“Νάουσα: Η «άγνωστη» ιστορία μας ανά τας οδούς και τας ρύμας” γράφει ο Γιώργος Πολάκης

Οδός Κωνσταντίνου Κασομούλη 

Γιώργος Πολάκης*

Ο Δήμος της ηρωϊκής πόλης μας, με την ονοματοθεσία οδών και παρόδων, τίμησε πρόσωπα, τα οποία είναι ελάχιστα γνωστά στην σημερινή κοινωνία μας, παρά την ιστορική τους προσφορά στην Πατρίδα μας. Έτσι αποφάσισα να ξεκινήσω ένα φωτο-οδοιπορικό, σε μια προσπάθεια να φωτίσω πρόσωπα και γεγονότα, μελετώντας, ανάλογα με το πότε γράφτηκαν, πρωτογενείς ιστορικές πηγές, βιβλιογραφία, ιστοριογραφικά κείμενα, απομνημονεύματα, λεξικά, περιηγητικά-ταξιδιωτικά κείμενα, εφημερίδες, περιοδικά, ιστοσελίδες, τοπωνύμια κλπ.

Δεν θα είναι οδηγίες οδοιπορίας για τους ταξιδιώτες,  αλλά μνήμες ιστορίας για τους χρονοταξιδιώτες.

Δεν θα είναι κάτι σαν την πρώτη περιγραφή του οδικού δικτύου της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας από τον Αντωνίνο (375 μ.Χ.), ούτε η «Παυσανίου Ελλάδος περιήγησις» (2ος αιών μ.Χ.), αλλά η πρώτη ιστορική αναδρομή βάσει των ονομάτων των οδών της πόλης μας και της σημερινής φωτοαπεικόνισής τους.

Κυριακή πρωί προς μεσημέρι ξεκίνησα για την οδό Κασομούλη. Γνωστή μου και από το μοίρασμα των ψηφοδελτίων κατά τις προεκλογικές περιόδους. Μετά την ΔΕΗ επί της Ανοίξεως, στροφή δεξιά και πάλι δεξιά. Ένας δρόμος με γκρίζους και κόκκινους κυβόλιθους. Ένας δρόμος από τους ομορφότερους στη Νάουσα, καταπράσινος και με εκπληκτική θέα προς το «Κουκούλι» και τη «Ντούρλια». Στο τέλος του ή στην αρχή αν θέλετε, αν ξεκινήσουμε από βορά προς νότο κατά νόμον, βρίσκουμε το δεύτερο Γυμνάσιο.

Μια νεαρή κυρία προθυμοποιήθηκε με ευγένεια να με εξυπηρετήσει αν ψάχνω κάποιον. Με τη μητέρα του Gillan που πιάσαμε κουβέντα, θυμήθηκε, όταν δούλευε σε κάποιον έμπορο στη συσκευασία, το χτήμα με τα μήλα του πατέρα μου στη «Ράμνιστα». Οι κάτοικοι ευγενικοί, προσιτοί και ανοιχτόκαρδοι.

Θυμάμαι αμυδρά μια συζήτηση σε συνεδρίαση του Δ.Σ. του Πολιτιστικού Κέντρου σε αίθουσα πάνω από το Δημοτικό Θέατρο. Ήμουν τότε Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου και αντιπρόεδρος στο Πολιτιστικό Κέντρο Νάουσας, με πρόεδρο τον τότε δήμαρχο, αείμνηστο Δημήτρη Βλάχο. Άρα θα ήταν γύρω στα 1983-1984. Τότε έγινε η πρώτη κουβέντα για την ονοματοθεσία της οδού ως «Κωνσταντίνου Κασομούλη».

Ο Κωνσταντίνος Κασομούλης ήταν ένας από τους Πανέλληνες. Γεννήθηκε στη Σιάτιστα. Η καταγωγή του ήταν βλάχικη. Έπεσε μαχόμενος ηρωικά τον Απρίλιο του 1822, υπερασπιζόμενος τη Νάουσα, αλλά και τα γυναικόπαιδα, τις οικογένειες των οπλαρχηγών και των αρματολών της Μακεδονίας και τη δική του,  που είχαν μαζευτεί, με απόφαση των οπλαρχηγών της επαναστατημένης Μακεδονίας, για ασφάλεια εντός των τειχών της Νάουσας. Προτίμησαν αυτήν την λύση γιατί η Νάουσα μέχρι τότε ήταν απόρθητη. Κανείς δεν είχε ξεχάσει ότι άντεξε εξάμηνη πολιορκία, στα 1804, από τον Αλή Πασά, και δεν έπεσε. Στην αναμέτρηση μεταξύ των δύο ανδρών νικητής είχε βγει ο Ζαφειράκης Θεοδοσίου, άσχετα με τη συνθήκη που ακολούθησε. Είχε τείχη και φυσική οχυρωματική θέση. Ακόμα, προβλεπόταν ιδιαίτερα σημαντικός ο ρόλος της στην επανάσταση του Γένους, γιατί διέθετε «άφθονα ντουφέκια και σπαθιά», όπως έλεγε ο Νικόλαος Κασομούλης.

Είναι γνωστά τα περίφημα οπλουργεία των Πληκαίων με τα μακρύκανα ντουφέκια που είχαν μεγαλύτερο βεληνεκές από τα συνήθη όπλα της εποχής. Είχε μόνο Χριστιανικό πληθυσμό, ήταν η «Ελεύθερη Μητρόπολη των Χριστιανών της πέραν του Αξιού Μακεδονίας» κατά τον Γάλλο περιηγητή και ιστοριογράφο Πουκεβίλ (François Charles Hugues Laurent Pouqueville 1770-1838).

Οι Φιλικοί ήταν βέβαιοι για την εξέγερση των Ναουσαίων κατά του Ισλαμιστή δυνάστη. Κατά ενός καθεστώτος πολιτικής διακυβέρνησης σύμφωνα με τις αρχές του Ισλάμ, οι οποίες ουδεμία σχέση έχουν ή είχαν με τον Χριστιανικό πολιτισμό. Σημαντικό ρόλο στην εξέγερση έπαιξε και ο Διαφωτισμός στην Ευρώπη, αλλά και τα κινήματα επίσης στην Ιταλία και τη Γερμανία για τη δημιουργία εθνικών κρατών επηρέασαν τον ελληνικό χώρο. Το πρώτο εθνικό κράτος που δημιουργήθηκε στα Βαλκάνια ήταν η Ελλάδα. Χρειάστηκε να φτάσουμε στα 1866, να γίνει καγκελάριος της Πρωσίας ο Μπίσμαρκ, για να ιδρυθεί η Βόρεια Γερμανική Συνομοσπονδία, όπου κυρίαρχο ρόλο έπαιζε η Πρωσία. Μόλις το 1861 σχηματίστηκε το ενιαίο βασίλειο της Ιταλίας.

Υπήρξε μια αρχική σκέψη η Επανάσταση να κηρυχτεί, αφού εξασφαλιστούν οι οικογένειες των οπλαρχηγών και των αρματολών σε κάποιο από τα νησιά του βορείου Αιγαίου, έτσι ώστε να πολεμήσουν τον Τούρκο κατακτητή και δυνάστη απερίσκεπτοι. Μια από τις ανέντιμες, ανήθικες και παράνομες πρακτικές της Υψηλής  Πύλης ήταν να ζητά ως ομήρους τις οικογένειες των κλεφταρματολών και των προκρίτων, για τους οποίους είχε πληροφορίες ότι ετοιμάζουν επανάσταση.

Ο Νικόλαος Κασομούλης, Μακεδών αγωνιστής του εικοσιένα, σύνδεσμος του Δημητρίου Υψηλάντη και της Φιλικής Εταιρίας με τους επαναστατημένους Μακεδόνες, ήταν γιος του Κωνσταντίνου Κασομούλη. Ήταν κι αυτός ένας από τους μεγάλους αγωνιστές του 1821. Τα απομνημονεύματά του αποτελούν ίσως τη σημαντικότερη ιστορική πηγή από πρώτο χέρι για εκείνη την εποχή, τις μάχες αλλά και την κοινωνική οργάνωση και συμπεριφορά των κατοίκων της Ελλάδος.

Γράφει στα απομνημονεύματά του με τίτλο «Ενθυμήματα στρατιωτικά της επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833», ένα έργο τρίτομο, που περιλαμβάνει 2.701 χειρόγραφες σελίδες: «Εν τοσούτω, αμέσως έγραψα με την γνώμην αυτήν εις τον Ζαφειράκην, Καρατάσιον και Γάτζον και εις τον πατέρα μου και λοιπούς: Ότι να σηκώσουν τες φαμελιαίς των, όσοι είναι εις αυτήν την κατηγορίαν, να ταις πέμψουν εις το εδώθεν μέρος (σημ: στα παράλια της Θεσσαλονίκης και της Πιερίας), να ταις εμβαρκαρήσωμεν και να ταις στείλωμεν εις τα νησιά, και ούτως όλοι αυτοί να ευρίσκωνται ελεύθεροι. Τον λαόν και τας πόλεις να μη τας σείσωμεν, και να κτυπούμεν Κλέπτικα όλοι εις τα διάφορα στενά έως να προχωρήσει ο Οδυσσεύς με το στρατόπεδόν του προς ημάς- και τότες να επαναστατήσωμεν τον λαόν»  (τόμος πρώτος σελ. 185).

Ο Κωνσταντίνος Κασομούλης, Φιλικός, ήταν έμπορος, όπως και η πλειοψηφία των μελών της Φιλικής Εταιρίας, γύριζε πολλές πόλεις, βρέθηκε στη Σιάτιστα, στην Κοζάνη, στην Τσαρίτσανη, στις Σέρρες και στη Νάουσα, πάντα μαζί με την οικογένειά του, και είχε επαφές με τους επαναστατημένους. Να σημειώσω μονάχα ότι στη Φιλική Εταιρία είχαν μυηθεί ήδη και οι Ζαφειράκης, Καρατάσος και Γάτσος. Το 1821 κατοικούσε στις Σέρρες και οχύρωσε το μετόχι της Παναγιάς της Λιόκαλης (Μονή της Ηλιοκάλλου Παναγίας), για να το προετοιμάσει για τον αγώνα.

Διακρίθηκε στη μάχη της Γάστρας στη Νάουσα και στη νικηφόρα μάχη της Μονής Δοβρά στα 1822. Σκοτώθηκε μαχόμενος γενναία σ’ ένα μικρό σπιτάκι στην πόλη της Νάουσας, υπερασπιζόμενος την οικογένειά του, στις μάχες που ακολούθησαν σώμα με σώμα την άλωση της πόλης. Η σύζυγός του Αλεξάνδρα και τα παιδιά του Κατερίνα, Σουλτάνα και Γιάννης αιχμαλωτίστηκαν και φυλακίστηκαν. Η περιουσία του στη Σιάτιστα λεηλατήθηκε « μέχρι ατόμου» από τους Τούρκους του Χουρσίτ πασά, όπως διαβάζουμε σε ένα από τα οκτώ έγγραφα του Ιωάννη Κασομούλη. Με την πρώτη σύζυγό του Σουλτάνα, ανιψιά του Γιάννη Φαρμάκη, είχε αποκτήσει επίσης τρία παιδιά, τον Δημήτρη ή Μήτρο (σκοτώθηκε κατά την έξοδο του Μεσολογγίου το 1826), τον Γιώργο και τον ρηθέντα Νικόλαο.

Στη φωτογραφία με τις πινακίδες σήμανσης, μπροστά από το τοιχάκι από πωρόλιθο, θα μπορούσε να μπει μια καλαίσθητη πινακίδα με την ονομασία της οδού, καθώς και μια λιτή μαρμάρινη αναθηματική πλάκα με δυο λόγια, σαν απόδοση τιμής στον Κωνσταντίνο Κασομούλη για την προσφορά και τη θυσία του στον αγώνα για την κατάλυση της παράνομης τουρκικής κυριαρχίας και της αυθαίρετης εξουσίας του σουλτάνου και την κήρυξη της Εθνικής Ανεξαρτησίας της Πατρίδας μας. Το χρηματικό κόστος είναι ελάχιστο και θα μπορούσε να βρεθεί και από συναδέλφους εμπόρους του ήρωα, από τον Εμπορικό Σύλλογο, αλλά και από οιονδήποτε Ναουσαίο και γενικά Έλληνα πατριώτη δωρητή. Στην Ιερή Πόλη του Μεσολογγίου, στον κήπο των ηρώων, έκτασης 14.000 τ.μ. υπάρχουν εξήντα εννιά συνολικά μνημεία για την Μεγάλη Έξοδο των πολιορκημένων του Μεσολογγίου του 1826.

Παραθέτω δύο από τα οκτώ έγγραφα που αφορούν τον Ιωάννη Κασομούλη, και βρίσκονται στα μητρώα των αγωνιστών στην Εθνική Βιβλιοθήκη Αθηνών, απ’ όπου αντλούμε πληροφορίες για τους εθνικούς αγώνες του Κωνσταντίνου Κασομούλη και της οικογενείας του, δημοσιευθέντα από τον Κώστα Β. Σπανό, εκπαιδευτικό, ιστορικό, λαογράφο και εκδότη περιοδικού από τη Δεσκάτη, όπως είναι γραμμένα με τα ορθογραφικά τους λάθη στο πρωτότυπο.

Εν Αθήναις την 21η ’Ιουνίου 1865 ’Αναφορά παραπόνων
Ιωάννου Κασομούλη του Κωνσταντίνου Κασομούλη του εκ Σιατίστης της Μακεδονίας, κάτοικον της περιφέρειας Κύμης

Προς

τον κύριον Πρόεδρον και τα Μέλη

της επί των αγώνων και θυσιών Επιτροπής

Ο Ευσεβάστως υποφαινόμενος μέλος ευκαταστάτου οικογένειας υιός του εκ Σιατίστης Κωνσταντίνου Κασομούλη εταιριστού της φιλικής εταιρίας της Επαναστάσεως. Από το 1821 μετά του αειμνήστου αυτού πατρός μου, και τριών αδελφών μου, του Νικολάου, Γεωργίου, καί Δημητρίου, συναγωνισθέντες κατά τον ιερόν αγώνα πρώτος ό πατήρ μου απέθανεν ενδόξως εν Ναούση της Μακεδονίας πληγωθείς τρις εν τω πολέμω εις το Στήθον, τον δεξιόν βραχίονα, και κατά τον δεξιόν μαστόν του παρά των εχθρών. Μετά τον θάνατόν του αιχμαλωτισθέντες, εγώ, η Μήτηρ μου, και δύο αδελφές μου, μόλις διά συγγενικών αδρών λύτρων η αιχμάλωτη οικογένεια απελευθερώθη…

Εγκλείω εις τήν ταπεινήν μου αυτήν αναφοράν 1) πιστοποίησιν του Δη­μητρίου Τζάμη Καρατάσσου 2) Του Διαμαντή Ν. ’Ολυμπίου 3) του Νότη Βότζαρη-Κίτζου…

Πιστοποίησις
αυτόπτης ο υποφαινόμενος της κατά το 1822 τρομερής αιματοχυσίας καί καταστροφής της πόλεως Ναούσης ομολογώ εν καθαρώ συνειδότι, ότι ο εκ

Σιατιστεύς ευκατάστατος Κωνσταντίνος Κασομούλης στρατιοτικός, ήλθεν εντός της πόλεως ταύτης ώς συνεργός του Πατρός μου διά την επανάσταση· των μερών εκείνων. Επί δε της εισβολής των οθομανών εις την αυτήν πόλιν Νάουσαν, κλεισθείς εντός μιας οικίας μετά της οικογένείας του ως άλλοι απέθανεν ενδόξως, αντικρούων έσοθεν τους πολυορκίσαντες αυτήν Τούρκους. Μετά δε τον θάνα­τον αυτού, ευθύς αιχμαλωτίσθη άπασα η οικογένειά του, ήτις μετά καιρόν απελευθερώθη διά συνδρομής αδρών λύτρων των συγγενών.

Όθεν δίδομεν το παρόν μας εις τον παρευρεθέντα τότε και συναιχμαλωτισθέντα  κ. Ίωάννην Κασομούλην διά να τω χρησιμεύση ένθα δει.

Αθήναις την 24 Μαΐου 1843

Δημ. τζιάμης Καρατάσος

Διά την αντιγραφήν

Χαλκίς την 19 Ιουνίου 1865

Ο Δήμαρχος, [και] απουσιάζοντος [αυτού]….

Πρωτογενείς ιστορικές πηγές, έγγραφα που απέκτησαν βεβαία χρονολογία με την κατάθεσή τους σε δημόσιες αρχές, που δεν αφήνουν καμιά αμφιβολία για το αληθές του περιεχομένου σ’ αυτά. Μιλάνε οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές των γεγονότων, οι συμπολεμιστές, αυτόπτες και αυτήκοοι μάρτυρες, συντάκτες των γραπτών πηγών που είχαν άμεση εποπτεία των γεγονότων και αναφέρονται σε γνωστό ιστορικό πλαίσιο.

*Γιώργος Πολάκης

πρώην Δήμαρχος της Ηρωϊκής Πόλης Νάουσας