Κωστής Παλαμάς “Εμείς δε γονατίσαμε σκυφτοί, τα πόδια να φιλήσουμε του δυνατού…” – 162 χρόνια από τη γέννησή του

Σαν σήμερα, στις 13 του Γενάρη 1859, γεννήθηκε στην Πάτρα ο μεγάλος ποιητής Κωστής Παλαμάς, ο κορυφαίος εκπρόσωπος της λογοτεχνικής γενιάς του 1880.

Σε ηλικία 7 χρονών, έμεινε ορφανός και πήγε να μείνει στο σπίτι του θείου στο Μεσολόγγι. Σπούδασε στη Νομική, αλλά εγκατέλειψε τις σπουδές του για ν’ αφοσιωθεί στη Λογοτεχνία. Το 1886 δημοσίευσε την πρώτη του συλλογή «Τα τραγούδια της πατρίδας μου», γραμμένα στη δημοτική.

Με τον Παλαμά, η δημοτική γλώσσα γίνεται το μέσο της ποιητικής έκφρασης, σημειώνοντας καθοριστικές επιτυχίες στον αγώνα κατά της καθαρεύουσας. Προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 20ού αιώνα, είδαν το φως της δημοσιότητας οι μεγάλες δημιουργίες του, όπως «Ο δωδεκάλογος του γύφτου» και «Η φλογέρα του βασιλιά».

Ο Κωστής Παλαμάς έφυγε από τη ζωή στις 27 του Φλεβάρη 1943. Η κηδεία του, την επόμενη μέρα, εξελίχθηκε σε αντιστασιακή πράξη. Ο Άγγελος Σικελιανός απήγγειλε πάνω από το φέρετρο του ποιητή το «Ηχήστε οι σάλπιγγες» και χιλιάδες λαού έψελναν τον Εθνικό Ύμνο μπροστά στους ένοπλους Γερμανούς.

Γράφει ο Τάκης Αδάμος: “(…)Κάτω από την επίδραση των καινούργιων ιδεών – των σοσιαλιστικών – όπως αυτές μεταφέρονται στην Ελλάδα από την Ευρώπη της 2ης Διεθνούς, ο Παλαμάς οραματίζεται μιαν άλλη συγκρότηση της κοινωνίας. Στο έργο του αυτής της περιόδου είναι ολοφάνερη η επίδραση σοσιαλιστικής ιδεολογίας, όπως ήτανε τότε στην Ελλάδα. Πρόκειται για μια σοσιαλιστική ιδεολογία ακαταστάλαχτη και αδιαμόρφωτη, ανακατεμένη με αστικό φιλελευθερισμό, φιλεργατισμό και πασιφισμό. (…) Όλα αυτά βρίσκουν βαθιά απήχηση στον Παλαμά, που εκφράζει τη διαμαρτυρία του για την άθλια ζωή των εργαζομένων:

«Στην εργατιά, στη χωριατιά το χιόνι, η γρίπη, η πείνα, οι λύκοι,
ποτάμια, πέλαγα, στεριές, ξολοθρεμός και φρίκη.
Χειμώνας άγριος. Κ’ η φωτιά καλοκαιριά στην κάμαρά μου.
Ντρέπομαι για τη ζέστα μου και για την ανθρωπιά μου».

Η επίδραση των σοσιαλιστικών ιδεών και του εργατικού κινήματος στο έργο του Παλαμά φαίνεται πιο πολύ στο «Δωδεκάλογο του Γύφτου». Εδώ είναι έκδηλα τα υλιστικά και διαλεχτικά στοιχεία της σκέψης του. Αυτά, μαζί με την αγάπη του για το λαό και την εμπιστοσύνη στις δημιουργικές δυνάμεις του, τον κάνουν να διαισθάνεται και να υμνεί το ευτυχισμένο αύριο, που θάρθει αναπότρεπτα. Ο Παλαμάς βλέπει τη δισταχτικότητα και την αδυναμία της τάξης του να αναγεννήσει την Ελλάδα και γι’ αυτό την αναγέννηση αυτή την περιμένει από την καινούργια τάξη – την εργατική — που ανεβαίνει στο προσκήνιο της Ιστορίας. Είναι η «ψυχή της Πολιτείας», που θα φύγει από το σάπιο κι ανήμπορο κορμί της άρχουσας τάξης και θα πάει στή «γέννα» του «Λυτρωτή».

