Κώστας Μπραβάκης. Μοναχικός οδοιπόρος στα μονοπάτια της μουσικής και της λογοτεχνίας – Αναδημοσίευση μ’ αφορμή το θάνατό του

Συνέντευξη στη Δήμητρα Σμυρνή

Συνθέτης, έξοχος κιθαρίστας, ποιητής, πεζογράφος, άνθρωπος δημιουργικός και ανήσυχος, ευαίσθητος, με πρωτοποριακές ιδέες και σκέψη αλλά και συναίσθημα που τον οδηγεί στις βαθιές ρίζες της παράδοσης, ο Κώστας Μπραβάκης δέθηκε με τη Βέροια, αφού η ζωή τον έφερε από τον μακρινό Έβρο εδώ.

Με μια γυναίκα ταλαντούχα στη γραφή και τη μουσική, την Εύα Ιεροπούλου, “χτίζουν” με μεράκι το Ωδείο Φίλιππος, ένα ζωντανό κύτταρο μουσικής και πολιτισμού, χαρούμενη κυψέλη πολλών παιδιών, με πολλαπλές εκδηλώσεις κάθε χρόνο. Με τις δυο τους κόρες, τη Νεφέλη και τη Νίκη, που αποδείχτηκε πως κληρονόμησαν τα χαρίσματα των γονιών τους, δημιουργούν και τη δική τους οικογενειακή μπάντα.

Κυκλοφορία πολλών cd με έργα του και παράλληλα κυκλοφορία πέντε λογοτεχνικών  βιβλίων του σφραγίζουν μια μακρόχρονη πορεία αναζήτησης  στα μονοπάτια της Τέχνης, άλλοτε παλεύοντας με τη γλώσσα κι άλλοτε με τις νότες.

Σήμερα ο Κώστας Μπραβάκης, αιχμάλωτος μιας νόσου που του στέρησε τη δυνατή φλόγα της δημιουργίας όχι όμως και της σκέψης, αφού μ’ αυτήν δίνει τον αγώνα του τώρα, αγώνα αντίστασης στη φθορά, δείχνει με γενναιότητα και με φιλοσοφικό στοχασμό το δρόμο.

 Η συνέντευξη, σχεδιασμένη από καιρό, έρχεται να φωτίσει μια ιδιαίτερη και πολυπρισματική προσωπικότητα.

Είστε συνθέτης, ποιητής και πεζογράφος, μέλος της Ένωσης Ελλήνων Μουσουργών καθώς και της Εταιρείας Λογοτεχνών Θεσσαλονίκης. Έχετε γράψει έργα φωνητικής και οργανικής μουσικής, αρκετά από τα οποία έχουν εκδοθεί σε δίσκους και βιβλία. Νιώθετε πλήρης;  Ή, για να δανειστώ τον τίτλο από το προτελευταίο βιβλίο σας, νιώθετε ότι είδατε τα πράγματα από τη «σωστή γωνία»;

Σχετικά με το ομώνυμο διήγημα από το βιβλίο “Η σωστή γωνία», όπως επίσης και το «Η ζωή με το κρεβάτι μου» συνέβη κάτι το εξαιρετικά παράδοξο, να βιώνω σήμερα τις εμπειρίες των ηρώων μου. Στο πρώτο διήγημα ο ήρωας πεθαίνει από καρδιακή προσβολή και η ψυχή του παγιδεύεται στα κλαδιά μιας φλαμουριάς που βρίσκεται έξω από το μπαλκόνι του. Ζει μια εξωφρενική φιλοσοφική εμπειρία, σκέφτεται αλλά δεν υπάρχει. Παρακολουθεί τη ζωή του να εξελίσσεται χωρίς αυτόν. Στο δεύτερο ο ήρωας περιγράφει τη ζωή με το κρεβάτι του. Κι εγώ, λόγω της ασθένειας που με βρήκε πριν λίγο καιρό, βιώνω τις ίδιες καταστάσεις. Θα έλεγε λοιπόν κανείς ότι ακριβώς εξαιτίας της, είδα τα πράγματα από τη… σωστή γωνία.

Ποια είναι όμως η σωστή γωνία;

Οι άνθρωποι που αντιμετωπίζουν απροσδόκητα προβλήματα, όπως εγώ, συνήθως ανακαλύπτουν “το πραγματικό νόημα της ζωής” και αναστοχάζονται για όσα ήθελαν να κάνουν και δεν έκαναν ή δεν τα έκαναν σωστά, ενοχοποιώντας τον εαυτό τους και πέφτοντας σε μια κατάσταση απόγνωσης και μοιρολατρίας. Από τη στιγμή που είδα ότι το πνεύμα μου παρέμεινε διαυγές, η σκέψη ήταν το μόνο όπλο για να αντιμετωπίσω όλα αυτά τα δύσκολα πράγματα. Η ζωή με το κρεβάτι μου είναι βάσανος και λύτρωση συνάμα. Γι’ αυτό η δική μου σωστή γωνία δεν δίνει καμία συμβουλή για το πώς πρέπει να είναι ο κόσμος και η ζωή μας. Απλώς με βοηθάει στην εσωτερική ενδοσκόπηση, να ανακαλύψω όχι ποιος είμαι, αλλά ποιος ήμουν και να επιστρέψω εκεί, στην εποχή που έθεσα τους πρώτους μου στόχους, για να ανακαλύψω και να ζήσω μες στον κόσμο. Δεν εγκατέλειψα τις βασικές αφετηρίες της ζωής του ανθρώπου. Τη γνώση και τη δημιουργία.

Σας νιώθουμε Βεροιώτη. Για χρόνια ζήσατε και δημιουργήσατε εδώ. Εδώ σας έφερε η ζωή. Ξεκινάτε όμως από ένα μικρό χωριό του Έβρου, το Ελαφοχώρι, ή όπως το λέτε τρυφερά σ’ ένα από τα καλύτερα ποιήματά σας, από το Καρατζαχάλ. Πόσο οι μνήμες του γενέθλιου τόπου γίνονται καταβολές στο χώρο της Μουσικής και της Λογοτεχνίας και θα αποτελέσουν αργότερα το εκφραστικό σας δίπολο;

Είμαι ακόμα δημότης Βέροιας, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Η ζωή μού επιφύλαξε ένα ανεκτίμητο δώρo, να γνωρίσω την Εύα Ιεροπούλου, να την παντρευτώ και να μου δώσει δύο υπέροχες κόρες. Τα υπόλοιπα, νομίζω, είναι γνωστά.

Η αλήθεια είναι ότι από μικρό παιδί με κέρδισε η ποίηση. Ρουφούσα όλα τα ποιήματα των αναγνωστικών, τα μάθαινα απ’ έξω. Άρχισα από νωρίς να τακτοποιώ μέσα μου τον Σολωμό, τον Κάλβο, αλλά και τον Δροσίνη, τον Παλαμά, τον Σικελιανό.

Δεν άργησε να με διεκδικήσει και η μουσική. Ζώντας σε ένα αντιποιητικό και αντιμουσικό περιβάλλον σ’ ένα απομακρυσμένο χωριό, δεν γνώριζα ότι η παραδεισένια φύση, κάμποι, λόφοι, ποτάμια, ήταν ο πρώτος μου δάσκαλος που με πλημμύρισε με λυρισμό. Αργότερα κατάφερα να γίνω μουσικός και μοιραία, συνθέτης. Μέσα στη μουσική ξαναβρήκα την ποίηση και ανακάλυψα τη μουσικότητά της. Όχι “τον εσωτερικό ρυθμό, τα μουσικά ηχοχρώματα που προβάλλουν μέσα από τις λέξεις”, αυτές είναι επιφανειακές προσεγγίσεις. Ενώ η μουσική υποβάλλει άμεσα τις προθέσεις της, το ποίημα έχει “μουσικότητα”, όταν σε προκαλεί μέσα από δύσβατα μονοπάτια ν’ ανακαλύψεις την ουσία του. Αν τα καταφέρεις, τότε θα έχει καταφέρει και το ποίημα να υποβάλει τις προθέσεις του.

