Μαριάνθη Πελεβάνη
Η μνήμη είναι περίεργη, απρόβλεπτη και, νευροεπιστημονικά, δεν είναι ακόμη αρκούντως κατανοητή. Το να έχουμε με την τεχνολογία περισσότερη μνήμη στις τσέπες μας σημαίνει ότι έχουμε λιγότερη στο κεφάλι μας;
Μήπως χάνουμε την ικανότητά μας να θυμόμαστε πράγματα – από τα ραντεβού μέχρι το τι επρόκειτο να κάνω στη συνέχεια – επειδή περιμένω το τηλέφωνό μου να το κάνει για μένα; Πριν από τα smartphones, τα κεφάλια μας είχαν μια κρυφή μνήμη αριθμών τηλεφώνου και οι μνήμες μας περιείχαν έναν γνωστικό χάρτη, που δημιουργήθηκε με την πάροδο του χρόνου, ο οποίος μας επέτρεπε να πλοηγούμαστε. Για τους χρήστες smartphone, αυτό δεν ισχύει πλέον….
Ο εγκέφαλός μας και τα smartphones μας σχηματίζουν έναν περίπλοκο ιστό αλληλεπιδράσεων: η έξυπνη φωνοποίηση της ζωής αυξάνεται από τα μέσα της δεκαετίας του 2000, αλλά επιταχύνθηκε από την πανδημία, όπως και η χρήση του διαδικτύου γενικά. Από τους ερωτηθέντες από την ερευνήτρια μνήμης Catherine Loveday το 2021, το 80% θεώρησε ότι η μνήμη του είναι σε χειρότερη κατάσταση από ό,τι πριν από την πανδημία.
Τι συμβαίνει λοιπόν όταν αναθέτουμε μέρος της μνήμης μας σε μια εξωτερική συσκευή; Είμαστε τόσο εξαρτημένοι από τα smartphones που τελικά θα αλλάξουν τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η μνήμη μας (μια κατάσταση που ονομάζεται “ψηφιακή αμνησία”);
Οι νευροεπιστήμονες διχάζονται. Ο καθηγητής γνωστικής νευροεπιστήμης στη Σχολή Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου του Sussex και επικεφαλής στην έρευνα της Ομάδας Episodic Memory, Chris Bird, επισημαίνει στο Guardian: «Πάντα “εκφορτώναμε” πράγματα σε εξωτερικές συσκευές, όπως η εγγραφή σημειώσεων, και αυτό μας επέτρεψε να έχουμε πιο περίπλοκες ζωές. Δεν έχω πρόβλημα με τη χρήση εξωτερικών συσκευών για την ενίσχυση των διαδικασιών σκέψης ή μνήμης μας. Το κάνουμε περισσότερο, αλλά αυτό ελευθερώνει χρόνο για να συγκεντρωθούμε, να εστιάσουμε και να θυμηθούμε άλλα πράγματα».
Πιστεύει ότι το είδος των πραγμάτων που αναθέτουμε στα τηλέφωνά μας να μας θυμίζουν είναι, για τους περισσότερους ανθρώπινους εγκεφάλους, δύσκολο να θυμόμαστε. «Τραβάω φωτογραφία το εισιτήριο στάθμευσης μου για να ξέρω πότε τελειώνει. Ο εγκέφαλός μας δεν έχει εξελιχθεί για να θυμάται πολύ συγκεκριμένα, μεμονωμένα πράγματα. Πριν αποκτήσουμε συσκευές, θα έπρεπε να καταβάλουμε μεγάλη προσπάθεια για να θυμηθούμε».
Ο καθηγητής Oliver Hardt, ο οποίος μελετά τη νευροβιολογία της μνήμης και της λήθης στο Πανεπιστήμιο McGill στο Μόντρεαλ, είναι πολύ πιο επιφυλακτικός. «Καθώς σταματάμε να χρησιμοποιούμε τη μνήμη μας, αυτή θα χειροτερέψει, γεγονός που θα μας κάνει να χρησιμοποιούμε τις συσκευές μας ακόμη περισσότερο», λέει. «Πλέον χρησιμοποιούμε τα smartphones για τα πάντα. Θα μεταβούμε σε έναν ιστότοπο ακόμη και για μια συνταγή, πατάμε ένα κουμπί και στέλνει τη λίστα συστατικών στο smartphone μας. Είναι πολύ βολικό, αλλά η ευκολία έχει ένα τίμημα».
