομης κατοχής και διακίνησης αρχαιοτήτων, που δυστυχώς κομίζει πρώτη η χώρα μας στη διεθνή κοινότητα, το αντάλλαγμα που πήρε ήταν ότι στις «ταμπέλες» που θα συνοδεύουν πλέον τα κυκλαδικά ειδώλια στους σταθμούς της μαρτυρικής τους ιστορίας θα αναγράφεται ότι είναι «ιδιοκτησία της Ελληνικής Δημοκρατίας». Λες και πριν δεν ήταν…
*Αρχαιολόγος, MSc Πολιτιστικής Διαχείρισης, υπ. διδάκτωρ Παν/μίου Αθηνών, μέλος του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων
