“Οι μαζικές κοινωνίες και ο μαζάνθρωπος” γράφει η Μαρία Κωνσταντάκου

«Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις» (Αντισθένης).

Μαρία Κωνσταντάκου*

1. Ο άνθρωπος κατά την πνευματική του πορεία δοκιμάστηκε σκληρά και πέτυχε το μετασχηματισμό του από βιολογικό σε πνευματικό ον. Η πνευματικότητά του πήγασε μέσα από την προσπάθεια ανίχνευσης του πυρήνα και του βαθύτερου νοήματος των λέξεων. Η γνώση λοιπόν και η κατανόηση της σημασίας των λέξεων συνέβαλε στον εμπλουτισμό και την πειθαρχία της σκέψης. Από τα άναρχα νεφελώματα της διανόησής του οδηγήθηκε στον πειθαρχημένο λόγο και περαιτέρω στην ακριβή διατύπωση των σκέψεων και των πιο μύχιων συναισθημάτων. Κατά αυτόν τον τρόπο διευρύνθηκαν οι ορίζοντες της σκέψης και αναδείχθηκε ο αντιπροσωπευτικός τύπος του Homo Sapiens.

«Το άτομο πρέπει να αγωνίζεται για να μη συντριβεί από τη μάζα» (Νίτσε)

Ο Μαζάνθρωπος

2. Εντούτοις εκείνος ο τύπος ανθρώπου που τείνει να κυριαρχήσει στις μέρες μας είναι ένας νέος τύπος ανθρώπου, χωρίς πρόσωπο και ταυτότητα, ο Μαζάνθρωπος. Ένας άνθρωπος ετερόβουλος, με εφησυχασμένη συνείδηση και νεκρωμένη την κριτική του σκέψη, αλλοτριωμένος και υποταγμένος σε μηχανισμούς που απεργάζονται την ψυχοσυναισθηματική του ποδηγέτηση και ορέγονται την ηθική του αποβιταμίνωση και την πνευματική του νάρκωση. Ο ετεροκαθορισμός συνειδήσεων, η θανάσιμη διάβρωση της ατομικής ταυτότητας και η απόλυτη ταύτιση με τη μάζα συνυφαίνουν τον εννοιολογικό ιστό ενός από τα σημαντικότερα κοινωνικά φαινόμενα, τη μαζοποίηση που αναδεικνύει το απεχθές πρόσωπο της καταθλιπτικής ομοιομορφίας των καιρών μας.

2. Η συνύπαρξη ομοιόμορφων όντων παραπέμπει σε αυταρχικές κοινωνίες όπου κατασκευάζονται ομοιόμορφοι πολίτες που λειτουργούν και συμπεριφέρονται σαν υπεξούσια και ετερόβουλα όντα. Προγραμματισμένα γρανάζια ενός απρόσωπου, ανώνυμου κεντρικού σχεδιασμού. Μιας κοινωνίας του Όργουελ («1984») όπου η σκέψη και το δικαίωμα στην ατομικότητα θεωρείται αδίκημα. Τα τρία συνθήματα του Υπουργείου Αλήθειας του Όργουελ «Ο πόλεμος είναι ειρήνη, η ελευθερία είναι σκλαβιά, η άγνοια είναι δύναμη» αναδεικνύουν με ενάργεια τον εξουσιαστικό ρόλο του Μεγάλου Αδερφού στη συνείδηση των πολιτών.

Ανάγκη για αντίσταση

4. Κυρίαρχο στοιχείο αντίστασης στις σειρήνες της καταθλιπτικής ομοιομορφίας συνιστά η αποκατάσταση της εσωτερικής ισορροπίας. Αναντίρρητα την τάση για συμμόρφωση επωάζουν και τρέφουν η αβεβαιότητα, η ανασφάλεια και τα διάφορα συμπλέγματα κατωτερότητας. Ο άνθρωπος είναι ένα πεπερασμένο ον. Η τραγική συνειδητοποίηση της περατότητας της ανθρώπινης ύπαρξης και της ασημαντότητας του ανθρώπινου είδους μπροστά στη φυσική νομοτέλεια του προκαλεί δέος και συνάμα τον τρομάζει.