Ο Hardt είναι απογοητευτικός και για την εξάρτησή μας από το GPS. «Μπορούμε να προβλέψουμε ότι η παρατεταμένη χρήση GPS θα μειώσει την πυκνότητα της φαιάς ουσίας στον ιππόκαμπο. Η μειωμένη πυκνότητα της φαιάς ουσίας σε αυτή την περιοχή του εγκεφάλου συνοδεύεται από ποικίλα συμπτώματα, όπως αυξημένο κίνδυνο για κατάθλιψη και άλλες ψυχοπαθολογίες, αλλά και ορισμένες μορφές άνοιας. Τα συστήματα πλοήγησης που βασίζονται σε GPS δεν απαιτούν από εμάς να σχηματίσουμε έναν περίπλοκο γεωγραφικό χάρτη.
Αντίθετα, λένε απλώς οδηγίες, όπως “Στρίψτε αριστερά στο επόμενο φανάρι”. Αυτές είναι πολύ απλές συμπεριφορικές αντιδράσεις (εδώ: στρίψτε αριστερά) σε ένα συγκεκριμένο ερέθισμα (εδώ: φανάρι). Αυτού του είδους οι χωρικές συμπεριφορές δεν εμπλέκουν πολύ τον ιππόκαμπο, σε αντίθεση με τη γνώση ενός γεωγραφικού χάρτη που απαιτεί [γνωστικά] πολύπλοκους υπολογισμούς. Η ανάγνωση χαρτών είναι δύσκολη και γι’ αυτό τη δίνουμε σε συσκευές τόσο εύκολα. Αλλά τα δύσκολα πράγματα είναι καλά για εμάς, επειδή εμπλέκουν τις γνωστικές διαδικασίες και τις δομές του εγκεφάλου που έχουν άλλα αποτελέσματα στη γενική γνωστική μας λειτουργία».
Ο Hardt δεν έχει ακόμη δεδομένα, αλλά πιστεύει ότι «το κόστος αυτού μπορεί να είναι μια τεράστια αύξηση στην άνοια. Όσο λιγότερο χρησιμοποιείτε το μυαλό σας σε διανοητικά απαιτητικές εργασίες, όσο λιγότερο χρησιμοποιείτε τα συστήματα που είναι υπεύθυνα για περίπλοκα πράγματα, τόσο πιο πιθανό είναι να αναπτύξετε άνοια».
Ενώ τα smartphones μπορούν προφανώς να ανοίξουν εντελώς νέες προοπτικές γνώσης, μπορούν επίσης να μας παρασύρουν μακριά από την παρούσα ζωντανή στιγμή. Όταν δεν βιώνουμε μια εμπειρία, είναι λιγότερο πιθανό να την ανακαλέσουμε σωστά και οι λιγότερες εμπειρίες που ανακαλούμε θα μπορούσαν να περιορίσουν ακόμη και την ικανότητά μας να έχουμε νέες ιδέες και να είμαστε δημιουργικοί. Όπως το ανέφερε πρόσφατα η διάσημη νευροεπιστήμονας και ερευνήτρια μνήμης Wendy Suzuki στο podcast της Huberman Lab για τις νευροεπιστήμες, «Αν δεν μπορούμε να θυμηθούμε τι κάναμε, τις πληροφορίες που μάθαμε και τα γεγονότα της ζωής μας, αυτό μας αλλάζει… Το μέρος του εγκεφάλου που θυμάται καθορίζει πραγματικά τις προσωπικές μας ιστορίες. Καθορίζει ποιοι είμαστε».
Η Catherine Price, επιστήμονας και συγγραφέας του βιβλίου «How to Break Up With Your Phone», συμφωνεί. «Ο εγκέφαλός μας δεν μπορεί να κάνει πολλές εργασίες ταυτόχρονα. Νομίζουμε ότι μπορεί… aλλά κάθε στιγμή που η εκτέλεση πολλαπλών εργασιών φαίνεται επιτυχημένη, είναι επειδή μία από αυτές τις εργασίες δεν ήταν γνωστικά απαιτητική. Για παράδειγμα μπορείτε να διπλώσετε ρούχα και να ακούσετε ραδιόφωνο. Εάν προσέχετε το τηλέφωνό σας, δεν προσέχετε τίποτα άλλο. Αυτό μπορεί να φαίνεται σαν μια απλή παρατήρηση, αλλά στην πραγματικότητα είναι βαθιά, γιατί θα θυμάστε μόνο αυτά που προσέχετε. Αν δεν προσέξεις, κυριολεκτικά δεν θα έχεις ανάμνηση για να το θυμάσαι».
Η νευροεπιστήμονας του Cambridge Barbara Sahakian έχει επίσης στοιχεία για αυτό. «Σε ένα πείραμα το 2010, τρεις διαφορετικές ομάδες έπρεπε να ολοκληρώσουν μια εργασία ανάγνωσης», λέει. «Μία ομάδα έλαβε μηνύματα πριν ξεκινήσει, μία έλαβε μηνύματα κατά τη διάρκεια της εργασίας και μία δεν έλαβε. Μετά έγινε ένα τεστ κατανόησης. Αυτό που διαπιστώθηκε ήταν ότι οι άνθρωποι που λάμβαναν μηνύματα δεν μπορούσαν να θυμηθούν αυτό που μόλις διάβασαν».
