“Ο Ζαφειράκης και η Δολοφονία του Φιλικού Ύπατρου” / γράφει ο Στέργιος Αποστόλου

Οι ιδρυτές της Φιλικής Εταιρείας Νικόλαος Σκουφάς, Εμμανουήλ Ξάνθος και Αθανάσιος Τσακάλωφ
(ttps://www.protothema.gr/stories/article/665200/filiki-etaireia-i-dolofonia-tou-upatrou-kai-oi-prodotes-tsolakoglous-diogos-kai-theodorou/)

Μια δολοφονία που συντάραξε την Φιλική Εταιρεία με την αποστολή στην Υψηλή Πύλη των απορρήτων εγγράφων του Αλεξάνδρου Υψηλάντη που κόμιζε ο Ύπατρος προς τον Αλή πασά Τεπελενλή και την αποκάλυψη των μυστικών επαφών της Φιλικής Εταιρείας με τον τελευταίο

 Επιδίωξη της Φιλικής Εταιρείας μετά την επελθούσα ρήξη στις σχέσεις μεταξύ Υψηλής Πύλης και Αλή πασά Τεπελενλή ήταν να εκμεταλλευθεί όσο το δυνατόν επωφελέστερα αυτήν την περίπτωση, πριν ο τελευταίος κηρυχθεί επισήμως «φερμανλής», δηλαδή, ένοχος εσχάτης προδοσίας.

Ένεκα τούτου και επειδή τα χρονικά περιθώρια ήταν στενά, φρόντισε να έχει μυστικές επαφές μαζί του με σκοπό δήθεν την κοινή εξέγερση Ελλήνων και Αλβανών. Επί πλέον, φρόντισε και κατόρθωσε να μυήσει και να εντάξει στους κόλπους της πολλούς υψηλόβαθμους Έλληνες οι οποίοι υπηρετούσαν στην αυλή του Αλή πασά Τεπελενλή, όπως τους Αλέξιο Νούτσο, Γ. Τουρτούρη, Ιωάννη Κωλέττη, Ι. Βηλαρά, Σπύρο Κολοβό κ.ά., οι οποίοι, μετά την μύησή τους, φρόντισαν τεχνηέντως με τις συμβουλές τους να οδηγήσουν τον τελευταίο σε ανοιχτή ρήξη με την Υψηλή Πύλη.

Τότε πολλοί οπλαρχηγοί από διάφορες περιοχές της Ελλάδας κατέφυγαν στον Αλή πασά και έθεσαν τις υπηρεσίες τους στη διάθεσή του. Μεταξύ των ανωτέρω ήταν και ο Καρατάσος, ο οποίος, ύστερα από εισήγηση του Αλεξάνδρου Νούτσου και του Οδυσσέα Ανδρούτσου, δέχτηκε να δηλώσει σύμπραξη με τον Αλβανό τοπάρχη.

Έτσι, ο Καρατάσος επικεφαλής σώματος αποτελούμενου από 200 άνδρες έφθασε στα Ιωάννινα και αντιτάχθηκε στις Θερμοπύλες στα προελαύνοντα στρατεύματα του Πεχλιβάν Μπαμπά, δύναμης 500 ανδρών. Ακολούθως, ύστερα από συμβουλή του Νικολάου Λασπιά, ο οποίος εκτελούσε χρέη γραμματέα του ανωτέρω Τούρκου στρατιωτικού, επέστρεψε πάλι στη Νάουσα. (Π. Αραβαντινός: «ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ», τόμος 1^ος, σελ. 325. Αθήνα 1856).

     Αλλά και ο Γάτσος φέρεται να έχει υπηρετήσει στον Αλή πασά Τεπελενλή (Σπ. Π. Αραβαντινός: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΛΗ ΠΑΣΑ ΤΕΠΕΛΕΝΛΗ», τόμος 2^ος, σελ. 470. Αθήνα 1895). Υπ’ όψιν των ανωτέρω, είναι ενδεχόμενο οι Καρατάσος και Γάτσος κατά το διάστημα της παραμονής τους στα Ιωάννινα και του συγχρωτισμού τους με τους υπηρετούντες στην αυλή του Αλά πασά Φιλικούς, να μυήθηκαν από αυτούς στη Φιλική Εταιρεία, καίτοι επικρατεί η άποψη ότι αυτοί και άλλοι οπλαρχηγοί του Βερμίου, είχαν μυηθεί ενωρίτερα από κάποιον μοναχό, απεσταλμένο από τον μεμυημένο στη Φιλική Εταιρεία επίσκοπο Αρδαμερίου Ιγνάτιο ή και από τον Φιλικό Ιωάννη Φαρμάκη (Ι. Κ. Βασδραβέλλης: «ΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΑΓΩΝΑΣ» (1796 – 1832).

 Το αντίθετο ακριβώς συνέβη με τον Ζαφειράκη, για τον οποίο ο ιστορικός Διονύσιος Κόκκινος στο πολύτομο και περισπούδαστο έργο του « Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ» γράφει:

« … Εν τούτοις, μολονότι ο Ζαφειράκης δια της δραστηριότητος και του ενδιαφέροντός του δια την επαρχίαν του είχεν αποβεί παράγων σημαντικός της εθνικής ζωής εις την Μακεδονίαν, δεν εκρίθη κατάλληλος προς μύησιν εις την Φιλικήν Εταιρείαν υπό του μοναχού τον οποίον απέστειλεν ως κατηχητήν εις την επαρχίαν εκείνην ο επίσκοπος Αρδαμερίου Ιγνάτιος.

Τουναντίον, δια τους Φιλικούς ο Ζαφειράκης, λόγω των δεσμών που είχεν αναπτύξει με τους ισχυρούς Οθωμανούς της Κωνσταντινουπόλεως  και της Θεσσαλονίκης, εθεωρείτο επικίνδυνος δια τα μυστικά της Εταιρείας. Ευνοούμενος αυτού του Διβανίου με τόσην δύναμιν, ώστε να κατορθώσει ν’ αντιταχθή και προς αυτόν τον Αλή πασάν κατά την περίοδο της παντοδυναμίας του, ήτο φυσικόν να εμπνέη την δυσπιστίαν εις εκείνους που εσχεδίαζαν την κατάλυσιν του τουρκικού καθεστώτος, μετά  του οποίου εκείνος είχε συνδυάσει τα συμφέροντά του κατά το παρελθόν (οι  υπογραμμίσεις δικές μου). (Διονύσιος Κόκκινος: «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ», τόμος 5^ος, σελ. 61, έκδοση τρίτη. Αθήνα 1957).

Περί τα τέλη του 1820 ο Ζαφειράκης θα προβεί σε μια ενέργεια που θα βλάψει σοβαρότατα την υπόθεση της Ελληνικής επανάστασης, ένεκα της οποίας από μερικούς θα χαρακτηρισθεί ως προδότης και συνεργάτης των Τούρκων, παρά τη θετική στάση την οποία επέδειξε μετέπειτα κατά την εξέγερση της Νάουσας το 1822. Συγκεκριμένα, πρόκειται για το ρόλο τον οποίο διαδραμάτισε στη δολοφονία του Μετσοβίτη Φιλικού Υπάτρου (Δημητρίου Φουρκιώτη) που είχε αποσταλεί από τον Αλέξανδρο Υψηλάντη προς τον Αλή πασά Τεπελενλή με έγγραφα απόρρητα, τα οποία αφορούσαν στις μυστικές επαφές του τελευταίου με τη Φιλική Εταιρεία.

Πέραν αυτών, ο Ύπατρος ήταν εφοδιασμένος με επιστολές και προκηρύξεις προς όλους τους οπλαρχηγούς του Ολύμπου και του Βερμίου, όπως  Καρατάσο, Γάτσο κ.ά. Πριν φθάσει στη Νάουσα ο Ύπατρος, είχε ενημερωθεί προηγουμένως από τους Φιλικούς της Θεσσαλονίκης για την κατάσταση που επικρατούσε σ’ αυτήν και για τις υφιστάμενες διενέξεις μεταξύ των δύο αντιπάλων πολιτικών παρατάξεων της πόλης με επικεφαλής τους Ζαφειράκη και Μάμαντη, αντιστοίχως.

Κατά το ιστορικό πόνημα του Ευσταθίου Στουγιαννάκη για την εξέγερση και καταστροφή της Νάουσας το 1822, βασισμένο σε χειρόγραφο που κατέλιπε ο Ναουσαίος διδάσκαλος Δημήτριος Πλαταρίδης, «ο Ύπατρος κατέλυσεν εις την οικίαν του διδασκάλου Δ. Μπαρλαούτα … Αυθημερόν επεσκέφθη τους τα πρώτα φερομένους πολίτας και δή τον Ζαφειράκην μεθ’ ου επί πολλήν ώραν συνδιελέχθη. Ο ξένος ούτος εκ των πρώτων του συνεντεύξεων εφάνη σκυνθρωπός και οιωνεί δυσηρεστημένος (Ευστάθιος Ι. Στουγιαννάκης: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΝΑΟΥΣΗΣ» Από της ιδρύσεως μέχρι της καταστροφής του 1822. (Κατ’ ανέκδοτον σχεδίασμα Δ. Πλαταρίδου). Μεταγενέστερη έκδοση από Σύλλογο Αποφοίτων Λαππείου Γυμνασίου Ναούσης «ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ Ο ΛΟΓΙΟΣ», σελ. 121. Θεσσαλονίκη 1976).

Οι πληροφορίες που έχω εγώ σχετικά με την οικία στην οποία κατέλυσε το πρώτον ο Ύπατρος όταν έφθασε στη Νάουσα, βασίζονται σε μαρτυρία προς τον γράφοντα του Χρήστου Κ. Παπαφιλίππου, απόγονου του Λούση Παπαφιλίππου, ηγέτη για ένα διάστημα της Νάουσας πριν από τον Ζαφειράκη, τον οποίο δηλητηρίασε ο τελευταίος μαζί με 27 στελέχη της παράταξής του, επειδή ήταν πολιτικός του αντίπαλος. Σύμφωνα με τις πληροφορίες αυτές, που κληρονομήθηκαν από γενιά σε γενιά στην οικογένεια Παπαφιλίππου, ο Ύπατρος κατέλυσε το πρώτο βράδυ στην οικία της χήρας του Λούση Παπαφιλίππου και όχι στου διδάσκαλου Δ. Μπαρλαούτα.

Από την ίδια πηγή πληροφορήθηκα ότι ο Ζαφειράκης αρνήθηκε αρχικά να δεχθεί τον Ύπατρο, επειδή είχε πληροφορηθεί ότι αυτός ήταν απεσταλμένος της Φιλικής Εταιρείας, η οποία αρνούνταν να τον μυήσει σ’ αυτήν λόγω των στενών δεσμών που είχε με την Υψηλή Πύλη και το κυριότερο, επειδή η τελευταία είχε τακτικές επαφές με τον άσπονδο εχθρό του Αλή πασά, με τον οποίο βρίσκονταν σε τακτική επικοινωνία για στρατιωτική σύμπραξη Ελλήνων και Αλβανών κατά των Τουρκικών στρατευμάτων, που δρούσαν σε διάφορες περιοχές του Ελλαδικού χώρου. Γεννάται όμως το ερώτημα: Πώς ο Ζαφειράκης, από στενός φίλος παλαιότερα και συνεργάτης κατά το διάστημα της παραμονής του στα Ιωάννινα του Αλή πασά, από τον οποίο μάλιστα διορίστηκε άρχοντας της Νάουσας με την απομάκρυνση άλλων Ναουσαίων από το αξίωμα αυτό, μεταβλήθηκε ξαφνικά σε άσπονδο εχθρό του;

Όπως είναι γνωστό, ο Ζαφειράκης σπούδασε στα Ιωάννινα. Κατά το διάστημα των σπουδών του ήλθε σε επαφή με σημαίνοντα πρόσωπα της πόλης και της αυλής του Αλή πασά, τα οποία τον έφεραν σε επαφή μαζί του.

Υπήρξε όχι απλά ένας θαυμαστής του Αλή πασά αλλά και στενός φίλος και συνεργάτης του, αν ληφθούν υπ’ όψιν τα γραφέντα γι’ αυτόν ότι ταχύτατα αναδείχτηκε σε σημαίνοντα παράγοντα του φορολογικού μηχανισμού του ιδιότυπου «κρατιδίου» του τελευταίου.

Τούτο έγινε εφικτό διότι η αδελφή του Ζαφειράκη παντρεύτηκε με τον Κωνσταντίνο Μαρίνου ή Μαρίνογλους από το Κεπέσοβο Ζαγορίου, ο οποίος εκτελούσε καθήκοντα εφόρου επί των οικονομικών του Αλή πασά, κάτι περίπου σαν υπουργός Οικονομικών. Προφανώς, με μεσολάβηση του γαμπρού του, ο Ζαφειράκης μετά την περάτωση των σπουδών του στα Ιωάννινα, υπήρξε αρχικά εμπορικός σύμβουλος του Αλή πασά και ακολούθως, μετά από κάποιο διάστημα, του ανατέθηκε ο τομέας της φορολόγησης των Αθιγγάνων (Σπ. Π. Αραβαντινός, ό.π., σελ. 465 – 466). Ακολούθως, όπως προαναφέρθηκε, με την έγκριση και τις ευλογίες του Αλή πασά, διορίστηκε άρχοντας της Νάουσας.

Οι σχέσεις μεταξύ του Ζαφειράκη και του Αλή πασά συνέχισαν να είναι αγαστές και απρόσκοπτες μέχρι ότου ο τελευταίος, ορεγόμενος τον πλούτο της Νάουσας και των χωριών της επαρχίας της, αποφάσισε να τη θέσει υπό την άμεση επικυριαρχία του. Ο Ζαφειράκης, παρά τη φιλία που τον συνέδεε μαζί του, αντέδρασε και όταν ο αυτός επιχείρησε να καταλάβει στρατιωτικά τη Νάουσα αντέταξε ισχυρή άμυνα, την οποία δεν κατόρθωσαν να διασπάσουν τα στρατεύματά του και να εισέλθουν στην πόλη.

Από το σημείο αυτό και εντεύθεν παύει οριστικά οποιαδήποτε φιλική σχέση μεταξύ των δύο ανδρών και αμφότεροι καταβάλλουν τιτάνιες προσπάθειες, ο μεν Αλή πασάς να καταλάβει πάση θυσία τη Νάουσα, ο δε Ζαφειράκης, με την πείσμονα αντίσταση που αντέτασσε με τους Ναουσαίους οπλαρχηγούς και άλλους, να την κρατάει ελεύθερη. Φονικότατες συγκρούσεις έλαβαν χώρα καθ’ όλο το διάστημα που οι Αλβανοί του Αλή πασά πολιορκούσαν από όλα τα σημεία τη Νάουσα. Όμως, είναι φανερό πως οι πολιορκούμενοι έφθασαν σε οριακό σημείο αντοχής. Ο Ζαφειράκης, αντιλαμβανόμενος ότι κάθε περαιτέρω αντίσταση είναι μάταια, αποφάσισε την παράδοση της πόλης, αφού προηγουμένως συνεννοήθηκε με τους φίλους του στα Ιωάννινα για την τύχη της οικογένειάς του.

Κατόπιν, ύστερα από σύσκεψη του συμβουλίου των προκρίτων της Νάουσας, αποστέλλεται στον επικεφαλής των Αλβανών Πασιόμπεη, ο γνωστός σ’ αυτόν Θεόδωρος Χατζηχρήστος για να συνομολογήσει την παράδοση της πόλης υπό όρους, οι οποίοι δεν θα παρέβλαπταν την ασφάλεια και την αυτοδιοίκησή της. Μετά ταύτα και ενώ οι διαπραγματεύσεις για την παράδοση της πόλης βρίσκονταν σε εξέλιξη, ο Ζαφειράκης με 26 πιστούς οπαδούς του εγκατέλειψε κρυφά τη Νάουσα και κατευθύνθηκε προς τη Θεσσαλονίκη. Στη Νάουσα άφησε τη γυναίκα του και την τετραετή θυγατέρα του Ευθυμία.

Καθ’ όλο το οκταετές περίπου διάστημα που ο Ζαφειράκης ήταν φυγάς, προέβαινε σε αλλεπάλληλες ενέργειες σε Οθωμανούς φίλους και γνωρίμους του υψηλά ιστάμενους στη Θεσσαλονίκη και την Κωνσταντινούπολη, αποκαλύπτοντας το δόλιο ρόλο του Αλή πασά Τεπελενλή κατά της Υψηλής Πύλης και των συμφερόντων της και υπογραμμίζοντας την άμεση ανάγκη απομάκρυνσης από τη Νάουσα των αλβανικών στρατευμάτων. Η Υψηλή Πύλη με σουλτανική διαταγή διέταξε τελικά τον Αλή πασά να αποσύρει οριστικά τα στρατεύματά του από τη Νάουσα, πράγμα που έγινε στις αρχές του 1812. Μετά την απομάκρυνση των Αλβανών ο Ζαφειράκης επανήλθε στη Νάουσα οργανώνοντας παλλαϊκή υποδοχή κατά την άφιξή του.

Μετά παρέλευση ορισμένων ημερών, ο μέχρι τότε άρχοντας της πόλης Διαμαντής Μπέρσος υπέβαλε την παραίτησή του και στη θέση του εξελέγη ο Ζαφειράκης. Έτσι, στο αξίωμα του άρχοντα της Νάουσας, τον Ζαφειράκη, τη μεν πρώτη φορά τον τοποθέτησε ο Αλή πασάς, τη δε δεύτερη, η Υψηλή Πύλη. Αυτοί υπήρξαν οι λόγοι της διακοπής των φιλικών σχέσεων μεταξύ Αλή πασά και Ζαφειράκη. Επανερχόμενος στην εξιστόρηση τη σχετική με τον Ύπατρο, υπογραμμίζω ιδιαιτέρως αυτό που  μεταφέρει ο Στουγιαννάκης από το χειρόγραφο του Δ. Πλαταρίδη, ότι δηλαδή, ο Ύπατρος « … εκ των πρώτων συνεντεύξεων εφάνη σκυνθρωπός και οιωνεί δυσηρεστημένος» (Ευστάθιος Στουγιαννάκης, ό.π. σελ. 121). Αυτό οδηγεί στη διατύπωση της άποψης ότι στη συνάντηση που είχε ο Ύπατρος με τον Ζαφειράκη, όχι μόνο δεν βρήκε κατανόηση από αυτόν, αντίθετα, μάλλον δυσαρεστήθηκε από τη στάση του, χωρίς ωστόσο να δείξει φανερά τη δυσαρέσκειά του, περιοριζόμενος μόνο στο να σκυνθρωπάσει. Ιδού τι γράφει σχετικά ο Φιλικός Ιωάννης Φιλήμων:

( … Ο Ύπατρος μετέβη βίαιος εις την Νιάουσαν προς τον Ζαφειράκην, προεστώτα αυτής της πόλεως. Ο Ζαφειράκης, ευρισκόμενος τότε εις διχόνοιαν μετά του Σελήμ πασά δια τους λογαριασμούς της Νιαούσης, τον υποπτεύει ως κατάσκοπον του ιδίου, υποκρίνεται τον μαινόμενον και δεν τον δέχεται εις τας αρχάς. Την τοιαύτην παράλογον υποψίαν του υπεστήριξεν η συσχέτισις του Υπάτρου με τον Κοντογιάννην Μετσοβίτην, έμπορον και φίλον των εναντίων του» (Ιωάννης Φιλήμων: «ΔΟΚΙΜΙΟΝ ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ ΠΕΡΙ ΦΙΛΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ», σελ.. 316 -318. Ναύπλιον 1834).

Άλλος Έλληνας ιστορικός, ο Σπυρίδων Τρικούπης, γράφει

« … Μεγάλην αφοσίωσιν έδειξεν ο προεστώς ούτος (σημείωση δική μου: ο Ζαφειράκης) πριν εκραγεί η Ελληνική επανάστασις, εις τα συμφέροντα της Πύλης, διότι δια της συνεργείας αυτού εφονεύθη αρχομένου του 1821 ο δια Ναούσης διαβάς απόστολος της Εταιρείας Ύπατρος» (Σπυρίδων Τρικούπης: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ», τόμος Β΄, σελ. 171, έκδοση Β΄, Λονδίνο 1861)

Αλλά και ο Ν. Γ. Φιλιππίδης, στη γνωστή για την επανάσταση και καταστροφή της Νάουσας το 1822 ιστορική πραγματεία του, γράφει:

« … Μεγίστην έχαιρεν υπόληψιν και εμπιστοσύνην ο Ζαφειράκης και παρά τοις ισχυροίς της ημέρας Οθωμανοίς εν τε τη Θεσσαλονίκη και τη Κωνσταντνουπόλει, προς δε παρά τη Υψηλή Πύλη, εις τα κυριώτατα συμφέροντα της οποίας ου μόνον θερμόν ενδιαφέρον εξεδήλωσεν, αλλά και μεγίστην υπηρεσίαν προσήνεγκε περί τα μέσα του 1820 έτους ο Ζαφειράκης, δολοφονηθέντος τη συνεργεία αυτού του δια Ναούσης διαβαίνοντος αποστόλου της Φιλικής Εταιρείας και υπασπιστού του Αλ. Υψηλάντου Δημητρίου Υπάτρου …» (Ν. Γ. Φιλιππίδης: «Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ» (Ιστορική πραγματεία). Αθήνα 1881.

Από  χειρόγραφο κείμενο που γράφτηκε από τη Στέλλα Γρ. Κουγιουμτζή καθ’ υπαγόρευση του Κωνσταντίνου Μαλούση (Χατζημαλούση), που ήταν δήμαρχος της Νάουσας στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας και στο πρώτο διάστημα μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1912, αποσπώ μέρος του, το οποίο αναφέρεται στη δολοφονία του Υπάτρου και στον Ζαφειράκη.

Τονίζω ότι το κείμενο του χειρογράφου αφορά σε παλιές μαρτυρίες ανωνύμων Ναουσαίων, τις οποίες κατέγραψε και διέσωσε ο Μαλούσης ή Χατζημαλούσης, ο οποίος, σημειωτέον, δεν διακρίνονταν για την ιδιαίτερη μόρφωσή του και τη συντακτική δεινότητά του. Το κείμενο παρατίθεται όπως ακριβώς είναι γραμμένο, χωρίς ορθογραφικές, συντακτικές και λοιπές διορθώσεις:

Η φιλική εταιρεία εν Ναούση

« …. Περί τα τέλη του 1820 ο γενικός ιεραπόστολος δια την Μακεδονίαν αποσταλείς υπό του εν Κωνσταντινουπόλει πατριαρχείου, Φανάριον, και του εκεί εδρεύοντος κέντρου φιλικής εταιρείας ήλθεν εις Νάουσαν ο εκ Μετσόβου την καταγωγήν Δημήτριος Ύπατρος αξιωματικός και υπασπιστής του Αλεξάνδρου Υψηλάντου με πολιτελή πολιτικήν στολήν συνοδευόμενος και υπό ενός μοναχού ρασσοφόρου και φέρων μαζί του τα σχετικά εμπιστευτικά πιστοποιητικά και έγγραφα υπό της φιλικής εταιρείας και πατριαρχείου προς μίησιν του απανταχού Ελληνισμού προς γενικήν επανάστασιν των Ελλήνων κατά των Τούρκων, επόμενον ήτο να έχη τοιαύτα και προς τον ύπατον άρχοντα της Να Ζαφειράκην οπότε επισκεφθείς την Νάουσ. επισκεύθη ιδιαιτέρως τον Ζαφειράκην εν τη οικία του εις τον οποίον ενεπιστεύθη και εξομολογήθη την αποστολήν του παρουσιάσας και τα σχετικά της εταιρείας εμπιστευτικά έγγραφα διά τα οποία εζήτησεν από τον Ζαφειράκην, εάν μεν αποδέχεται τον σκοπόν να υπογράψη αυτά, εάν δε όχι, τον παρεκάλεσε εξορκίζων αυτόν εν ονόματι της θρησκείας και του γένους, να μη μαρτυρήση εις κανένα το μυστικόν διότι την επαύριον αναχωρεί εκ Ναούσης.

 Ο Ζαφειράκης μόλις ήκουσε και είδε τα ανωτέρω ως δαιμόνιος όπου ήτο μορφωμένος και πολιτικός δεινός εσκέφθη δύο τινα χωρίς να είπη τι εις τον Ύπατρον, ήτοι: Ή πλεκτάνη είνε τα έγγραφα και αποστολή αυτού του ξένου δια αυτόν παρά του Αλή των Ιωαννίνων δια να τον συκοφαντήση εις τον Σουλτάνον ή πλεκτάνη είνε των φανατικών του εχθρών των Ναουσαίων Αντωνάκη ιατρού και Μάμαντη δια να τον συκοφαντήσουν και εξορισθή και πάλιν δια παντός εκ Ναούσης, εσκεύθη και το εξής, εάν πραγματικώς είνε όντως ιεραπόστολος του Πατριαρχείου και του Ελληνισμού των οποίων ούτος ήτο φανατικός θιασώτης, τι στάσιν έπρεπε να λάβη, δια τούτο απεφάσισε το εξής, εις μεν τον Ύπατρον υπεσχέθη ότι φανατικώς αποδέχεται την μίησιν (ακολουθούν δύο λέξεις δυσανάγνωστες), ουχί μόνον αυτός δέχεται τα ανωτέρω αλλά θα συντελέση δια την επανάστασιν της Ναούσ. και των πέριξ χωρίων διο και υπέγραψε το παρουσιασθέν έγγραφον ότι αποδέχεται.

 Προς μεγάλην χαράν του Υπάτρου αυτό το εσπέρας (διότι νύκτα συνεζήτουν και αποφάσιζοντο τα ανωτέρω εν τη οικία αυτού) κρυφά έστειλε και έφερε τον πιστότατον αρχηγόν Γκάτσον τον οποίον αφού εσύστησε εις τον Ύπατρον τω είπε παρουσία ότι αύριον πριν ξημερώση με δύο έμπιστα άλλα  παλικάργια του να συνοδεύση τον ξένον αυτόν μέχρι Σελίου και εκείθεν θα τω δόσουν την οδόν δια Κοζάνην και αυτοί θα επιστρέψουν εις Νάουσαν, αλλά καλονυκτίζων ο Γκάτσος αυτούς, ο Ζαφειράκης συνοδεύων αυτόν εκτός του δωματίου του εσύστησε εμπιστευτικώς ότι τον ξένον αυτόν μετά του ρασσοφόρου του μόλις φθάσουν εις την απότομον τοποθεσίαν του βουνού ονόματι Γιεντί – κουλέ έχων βάθος 150 μετ. να τον εξαφανήσωσι φονεύοντες αυτόν, πέρνοντας και τα σχετικά έγγραφα τα οποία φέρει, και τούτο δια τους ανωτέρω λόγους, εάν είνε απάτη του Αλή ή του Αντωνάκη ή Μάμαντη να μη αποφανή η ενοχή του, εάν δεν ήτο πραγματική, αυτός εθεώρησε τον εαυτόν του ότι όντως σύμφωνον και συνεπή εις τον όρκον του, ότι θα επαναστατούσε και η Νάουσ. και τα πέριξ επ’ αυτού του συμπεράσματος προέβη εις ότι έπρεπε να (συμβή; Η λέξη δυσανάγνωστη)»

Πράγματι, ο Γάτσος ενήργησε σύμφωνα με την εντολή Ζαφειράκη. Μόλις έφθασαν με τον Ύπατρο και τον μοναχό στην τοποθεσία Γεντί Κουλέ, τους δολοφόνησε, πήρε όλα τα έγγραφα τα οποία έφερε μαζί του ο τελευταίος και επιστρέφοντας στη Νάουσα τα παρέδωσε στον Ζαφειράκη. Τα έγγραφα αυτά μέσω διαφόρων διαύλων έφθασαν στα χέρια της Υψηλής Πύλης με τα γνωστά εν συνεχεία επακόλουθα. Άλλη αναφορά στο πρόσωπο του Ζαφειράκη, σε σχέση με το περιστατικό της δολοφονίας του Υπάτρου, είναι και η κάτωθι:

« … Εκραγείσης της Ελληνικής επαναστάσεως απηγχονίσθη ο Πατριάρχης (σημ. δική μου: Γρηγόριος Ε΄) μετά των άλλων λογάδων του Έθνους. Ο Πατριάρχης εννοήσας ότι η προδοσία προήλθεν εκτός … και εκ Ναούσης δια του Ζαφειράκη (σημείωση δική μου: εννοεί τη δολοφονία του Υπάτρου και τα αποσταλέντα στην Υψηλή Πύλη έγγραφα της Φιλικής Εταιρείας που έφερε μαζί του) και αγόμενος εις την αγχόνην, λέγεται ότι δήθεν κατηράσθη πολίτας και πόλιν (σημ. δική μου: Νάουσα και Ναουσαίους) ίνα μην μείνη λίθος επί λίθου εν αυτή». (Ευστάθιος Στουγιαννάκης, ό.π., σελ. 126).

Σύμφωνα με όσα έγραψε ο Φιλικός Ιωάννης Φιλήμων, η Υψηλή Πύλη εξέφρασε την ευαρέσκειά της προς τον Ζαφειράκη για τη συνέργειά του στη δολοφονία του Φιλικού Υπάτρου, μάλιστα, του απέστειλε και το κατωτέρω σχετικό ευχαριστήριο φιρμάνι.

« … Ο Ζαφειράκης ήδη ευχαριστείται δια φιρμανίου, ότι επρόσφερε δούλευσιν την οποίαν δεν έκαμεν ουδέ Τούρκος προς το Δοβλέτι (σημ. δική μου: Δοβλέτι = κράτος, δηλαδή, η οθωμανική αυτοκρατορία)». (Ιωάννης Φιλήμων, ό.π., σελ. 316 – 318).

Τέλικά, φαίνεται ότι ο Ζαφειράκης υπό το κράτος των τύψεων που τον κατέλαβαν και της γενικής κατακραυγής εναντίον του από μέρους των εφόρων της Φιλικής Εταιρείας στη Θεσσαλονίκη για την επιζήμια εθνικά πράξη που διέπραξε, μη αντέχοντας ψυχικά όλη αυτή την κατάσταση, περιέπεσε σε βαθιά μελαγχολία και κατάθλιψη. Αναφερόμενος στην περίπτωση αυτή ο Ευστάθιος Στουγιαννάκης γράφει:

« … Η ενοχή του Ζαφειράκη εις την δολοφονίαν του Υπάτρου φαίνεταί πως και εκ της μελαγχολίας, ήτις τον κατέλαβε μετά το γεγονός και της πυρετώδους δραστηριότητος υπέρ του έργου της Φιλικής Εταιρείας, ήν ανέπτυξε μετά ταύτα. Από της ημέρας του φόνου του Υπάτρου, απώλεσεν άπασαν την ζωηρότητα και ενεργητικότητά του. Κατέστη δύστροπος, απρόσιτος, οργίλος και ενίοτε παράφορος ως μανιώδης. Οι τέως λάμποντες οφθαλμοί του κατέστησαν ζοφεροί. Εκλείετο επί πολλάς ημέρας εις το ιδιαίτερόν του δωμάτιον βηματίζων ατάκτως, χειρονομών, και μονολογών ασυνάρτητα. Δι’ όλα ταύτα εχαρακτηρίσθη υπό τινων ως παράφρων ή ως υπό τύψεων της συνειδήσεως βασανιζόμενος… » (Ευστάθιος Στουγιαννάκης, ό.π., σελ. 125).

Παρά ταύτα, ο Ζαφειράκης συνήλθε γρήγορα, ανέκτησε την προηγούμενη ζωτικότητά του και έγινε άλλος άνθρωπος. Από εδώ και στο εξής, μαζί με τους οπλαρχηγούς Καρατάσο, Γάτσο και άλλους, θα αφοσιωθεί στο έργο μιας επικείμενης εξέγερσης της Νάουσας κατά των Τούρκων. Κατά τα γραφόμενα από τον Ν. Γ. Φιλιππίδη, θα μυηθεί επί τέλους στη Φιλική Εταιρεία από κάποιον Πλακίδα, διδάσκαλο (Ν. Γ. Φιλιππίδης, ό.π., σελ. 33-34). Λαμβανομένων υπ’ όψιν όλων όσων μέχρι τώρα εκτέθηκαν στην παρούσα μελέτη, προκύπτει αβίαστα το συμπέρασμα ότι ο Ζαφειράκης, μέχρι την ημέρα που έδωσε την εντολή για τη δολοφονία του Υπάτρου, δηλαδή, μέχρι τα πρόθυρα της επανάστασης του 1821, δεν είχε ενστερνισθεί ουδ’ επ’ ελάχιστον την ιδέα της εθνικής ανεξαρτησίας.