5. Έχοντας, λοιπόν, συναίσθηση πως συνιστά ένα εφήμερο κομμάτι- μέλος ενός κόσμου που θα εξακολουθεί να υφίσταται ακόμη και μετά το δικό του τέλος κλονίζεται εσωτερικά και αναζητά εναγωνίως ερείσματα για απαλλαγή από τη φαιά πραγματικότητα που τον περιβάλλει ως αντιστάθμισμα και για την εξισορρόπηση των ψυχοφθόρων συναισθημάτων που κατατρώγουν τα βάθρα της εσωτερικής ισορροπίας. Η γενικευμένη αποδιοργάνωση του ψυχικού του κόσμου καθιστά το άτομο επιρρεπές στην αδήριτη ανάγκη ενσωμάτωσης στην αγέλη.

4. Μπροστά, λοιπόν, στην κατάρρευση των βάθρων της εσωτερικής ισορροπίας η καλλιέργεια της αυτοεκτίμησης δύναται να συμβάλλει τα μέγιστα στην αποδοχή της ετερότητας. Κάθε άνθρωπος αποτελεί μια ξεχωριστή οντότητα. Είναι μοναδικός και αυτό αποτελεί τον πλούτο του. Το άτομο που αποδέχεται τον εαυτό του ως έχει, αναγνωρίζει τα ελαττώματα και τις αδυναμίες του και έτσι αυτοπροσδιορίζεται. Αισθάνεται ψυχολογικά ισορροπημένο και αρνείται την ασφάλεια και την μακαριότητα των ψευδαισθήσεων που απλόχερα μοιράζει η αγελαία συνείδηση.

Ο ιδεολογικός εξοπλισμός

7.Πολύτιμος αρωγός στον αέναο αγώνα για διαφύλαξη της ατομικότητας συνιστά ο ιδεολογικός εξοπλισμός του ατόμου. Αδιαφιλονίκητα, οι ιδεολογίες νοηματοδοτούν τη ζωή του ανθρώπου κατά έναν ξεχωριστό τρόπο και συνδράμουν καταλυτικά στη διαμόρφωση της αναγκαίας βιοθεωρίας. Το άτομο που εμφορείται από κάποια ιδεολογία δεν ζει ούτε δημιουργεί στο κενό. Οι ιδεολογίες εμπεριέχουν στον πυρήνα τους στοιχεία συλλογικών οραμάτων και αναζητήσεων που τρέφουν τη γόνιμη αμφιβολία και αμφισβήτηση στα καθιερωμένα σχήματα της μαζικής κοινωνίας.

8. Στην αντίπερα όχθη, η απουσία ιδεολογιών αφήνει το άτομο μετέωρο. Το άτομο που δεν διαθέτει το απαραίτητο ιδεολογικό υπόβαθρο θα μπορούσε να παραλληλιστεί με ναυαγό στον ωκεανό που δεν γνωρίζει προς πια κατεύθυνση πρέπει να στρέψει τα πανιά για να βρεθεί στην ακτή. Σύγχυση και ανασφάλεια χαρακτηριζουν κάθε ενέργειά του. Με την πρόσδεση του στο άρμα του όχλου μετασχηματίζεται σε έρμαιο εξωτερικών μηχανισμών που πολτοποιούν το πνεύμα του, άθυρμα που εύκολα άγεται και φέρεται από εκείνους στους οποίους παραχώρησε τη δύναμη να τον εξουσιάζουν. Αδρανοποιείται η συνείδησή του, ναρκοθετείται η σκέψη του, τυφλώνεται νοητικά και εν τέλει περιπίπτει σε μια κατάσταση πνευματικής τελμάτωσης-απάθειας που τον μετατρέπουν σε εργαλείο- μέσο πνευματικής πόλωσης.

9. Σε αυτή τη βάση, τα ιδεολογικά εφόδια δύναται να συμβάλουν αποφασιστικά στην συνειδητοποίηση της αξίας της διαφορετικότητας. Θέτοντας σε λειτουργία τους αμυντικούς – ομοιοστατικούς μηχανισμούς απέναντι σε οποιαδήποτε προσπάθεια ιδεολογικής χειραγώγησης και πνευματικού εξανδραποδισμού το άτομο αντιστέκεται σθεναρά στους διογκωμένους μηχανισμούς της μάζας. Καθίσταται αυτόβουλο, αυτόνομο και εσωτερικά ελεύθερο.