Η Price ανησυχεί πολύ περισσότερο για το τι κάνει στη μνήμη μας το να αποσπάται συνεχώς η προσοχή από τα τηλέφωνά μας – που ονομάζεται «συνεχής μερική προσοχή». «Ας είμαστε αληθινοί με τους εαυτούς μας: πόσοι από εμάς χρησιμοποιούμε τον χρόνο που μας παρέχει η τραπεζική μας εφαρμογή για να γράψουμε ποίηση; Απλώς καταναλώνουμε παθητικά στο Instagram. Τι θα είχε συμβεί αν ο Μπέντζαμιν Φράνκλιν είχε Twitter; Θα ήταν συνέχεια στο Twitter; Θα είχε κάνει τις εφευρέσεις και τις ανακαλύψεις του;
Ένα από τα πράγματα που εμποδίζει την ικανότητα του εγκεφάλου μας να μεταφέρει αναμνήσεις από τη βραχυπρόθεσμη στη μακροπρόθεσμη μνήμη είναι η απόσπαση της προσοχής, όπως από μια ειδοποίηση ή από την ακατανίκητη επιθυμία να χρησιμοποιήσουμε το τηλέφωνό μας. Έτσι δεν πρόκειται στην πραγματικότητα να ενεργοποιηθεί ο μηχανισμός που απαιτείται για την αποθήκευση αυτής της μνήμης».
Είναι αδύνατο να το γνωρίζουμε με βεβαιότητα, γιατί κανείς δεν μέτρησε το επίπεδο της πνευματικής μας δημιουργικότητας πριν από την «απογείωση» των smartphone, αλλά η Price πιστεύει ότι η υπερβολική χρήση smartphone θα μπορούσε να βλάψει την ικανότητά μας να είμαστε συνθετικοί και διορατικοί. «Για να είμαστε διορατικοί και δημιουργικοί, πρέπει να έχουμε πολλή πρώτη ύλη στον εγκέφαλό μας, όπως δεν θα μπορούσαμε να μαγειρέψουμε μια συνταγή αν δεν έχουμε συστατικά. Οι συνεχείς περισπασμοί καθιστούν δύσκολη την κωδικοποίηση πληροφοριών στη μνήμη».
Τα smartphone, φυσικά, είναι φτιαγμένα ακριβώς για να τραβούν την προσοχή μας. «Οι εφαρμογές βγάζουν χρήματα παίρνοντας την προσοχή μας, έχουν σχεδιαστεί για να μας διακόπτουν», λέει η Price.
Η χρήση smartphone μπορεί ακόμη και να αλλάξει τον εγκέφαλο, σύμφωνα με τη συνεχιζόμενη μελέτη ABCD, η οποία παρακολουθεί περισσότερα από 10.000 παιδιά στην Αμερική μέχρι την ενηλικίωση. «Ξεκίνησε εξετάζοντας 10χρονα παιδιά και ένα από τα πιο ενδιαφέροντα πρώιμα αποτελέσματα ήταν ότι υπήρχε σχέση μεταξύ της χρήσης τεχνολογίας και της λέπτυνσης του φλοιού», λέει ο Larry Rosen, ο οποίος μελετά τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και την τεχνολογία σε σχέση με τον εγκέφαλο.
«Τα μικρά παιδιά που χρησιμοποιούν περισσότερη τεχνολογία είχαν λεπτότερο φλοιό, κάτι που υποτίθεται ότι συμβαίνει σε μεγαλύτερη ηλικία». Η λέπτυνση του φλοιού είναι ένα φυσιολογικό μέρος της ενηλικίωσης και στη συνέχεια της γήρανσης, και πολύ αργότερα μπορεί να συσχετιστεί με εκφυλιστικές ασθένειες όπως το Πάρκινσον και το Αλτσχάιμερ, καθώς και με ημικρανίες.
Προφανώς, το «τζίνι» των smartphones είναι έξω από το μπουκάλι. Έχουν γίνει αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας. Τα χρειαζόμαστε για πρόσβαση σε γραφεία, παρακολούθηση εκδηλώσεων, πληρωμές, λειτουργούν ως εισιτήρια, πάσο και πιστωτικές κάρτες, καθώς και για email, κλήσεις και μηνύματα. «Αν νομίζετε ότι η μνήμη και η εστίασή σας έχουν χειροτερέψει και κατηγορείτε πράγματα όπως την ηλικία σας, τη δουλειά σας ή τα παιδιά σας, αυτό μπορεί να είναι αλήθεια, αλλά σίγουρα ευθύνεται και ο τρόπος με τον οποίο αλληλεπιδράτε με τις συσκευές σας».