Ποιοι άνθρωποι και ποια γεγονότα κάνουν ένα παιδί της πιο απομακρυσμένης ελληνικής επαρχίας να δρομολογήσει τις ανησυχίες και τα όνειρά του; Ποιες είναι εκείνες οι μακρινές αλλά καθοριστικές προσωπικότητες και σταθμοί στη ζωή σας;

Ξεκίνησα να γράφω σε νεαρή ηλικία με την παρότρυνση του αγαπημένου μου φιλολόγου Πέτρου Τζωρτζάκη, που ήταν ένας άνθρωπος-θησαυρός σε θέματα αρχαίας ελληνικής γραμματείας, λογοτεχνίας και φιλοσοφίας. Κάποια στιγμή σε ώριμη πια ηλικία αποφάσισα να επιλέξω κάποια από αυτά για έκδοση. Αυτή ήταν η αρχή της συγγραφικής και εκδοτικής μου δραστηριότητας που συνεχίζεται ακόμα.

Στη μουσική σας παραγωγή εκφράζεστε άλλοτε με ήχους της λαϊκής παράδοσης, («Η βρύση της Μυρσίνης»), άλλοτε με αποχρώσεις της ροκ κι άλλοτε με την αυστηρή φόρμα της Κλασικής Μουσικής, που προϋποθέτει μελέτη και γνώση. Νιώθετε πως αυτές οι τόσο διαφορετικές μουσικές φόρμες μπορούν να συνυπάρχουν δημιουργικά στο ίδιο άτομο;

Νιώθω πως στη μουσική μπορώ να εκφραστώ με συνέπεια μέσα από διαφορετικές φόρμες, όπως ήταν στα νιάτα μου η ροκ, η παραδοσιακή μουσική που ξεκινάει απ’ τα μικράτα μου και συνεχίζεται σε εκείνες τις φανταστικές περιοδείες με τον αξέχαστο Νίκο Παπάζογλου, απ’ όπου προέκυψε και “η βρύση της Μυρσίνης”, αλλά η βασική μου ενασχόληση ήταν -και είναι- η κλασική μουσική με τη σύγχρονη ερμηνεία της. Ενδιαμέσως προέκυψε ένα έργο για πιάνο που εκδόθηκε σε βιβλίο και σε CD με τίτλο “Αναμνήσεις από τη γη του Ορφέα”. Το έργο είναι εμπνευσμένο από τη μουσική της ανατολικής και δυτικής Θράκης και σχετίζεται με τα προσωπικά μου βιώματα. Είναι γραμμένο σε αρχαιοελληνικό τροπικό σύστημα που προσεγγίζει με ακρίβεια τη μουσική και τους χορούς της Θράκης

Συνθέτης, κιθαρίστας αλλά και δάσκαλος στο ωδείο που ιδρύσατε στη Βέροια με την Εύα Ιεροπούλου, το Ωδείο Φίλιππος. Στάθηκε η διδασκαλία ανασταλτικός παράγοντας στην απαιτητική διαδικασία της σύνθεσης;

Η διδασκαλία είναι ένα αναπόσπαστο κομμάτι της μουσικής μου δραστηριότητας. Δίδαξα τριάντα χρόνια στο Ωδείο Φίλιππος και κέρδισα ένα θησαυρό εμπειριών, κυρίως μέσα από την ανταπόκριση των μαθητών, σε ζητήματα αισθητικής και  ψυχολογίας, που με οδήγησε στο να κάνω τα παιδιά να αγαπούν τη μουσική. Υιοθέτησα έναν ολιστικό τρόπο διδασκαλίας, με βάση το βίωμα, το μουσικό αυτί και κατά δεύτερο λόγο την παρτιτούρα, το οποίο αποτύπωσα στις μεθόδους για κιθάρα που κυκλοφόρησαν πριν από λίγα χρόνια. Όχι, λοιπόν, δεν ήταν ανασταλτικός παράγοντας η διδασκαλία, αντίθετα ήταν ένα απαραίτητο στοιχείο για τη δικιά μου καλλιτεχνική ολοκλήρωση.

