ΓΛΩΣΣΟδρόμιον

ΓΛΩΣΣΟδρόμιον: «Από την πόλη έρχομαι…» και «Ώρα δη απιέναι…»

06/08/2022, 23:05

«Ω, παίδες Ελλήνων, ίτε, ελευθερούτε πατρίδα»

Στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480π.Χ.) ο Αισχύλος και στην τραγωδία του «Πέρσες» με το στίχο – σάλπισμα αίρεται πάνω από τους τεχνητούς διαχωρισμούς των πόλεων – κρατών και καλεί όλους τους Έλληνες σε έναν «υπέρ πάντων» αγώνα. Είναι η κορυφαία στιγμή της αρχαίας Ελλάδας που έδωσε περιεχόμενο στην έννοια και βίωμα της Ελληνικότητας. Έκτοτε ο στίχος αυτός και ιδιαίτερα το ρήμα ίτε (προστακτική του Είμι) έγινε σύνθημα και επαναλαμβάνεται κάθε φορά που ο αγώνας είναι επιβεβλημένος για την ατομική μας αξιοπρέπεια και την εθνική ελευθερία.

«Από την πόλη έρχομαι και στην κορφή καν’ έλα (κανέλα)»

Η γνωστή αυτή φράση – αν και δεν προσδιορίζεται με σαφήνεια η προέλευσή της – χρησιμοποιείται για να δηλωθεί η ασυναρτησία και η απουσία νοήματος των λόγων κάποιου. Στην φράση κυριαρχούν οι ρηματικοί τύποι έρχομαι και το έλα σε διαφορετικά πρόσωπα δίνοντας έτσι ζωντάνια και έμφαση στο λόγο.

«Και ως επί το στρατόπεδον ελθόντες οι Έλληνες εκοιμήθησαν».(Ξενοφών, Κύρου Ανάβασις, 2.1.1)

Η μετοχή ελθόντες είναι ένας άλλος ρηματικός τύπος του πολυθεματικού *Είμι – έρχομαι και στα νεοελληνικά μας απαντάται στην ουσιαστικοποιημένη μετοχή παρελθόν (παρ – είμι).

Το απιονισμένο νερό

Το νερό αυτό είναι απαλλαγμένο από ιόντα αλάτων… Τα ανιόντα και τα κατιόντα, αν και βρίσκονται σε μία διαρκή κίνηση και διαμάχη, έχουν κοινή ρίζα – παράγωγα του ρήματος είμι (μετοχές) και αποτελούν σημαντικό κεφάλαιο του μαθήματος της Χημείας (πόσοι άραγε γνωρίζουν το έτυμον των όρων;).

Η παρουσία τύπων του ρήματος είμι – έρχομαι είναι τόσο συχνή και πολυποίκιλη που πολλές φορές οι περισσότεροι αγνοούν την προέλευσή τους. Αυτό δημιουργεί λάθη στη χρήση τους αλλά και στην κατανόησή τους επικυρώνοντας το κύρος της θέσης του Αντισθένη: «Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις».

Ο τύπος* Είμι είναι αρχαιότερος του Έρχομαι. Ωστόσο κι από τα δύο ρήματα προέρχονται πολλοί άλλοι τύποι (ουσιαστικά, μετοχές…, επίθετα) εμπλουτίζοντας σε μεγάλο βαθμό την επικοινωνία μας. Τα βασικά και κυρίαρχα θέματα είναι τα: ερχ-, ελθ-, ελυθ-, ελευ-, ιτ- από τα οποία προέρχονται πολλές λέξεις, όπως: ανιόντες, ισθμός, έπηλυς, έλευση, εισιτήριον, ιταμότητα, ελευθερία, προσιτός, προσηλυτισμός…

Το ρήμα έρχομαι (θ. ερχ-) κυριαρχεί στον προφορικό και γραπτό μας λόγο είτε με την κυριολεκτική είτε με τη μεταφορική του σημασία. «Την επόμενη εβδομάδα έρχεται στη χώρα μας ο πρόεδρος των Η.Π.Α. για επίσκεψη εργασίας» (σημ. φθάνει). Σημαντική είναι, επίσης, και η παρουσία των σύνθετων του ρήματος με όλες τις σημασιολογικές αποχρώσεις. «Παρήλθε η εποχή που οι άνθρωποι επικοινωνούσαν πρόσωπο με πρόσωπο και με περισσότερη ειλικρίνεια» (σημ. πέρασε). Αλλά και «Ο Γιώργος με εφόδια την εργατικότητά του ανέρχεται όλη την κλίμακα της διοικητικής ιεραρχίας» (σημ. ανεβαίνει – προάγεται) ή «μετέρχεται κάθε μέσον και τεχνική για να επιτύχει το σκοπό του» (σημ. χρησιμοποιεί, δεν διστάζει) και «στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης υπεισέρχονται πολλοί παράγοντες» (σημ. εισχωρούν απαρατήρητοι, παρεμβαίνουν).