10. Εξάλλου, η ελευθερία ανάγεται στη σφαίρα της εσωτερικότητας και εκδηλώνεται ως ικανότητα αυτοπροσδιορισμού. Παράλληλα, η κριτική ικανότητα, ο ορθολογισμός, η αναλυτική – συνθετική σκέψη, τα ερωτήματα και ο γόνιμος προβληματισμός θέτουν τα θεμέλια της πνευματικής επαγρύπνησης του ατόμου και συντελούν στην απελευθέρωση του από το ομιχλώδες βασίλειο στο οποίο τον εγκλωβίζουν οι φενακισμένες συνειδήσεις της μάζας.

Η αξία της ποικιλομορφίας

            «Η ομοιομορφία είναι θάνατος, η ποικιλία είναι η ζωή» (Μπακούνιν)

12. Μπροστά στους αφανείς και ύπουλους μηχανισμούς της ομοιομορφίας το σύγχρονο άτομο επιβάλλεται να σταθεί όρθιο και να αρνηθεί τον εύκολο δρόμο της υποταγής και της συμμόρφωσης στις επιταγές της μάζας. Κι αυτό γιατί ο κοινωνικός μιθριδατισμός και η επικούρεια στάση ζωής του τύπου «Λάθε Βιώσας» δεν αρμόζουν στον άνθρωπο του 21ου αιώνα. Παραταύτα συνιστούν όνειδος για τον ίδιο. Η αξία της ποικιλότητας είναι πασίδηλη και διάχυτη προς κάθε κατεύθυνση. Η ζωή, η φύση και ο πολιτισμός εμπεριέχουν την ποικιλομορφία. Η διαφύλαξη της ατομικότητας και η προάσπιση της ετερογένειας συνιστούν αναγκαιότητα. Μόνο έτσι βρίσκει δικαίωση και ο αιώνιος λόγος του Ηρακλείτου περί «παλίντονος αρμονία».

13. Την αξία της ποικιλομορφίας- ετερότητας οφείλουμε ως άτομα να συνειδητοποιήσουμε και να την προβάλλουμε ως ύψιστο αίτημα απέναντι στην κοινωνία της μάζας. Μια κοινωνία όπου τα μέλη της οφείλουν άκριτη υποταγή και τυφλή υπακοή στο σύστημα, μια κοινωνία απρόσωπων και αδιαφοροποίητων όντων που ακολουθούν αβίαστα την αγέλη και τα «πιστεύω» εκείνης πλήρως παραδομένα στην ψευδή μαγεία που ασκεί στην εύπλαστη συνείδησή τους.Η σύγχρονη κοινωνία ομοιάζει με κοπάδι του οποίου τα μέλη οφείλουν τυφλή υπακοή στον ηγέτη που τους καθοδηγεί. Μάλιστα, «το να ζεις σε αγέλη είναι σαν να ζεις ανάμεσα σε καθρέπτες».

Η προτροπή των Νίτσε και Μπουκάϊ

«Τώρα πάω μόνος, ω μαθητές μου. Και εσείς το ίδιο θα τραβήξετε μόνοι το δικό σας δρόμο» (Νίτσε ” Τάδε έφη Ζαρατούστρα”).

13. Τα λόγια αυτά αλλά και νουθεσία του Ζαρατούστρα προς τους μαθητές του βρίσκουν απήχηση περισσότερο από ποτέ στη σημερινή κοινωνία, όπου ο καθένας μας χωριστά μέσα σε ένα πλήθος συνανθρώπων πασχίζει να διαφυλάξει την ατομικότητα του. Κανένας δεν δικαιώνεται ως άτομο όταν ακολουθεί πιστά τον δάσκαλό του, τις επιταγές της κοινής γνώμης και τις συμβάσεις της κοινωνικής αναγκαιότητας. Ο αγώνας αντίστασης στην ομοιογενοποίηση που μας επιβάλλεται δεν είναι εύκολος. Χρειάζεται υψηλό φρόνημα, ισχυρή θέληση και υπομονή.

«Η κοινωνία σε διδάσκει. Διάλεξε το άνετο, το βολικό. Διάλεξε την πεπατημένη οδό. Να θυμάσαι όμως ένα πράγμα: Η πεπατημένη περπατιέται από τη μάζα, τους μέτριους που δεν έχουν το κουράγιο να προχωρήσουν στο άγνωστο» (Μπουκάι).

—————————————

Σημείωση Φαρέτρας: Η Μαρία Κωνσταντάκου* είναι 18 χρονών, μόλις τελείωσε το Λύκειο και μένει στα Τρίκαλα. Υπήρξε μαθήτρια του συνεργάτη μας  φιλολόγου – συγγραφέα  και αρθρογράφου Ηλία Γιαννακόπουλου