Είχε στενότατες σχέσεις με τον Αλή πασά και την Υψηλή Πύλη, ένεκα των οποίων δεν κρίθηκε κατάλληλος προς μύηση στη Φιλική Εταιρεία, παρά τα περί του αντιθέτου γραφέντα και γενικά, θα μπορούσε να διατυπωθεί η άποψη, ότι υπήρξε ένας αριβίστας, ο οποίος, προκειμένου να εξυπηρετήσει τα οποιαδήποτε συμφέροντά του, δεν ορρωδούσε προ ουδενός. Ωστόσο, πολλοί αξιόλογοι Έλληνες ιστορικοί πιστεύουν πως με την μετέπειτα στάση που τήρησε κατά τη διάρκεια της εξέγερσης της Νάουσας το 1822, εξιλεώθηκε πλήρως για τη συνέργειά του στο φόνο του Υπάτρου και του μοναχού που τον συνόδευε.

Τέλος, όπως θα παρατήρησε ο αναγνώστης, στη μελέτη μου αυτή δεν αναφέρομαι στις υπάρχουσες άλλες απόψεις για τη δολοφονία του Υπάτρου. Τούτο το έπραξα, γιατί προτίμησα να περιορισθώ μόνο στο γεωγραφικό χώρο (Νάουσα) στον οποίο έλαβε χώρα η δολοφονία του, καθόσον, όπως πιστεύω, το σπέρμα της πραγματικότητας γύρω από αυτό το ζήτημα, βρίσκεται μέσα στο χώρο στον οποίο διαπράχθηκε το έγκλημα και πουθενά αλλού.

ΣΤΕΡΓΙΟΣ ΣΠΥΡ. ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ – ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

ΝΑΟΥΣΑ

 ΥΠΟΜΝΗΜΑ_ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

— Π. Αραβαντινός: «ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΗΠΕΙΡΟΥ», τόμος 1^ος, σελ. 325. Αθήνα 1856

— Σπ. Π. Αραβαντινός: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΑΛΗ ΠΑΣΑ ΤΕΠΕΛΕΝΛΗ», τόμος 2^ος, σελ. 470. Αθήνα 1895

— Ι. Κ. Βασδραβέλλης: «ΟΙ ΜΑΚΕΔΟΝΕΣ ΕΙΣ ΤΟΥΣ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑΣ ΑΓΩΝΑΣ» (1796 – 1832). Θεσσαλονίκη

— Διονύσιος Κόκκινος: «Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ», τόμος 5^ος, σελ. 61, έκδοση τρίτη. Αθήνα 1957

— Ευστάθιος Ι. Στουγιαννάκης: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΠΟΛΕΩΣ ΝΑΟΥΣΗΣ» Από της ιδρύσεως μέχρι της καταστροφής του 1822. (Κατ’ ανέκδοτον σχεδίασμα Δ. Πλαταρίδου). Μεταγενέστερη έκδοση από Σύλλογο Αποφοίτων Λαππείου Γυμνασίου Ναούσης «ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΜΙΧΑΗΛ Ο ΛΟΓΙΟΣ», σελ. 121. Θεσσαλονίκη 1976

— Σπ. Π. Αραβαντινός, ό.π. σελ. 465 – 466

— Ευστάθιος Στουγιαννάκης, ό.π. σελ. 121

— Ιωάννης Φιλήμων: «ΔΟΚΙΜΙΟΝ ΙΣΤΟΡΙΚΟΝ ΠΕΡΙ ΦΙΛΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ», σελ.. 316 -318. Ναύπλιον 1834

— Σπυρίδων Τρικούπης: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΣ», τόμος Β΄, σελ. 171, έκδοση Β΄, Λονδίνο 1861

— Ν. Γ. Φιλιππίδης: «Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΗΣ ΝΑΟΥΣΗΣ» (Ιστορική πραγματεία). Αθήνα 1881

— Χειρόγραφο κείμενο που γράφτηκε από τη Στέλλα Γρ. Κουγιουμτζή καθ’ υπαγόρευση του Κωνσταντίνου Μαλούση (Χατζημαλούση),  δημάρχου της Νάουσας κατα τα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας και στο πρώτο διάστημα μετά την απελευθέρωση της πόλης το 1912

— Ευστάθιος Στουγιαννάκης, ό.π., σελ. 126

— Ιωάννης Φιλήμων, ό.π., σελ. 316 – 318

— Ευστάθιος Στουγιαννάκης, ό.π., σελ. 125

— Ν. Γ. Φιλιππίδης, ό.π., σελ. 33-34