Ωστόσο συχνή είναι η παρουσία στην επικοινωνία μας και η χρήση της μεταφορικής σημασίας του έρχομαι. «Επιτέλους ήρθες στα λόγια μου» (σημ. συμφώνησες), «Οι παρόντες ήρθαν στα λόγια και η συνάντηση είχε κακό τέλος» (σημ. λογομάχησαν), «αφού ήρθε στα συγκαλά του υπέγραψε τη συμφωνία» (σημ. ηρέμησε, σκέφθηκε λογικά), ή «τώρα που ήρθε το κόμμα σου στα πράγματα θυμήσου και μένα» (σημ. ανέλαβε την εξουσία), «Το καινούριο ρούχο σου έρχεται κουτί» (σημ. ταιριάζει), «έτσι μου ‘ρχεται να πάρω τα πράγματά μου και να φύγω» (σημ. αισθάνομαι τη διάθεση).

Πολλές, επίσης, είναι και οι λέξεις που παράγονται από τα διάφορα θέματα (ερχ-, ελυθ-, ελευ-, ιτ-) του έρχομαι. Το ουσιαστικό προσηλυτισμός προέρχεται μεν από το ρήμα προσηλυτίζω αλλά η ρίζα του φθάνει μέχρι το έρχομαι (προ + ήλυθον = ήλθον – έρχομαι). «Η έλευση του Χριστού ως ανθρώπου προκάλεσε τους κανόνες του ορθολογισμού» (σημ. ερχομός, ρ. ελευ = ελεύσομαι = μέλλοντας του έρχομαι). Η λέξη ελευθερία έλκει την καταγωγή της από τον ίδιο τύπο (θ. ελευ-) του έρχομαι και σημαίνει τη «δυνατότητα να έρθω».

Στη γλώσσα μας επιπρόσθετα κυριαρχούν ουσιαστικά και επίθετα που έχουν τη ρίζα τους στο ρήμα είμι, που συμπληρώνει τη σημασία του έρχομαι. Λέξεις όπως: εισιτήριο, ανιούσα, ισθμός, προσιτός, ανεξίτηλος, ιταμός (θρασύς) προέρχονται από το έρχομαι μέσω του είμι: «Το υπουργείο μεταφορών αποφάσισε την αύξηση της τιμής των εισιτηρίων», «Το νοσοκομείο του έδωσε εξιτήριο», «Η ομάδα μας στο πρωτάθλημα πήρε την κατιούσα» (κατήφορο), «Οι τιμές των οπωρολαχανικών θεωρούνται προσιτές για το μέσο αγοραστή», «Οι αυτοκινητοβιομηχανίες χρησιμοποιούν ανεξίτηλα χρώματα», «Η ιταμή επίθεση των Ιταλών κατά της Ελλάδος προκάλεσε το εθνικό αίσθημα των Ελλήνων το 1940».

Οι σημασιολογικές, λοιπόν, μεταλλάξεις του έρχομαι εμπλουτίζουν το λόγο και διευκολύνουν την επικοινωνία μας, «έλα πιο κοντά σου λέω» (προστακτική του έρχομαι), «έλα τώρα, προχώρα…» (προτρεπτικό μόριο), «έχω χρήματα, μα έλα που χρωστώ σε πολλούς» (εναντιωματικό), «ήρθα στα λεφτά μου», «ήρθες στα λόγια μου», «έτσι μου ήρθε στο μυαλό», «ήλθε, είδε και απήλθε», «ήρθε η ώρα του», «τα καλύτερα έρχονται», «έτσι μου ήρθε να…».

«Ευλογημένος ο Ερχόμενος», «Απελθέτω απ’ εμού το ποτήριον τούτο»

Τα ευαγγελικά κείμενα απέδωσαν κάποιες ανθρώπινες στιγμές του Ιησού με τύπους του έρχομαι (απελθέτω), αλλά και την θριαμβευτική είσοδό του στα Ιεροσόλυμα, την Κυριακή των Βαΐων (ερχόμενος).

«Δεινόν το γήρας, ου γαρ έρχεται μόνον»

Η φράση με το ρήμα έρχεται συνιστά μία παραδοχή και θλιβερή ομολογία πως τα γηρατειά συνοδεύονται από άλλα αρνητικά στοιχεία (αρρώστιες, αδυναμία, κατάθλιψη…). Ο Δημόκριτος απέδωσε με περισσότερη ακρίβεια το περιεχόμενο της ανθρώπινης ζωής με τη χρήση τριών ρημάτων.

«Ο κόσμος σκηνή, ο βίος πάροδος. Ήλθες, είδες, απήλθες»

Αλλά και ο Σωκράτης πριν πιει το κώνειο με περισσή ειρωνεία θέτει το ερώτημα στους δικαστές αν ο θάνατος ή η ζωή είναι προτιμότερη. Ο τύπος απιέναι έμεινε στο λεξιλόγιό μας.

«αλλά γαρ ήδη ώρα απιέναι, εμοί μεν αποθανουμένω, υμίν δε βιωσομένοις∙ οπότεροι δε ημών έρχονται επί άμεινον πράγμα, άδηλον παντί πλην ή τω θεώ».(Πλάτων, Απολογία Σωκράτους)