Η αβάσταχτη ελαφρότητα της «προσαρμογής» / γράφει Νικολέτα Θάνου
«Πόσην αλήθεια σηκώνει, πόσην αλήθεια αποτολμάει ένα πνεύμα; Αυτό έγινε για μένα, ολοένα και πιο πολύ, το αληθινό μέτρο των αξιών. Η πλάνη δεν είναι τύφλωση, η πλάνη είναι ανανδρία. Στη γνώση, κάθε κατάκτηση, κάθε βήμα εμπρός προέρχεται από το θάρρος, από τη σκληρότητα απέναντι στον εαυτό μας, από την εντιμότητα απέναντι στον εαυτό μας».
Φρίντριχ Νίτσε
Η ικανότητα του ανθρώπου να προσαρμόζεται αποτελεί άραγε δείγμα υψηλής διανοητικής ικανότητας και ψυχοσυναισθηματικής ευφυΐας ή μία παραχώρηση της ύπαρξης στις επιταγές ενός άβουλου κοινωνικού σώματος εύπλαστου και ευεπίφορου στις εκάστοτε πλάνες, που προωθούν τα παγκόσμια οικονομικά συστήματα και οι απανταχού ιδεολογικές ομάδες αναγνωρισμένες ή μη;
Ο άνθρωπος αναγκάστηκε στη μακρόχρονη πορεία του σε τούτο τον πλανήτη να αντισταθεί στην ανάγκη του για ασφάλεια και σταθερότητα προχωρώντας σε αλλαγές που ενίσχυσαν τις πιθανότητες επιβίωσής του. Δεν πρέπει να λησμονούμε, εξάλλου, τη γνωστή θέση του Δαρβίνου πως «τα όντα που θα επιβιώσουν σε περιόδους αλλαγών δεν θα είναι τα πιο δυνατά, αλλά το πιο ευπροσάρμοστα στις αλλαγές». Πρόκειται για μια δυναμική εξέλιξη η οποία αδιαπραγμάτευτα ευνόησε το ανθρώπινο είδος, παράλληλα όμως, και με την εξέλιξη των πολιτικών και κοινωνικών συστημάτων, αξιοποιήθηκε για την υπονόμευσή του με τρόπο αδιόρατο και άρα ολέθρια διαβρωτικό.
Στα πλαίσια, λοιπόν, των σύγχρονων κοινωνιών, στις οποίες η μάζα έχει ενισχυθεί με αρκετές δόσεις εύπεπτων αφηγημάτων, ο άνθρωπος καλείται να προσαρμοστεί σε συνθήκες που αντιστρατεύονται την πολιτική του βούληση και την ελευθερία του. Ο όρος «προσαρμογή» διαστρεβλωμένος από μηχανισμούς συνειδησιακής αλλοίωσης και πολιτικής διαστροφής κλητεύει τον απλό πολίτη να προδώσει την προσωπική του αλήθεια, και να υιοθετήσει της λογική της μάζας, η οποία είναι πολύφερνη και με δαψιλή προσφορά στους πιστούς της ακολούθους. Μια προσφορά που συνίσταται στον εφησυχασμό που παρέχει η πλάνη και η ασφάλεια της κοινής, συμπαγούς δύναμης.
Κι εδώ πράγματι γεννάται το οξύμωρο η αίσθηση της δύναμης να γεννά την ανανδρία. Η προσκόλληση σε φόρμες δεν είναι ζωοποιός πρακτική, αλλά ανασχετική της ίδιας της ύπαρξης . Όποιος προσαρμόζεται, δυστυχώς σε εποχές που οι θεσμοί κλυδωνίζονται και οι αξίες διέρχονται σοβαρή κρίση , οδηγείται σε ένα άνευ προηγουμένου τέλμα, όπου η αγελοποίηση και η καταστρατήγηση της έλλογης σκέψης συνιστούν προάγγελους υποδούλωσης και οπισθοδρόμησης. Η αλήθεια κινδυνεύει, και αποτελεί υπέρτατο χρέος η προάσπισή της, η αλλιώς η επίδειξη γενναίας στάσης, κατά το Νίτσε, όσο σκληρά κι αν σταθούμε απέναντι στον εαυτό μας. Στο πλαίσιο αυτό, η κριτική σκέψη συνιστά μια αέναη πάλη με την ευκολία που παρέχει η μάζα. Μια πάλη που έχει ως αφετηρία την τραγική συνειδητοποίηση ότι η «προσαρμογή» έχει μεταλλαχθεί από διαδικασία επιβίωσης σε μια αντίστροφη διαδικασία αποσύνθεσης, ενώ η αμφισβήτηση σε αξία υπό εξαφάνιση, όπως και ο έλλογος άνθρωπος στη σύγχρονη εποχή της αλαλίας.
Οι σειρήνες της εποχής αλλά και η σύγχρονη πολιτική προπαγάνδα, θωπεύοντας τις μάζες, αντιστρατεύονται την ελεύθερη σκέψη και την υγιή αντίδραση σε κάθε μορφή καταδολίευσης του κοινού συμφέροντος. Είναι θέμα αυτοσεβασμού και στοιχειώδους ανθρωπογνωσίας η προάσπιση της προσωπικής αλήθειας του καθενός ως μοχλός εξέλιξης και προόδου. «Η προσαρμογή σε μια βαθιά άρρωστη κοινωνία δεν είναι δείγμα υγείας» σύμφωνα με τον Ινδό διανοητή Jiddu Krishnamurti. Επομένως, ο όρος «προσαρμογή» στις σύγχρονες συνθήκες ηχεί παράταιρα και πρωτίστως ανησυχητικά. Αυτό που απαιτεί η σύγχρονη εποχή είναι η συνεχής επαγρύπνηση, είναι ο κριτικός στοχασμός, η εμβριθής ενδοσκόπηση και αυτοκριτική. Και όπως ο Jiddu Krishnamurti χτίζει γέφυρα επικοινωνίας με το αναγνωστικό του κοινό μέσα από τον ερωτηματικό τίτλο του βιβλίου του «Εσύ τι κάνεις με τη ζωή σου;» έτσι και εμείς ίσως έφτασε η ώρα να απευθύνουμε το ίδιο ερώτημα στον εαυτό μας. Για να λάβουμε από το στοχαστή ως απάντηση και ίσως ως λύση στην σύγχρονη υπαρξιακή μας αγωνία ότι «Το μόνο που μετρά είναι το πώς εμείς επιλέγουμε να ζήσουμε τη ζωή μας, με υπευθυνότητα απέναντι στον εαυτό μας και στους γύρω μας». Σύμφωνα λοιπόν με τις παραπάνω προσλαμβάνουσες η ζωή θα μπορούσε να μεταφραστεί ως μία συνεχή ανατροπή και όχι ως μία συνεχής προσαρμογή. Αυτό είναι, εξάλλου, που αδιαλείπτως την τροφοδοτεί και τη νοηματοδοτεί.
