Γιώργος Πολάκης*
Πολλά λέχθηκαν, πολλά γράφηκαν για τα κείμενα στα οποία εξετάστηκαν στις Πανελλαδικές εξετάσεις 2020 οι υποψήφιοι στο μάθημα της Νεοελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας. Ειδικά για το ποιητικό κείμενο (Τίτου Πατρίκιου «Σε βρίσκει η ποίηση»). Πώς θα έχουν προσλαμβάνουσες ποιητικές παραστάσεις οι μαθητές για να μπορέσουν να αναλύσουν το ποιητικό κείμενο αν δεν διαβάζουν ποίηση, αν δεν έχουν διαβάσει το συγκεκριμένο ποιητικό κείμενο;
Η απάντηση: γεννιόμαστε με ποίηση, «νανουρίσματα», και μεγαλώνουμε με την ποίηση, «δημώδη άσματα, στίχοι τραγουδιών που σιγοψιθυρίζουμε», ακόμη και «ο εθνικός μας ύμνος». Ναι, είναι αλήθεια. Πόσο ελκυστική όμως γίνεται η ποίηση για τον μαθητή. Πόσο προσπαθήσαμε να κάνουμε τα παιδιά να αγαπήσουν τον μεγάλο μας ποιητή, τον ΟΜΗΡΟ. Τι κάναμε για να κατανοήσουμε την Ομηρική γλώσσα; Την εντάξαμε στην καθημερινότητά μας; Και κατά πόσο έγινε αντιληπτό αυτό, πώς φροντίσαμε να το επισημάνουμε στους μαθητές;
Όταν οι Θιακήσιοι υπό τον Τηλέμαχο, με τη συνοδεία του γιου του Νέστορα επισκέπτονται την Σπάρτη για να πάρουν πληροφορίες για την τύχη του Οδυσσέα, θαυμάζουν το παλάτι του και τα πλούτη του.
“Γιὰ κοίτα, γιὲ τοῦ Νέστορα, καὶ φίλε τῆς καρδιᾶς μου,
χαλκὸς ποὺ ἀστράφτει μὲς σ’ αὐτὰ τὰ βουητερὰ παλάτια,
τὸ μάλαμα καὶ τὸ ἤλεχτρο, τὸ φίλντισι, τ’ ἀσήμι.
Τέτοιες θένα ‘ναι κι οἱ αὐλὲς τοῦ Δία τοῦ Ὀλυμπήσου·
ἀρίφνητα καλὰ θωρῶ, καὶ θαμασμὸς μὲ πιάνει.”
(έμμετρη μετάφραση Αργύρη Εφταλιώτη)
«Καὶ τὸν ἀπείκασε ὁ ξανθὸς Μενέλαος σὰ μιλοῦσε,
καὶ τοὺς φωνάζει καὶ λαλεῖ μὲ φτερωμένα λόγια·
“Ποιός ἄνθρωπος, παιδάκια μου, μετριέται μὲ τὸ Δία;
ἀθάνατοί ‘ναι οἱ πύργοι του καὶ τὰ καλά του ἐκείνου·
θνητὸς μονάχα στὰ καλὰ μ’ ἐμένανε μετριέται…».
Στέκομαι στη φράση «φτερωμένα λόγια» (έπεα πτερόεντα) δηλ. συνετά λόγια. Θα έλεγα «υψηλού, ανωτέρου επιπέδου» λόγια. Σημαίνει το αντίθετο από αυτό που εμείς εννοούμε σήμερα «λόγια που πετούν», «λόγια του αέρα», «ανάλαφρα». Διαβάζω στο λεξικό της Ρωσσικής Ακαδημίας «έπεα πτερόεντα: λόγια που πετούν και χάνονται Όμήρου Ιλ.». Στο lexigram διαβάζω «έπεα πτερόεντα: αρχαίο γνωμικό για συζητήσεις χωρίς περιεχόμενο», «αερολογίες», «αεροκουβέντες», «αερολογήματα», «φλυαρία», «μπουρδολογήματα», «πομφόλυγες», «ανεμώλια έπη (λόγια φράση)».
τοῦ δ ̓ ἀγορεύοντος ξύνετο ξανθὸς Μενέλαος,
καί σφεας φωνήσας ἔπεα πτερόεντα προσηύδα·
Ποιος παλιός δε θυμάται τη στήλη «Έπεα Πτερόεντα» του περιοδικού «ΡΟΜΑΝΤΣΟ». Ο αρθρογράφος Ασημάκης Γιαλαμάς χρησιμοποιούσε τη φράση με τη σημερινή έννοια, αφού επρόκειτο για σατιρική στήλη, και όχι με την ομηρική έννοια. Διότι τα λόγια του Μενέλαου μόνο που δεν πετούσαν. Αντίθετα ήσαν βαθυστόχαστα.
Να μια ευκαιρία ποιητικής ανάλυσης και ερμηνείας για την κατανόηση του Ομήρου συγκριτικά με το σήμερα, έτσι ώστε να «παιδευτούμε» πάνω στην ποίηση (Ομήρου Οδύσσεια, Ραψωδία δ’, «Εν Λακεδαίμονι», στιχ. 77).
Πάμε και στους στίχους 17-19:
… ὁ θεϊκὸς τραγουδιστὴς κοντά τους
τραγούδαε λύρα παίζοντας, καὶ στὸ σκοπό
του ἀπάνω
δυὸ χορευτάδες πηδηχτὰ καταμεσὶς σβουρίζαν.
Ας δούμε και τη μετάφραση Καζαντζάκη-Κακριδή:
… μαζί τους κάθουνταν βαρώντας την κιθάρα
ο θείος τραγουδιστής, κι ως άνοιγε το στόμα του να ψάλει,
στριφογυρνώντας μες στη μάζωξη χόρευαν δυο ακροβάτες
Και το πρωτότυπο:
…μετὰ δέ σφιν ἐμέλπετο θεῖος ἀοιδὸς
φορμίζων, δοιὼ δὲ κυβιστητῆρε κατ᾿
αὐτούς,
μολπῆς ἐξάρχοντος, ἐδίνευον κατὰ
μέσσους.
«Πηδηχτά σβουρίζαν» ή «στριφογυρνώντας χόρευαν»;
Προτιμώ το Ομηρικό «εδίνευον». Πόσο όμορφη, πόσο παραστατική, περιεκτική, εύηχη, ποιητική λέξη. Πόσες εικόνες μπορεί να φέρει στο μυαλό μας! Δινεύω: και δινῶ ( έω) (Α) 1. περιστρέφω, στροβιλίζω 2. περιφέρομαι 3. (για πουλιά) διαγράφω κύκλους πετώντας 4. (για χορευτές) χορεύω κυκλικό χορό 5. περιτυλίσσω 6. κατευθύνω, κινώ κυκλικά. [ΕΤΥΜΟΛ. Βλ. λ. δίνη].
δίνη -η (AM δίνη) περιστροφική κίνηση νερού ή ανέμου, στρόβιλος.
Οι χορευτές βρίσκονται σε μια δίνη, σε μια μέθεξη. Όπως λέμε «φέρνω μια γυροβολιά» στην πίστα γύρω από τον εαυτό μου, οπότε δημιουργείται μια δίνη ανέμου. Άρα δινεύω.
Πόσο κοντά είμαστε αρχαίοι και νεοέλληνες! Σαν να μην πέρασε μια μέρα. Το μαρτυράει η πανέμορφη γλώσσα μας, τα κείμενά μας, η ποίησή μας που κυλάει μέσα στο αίμα μας, οι μαντινάδες μας.
*Γιώργος Πολάκης
συνταξιούχος δικηγόρος