«…Κι η ψυχή σου, ω Πολιτεία,
κολασμένη από την αμαρτία,
νεκρή αφήνοντας εσένα
θα πλανιέται κυνηγώντας άλλη γέννα…
Και θα φύγεις απ’ το σάπιο το κορμί,
ω ψυχή παραδαρμένη από το κρίμα..
Και θ’ ακούσεις τη φωνή τού Λυτρωτή,
θα γδυθείς της αμαρτίας το ντύμα,
και ξανά κυβερνημένη κι αλαφρή
θα σαλέψεις σαν τη χλόη, σαν το πουλί
σαν τον κόρφο το γυναικείο, σαν το κύμα
και μη έχοντας πιο κάτου άλλο σκαλί
να κατρακυλήσεις πιο βαθιά
στου Κακού τη σκάλα –
για τ’ ανέβασμα ξανά που σε καλεί
θα αισθανθείς να σου φυτρώνουν, ω χαρά,
τα φτερά, τα φτερά τα πρωτινά σου τα μεγάλα!»

(«Δωδεκάλογος», Λόγος Όγδοος: Προφητικός).

Αυτόν τον οραματισμό για το μέλλον της πατρίδας θα τον απλώσει ως την απελευθέρωση όλης της ανθρωπότητας από τα δεινά της εκμεταλλευτικής κοινωνίας. (…) Ωστόσο, παρ’ όλες τις φανερές επιδράσεις των σοσιαλιστικών ιδεών στο έργο του. Παρ’ όλο το φιλεργατισμό και τους οραματισμούς του για τη μελλοντική εξέλιξη της κοινωνίας, ο Παλαμάς δεν υπήρξε σοσιαλιστής. Η αγάπη που εκδηλώνει για την εργατιά, τα υλιστικά και διαλεχτικά στοιχεία της σκέψης του, δεν σημαίνουν και σοσιαλιστική ιδεολογία. Ο Παλαμάς, δημιούργημα της κοινωνίας της εποχής του, ανήκει στην κατηγορία των μεγάλων ηγετών που ανάδειξε η αστική τάξη σ’ όλες τις χώρες, στις ανοδικές στιγμές της ιστορίας της.”

Το 1913, το Εργατικό Κέντρο Αθήνας ζητάει από τον Παλαμά να γράψει τον ύμνο της εργατιάς. Ο ποιητής γράφει τότε το «Τραγούδι του Εργάτη», που το μελοποίησε ο Μανώλης Καλομοίρης. Το 1944 μελοποιήθηκε και από τον Αλέκο Ξένο.

Μέσα στα τρία τετράστιχα του τραγουδιού, ο Παλαμάς εκφράζει την αγάπη του στους εργάτες, τους δημιουργούς όλων των ανθρώπινων αγαθών, καταδικάζει την άγρια εκμετάλλευση του μόχθου τους και τους καλεί να ενωθούν, και να παλέψουν για να επιβάλουν το δίκιο τους:

Εμείς οι εργάτες είμαστε που με τον ίδρωτά μας
ποτίζουμε τη γη για να γεννά
καρπούς, λουλούδια, τ’ αγαθά του κόσμου ολόγυρά μας·
φτωχή, αλουλούδιαστη, άκαρπη, μονάχα η αργατιά.

Εμείς οι εργάτες είμαστε που με τον ίδρωτά μας
ζυμώνουμε του κόσμου το ψωμί·
πιο δυνατά κι απ’ τα σπαθιά τα χέρια τα δικά μας,
και μόλο το αλυσόδεμα, σκάφτουν, και η γη πλουτεί.

Στου κόσμου τούς θησαυριστές το βιος σου, εργάτη, νόμοι
σ’ το τρώνε αδικητές χωρίς ντροπή.
Αγκαλιαστείτε, αδέρφια, ορθοί! Με μια καρδιά, μια γνώμη,
Δικαιοσύνη, βρόντηξε, και λάμψε, Προκοπή!