Όταν ιδρύθηκε το Ωδείο Φίλιππος στη Βέροια βρήκε μεγάλη ανταπόκριση. Και συνεχίζει και τώρα, που έχει περάσει πια στα χέρια των παιδιών σας, να έχει τους πιστούς του. Ποια νομίζετε πως ήταν τα χαρακτηριστικά που θελήσατε τότε να του προσδώσετε;

Με την Εύα, όταν ιδρύσαμε το Ωδείο Φίλιππος, θέλαμε να κάνουμε κάτι νέο και διαφορετικό και νομίζω ότι τα καταφέραμε. Έναν χώρο που να μην περιορίζεται μόνο στην “υποχρέωση” της διδασκαλίας, αλλά να σφύζει από ζωή, δημιουργία, χαρά και αγάπη για τη μουσική. Με ορχήστρες, χορωδίες, ηχογραφήσεις, θεατρικές και μουσικές ομάδες σε πλήθος παραστάσεων, πράγματα που θεωρούσαμε απαραίτητα για την ολοκλήρωση του καλλιτεχνικού αισθητηρίου του μαθητή. Βλέποντας όλα αυτά ο καθηγητής μου της σύνθεσης, ο αείμνηστος Θόδωρος Αντωνίου, επί σειρά ετών καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βοστώνης, όταν επισκέφτηκε το Ωδείο μας για μια διάλεξη, δήλωσε στο κοινό: “Αυτό το Ωδείο είναι ένα παράδειγμα για το πώς θα έπρεπε να είναι όλα τα Ωδεία της χώρας, ζεστό, φιλικό, ένα πραγματικό σπίτι της μουσικής.”

Ήσασταν πια, ακόμη και πριν φύγετε από τη Βέροια, η μουσική οικογένεια Μπραβάκη! Μια μπάντα μουσική, όπου εσείς, η Εύα, (μουσικός και πετυχημένη συγγραφέας παιδικών βιβλίων), αλλά και οι κόρες σας, η Νεφέλη, (πιανίστρια και μαέστρος της Χορωδίας Filippos Glee), και η Νίκη, (βιολίστρια και μαέστρος που από τα 15 της έχει διευθύνει επανειλημμένα τη Συμφωνική Ορχήστρα Αθηνών), συνυπήρξατε εντυπωσιακά. Πώς μπορεί να πετύχει κανείς κάτι τέτοιο; Τύχη, γονιδιακό αποτέλεσμα ή σκληρή δουλειά;

Σήμερα, με τη διάδοχη κατάσταση, ομολογώ ότι η Νεφέλη και η Νίκη ξεπέρασαν και τις πιο ευοίωνες προβλέψεις μου. Σαν “έτοιμες από καιρό” πήραν το Ωδείο στα χέρια τους και το απογείωσαν. Αν θέλετε το πιστεύετε, δεν δίδαξα στα παιδιά μου παρά ελάχιστα πράγματα, όταν ήταν μικρά. Τα άφησα να μαθαίνουν από μας, να μιμούνται και να αντιγράφουν.

Το πρώτο σας βιβλίο, το «Pianissimo», είναι μια νουβέλα που κυκλοφορεί το 2005. Ακολουθεί ποίηση, « Είκοσι τέσσερα πρελούδια, δώδεκα σπουδές κι εφτά πικρά τραγούδια» (2009), οι «Εναέριες ρίζες» (2010), για να δώσετε την τελευταία πεζογραφική σας δουλειά με τη συλλογή διηγημάτων « Η σωστή γωνία» (2014). Όλη η λογοτεχνική σας παραγωγή βρίθει μουσικών αναφορών σε κάποιους τίτλους αλλά και στο περιεχόμενο. Αδιάσπαστη, λοιπόν, ενότητα ο μουσικός και ο λογοτέχνης Μπραβάκης;

Η τέχνη είναι μία και, όταν μπορείς να εκφράζεσαι με πολλά μέσα, είναι ένα μεγάλο δώρο της τέχνης σε εσένα. Είναι ταυτόχρονα και μεγάλη ευθύνη, γιατί μπορεί κάποιος να φτάσει στην υπερβολή και την κατάχρηση. Ελπίζω πως κρατάω τις ισορροπίες…

Ποια πιστεύετε πως είναι τα χαρακτηριστικά της ποίησής σας και ποια της πεζογραφίας σας;

Είναι πολύ δύσκολο να βρω μία απάντηση, να μιλήσω για τον εαυτό μου δηλαδή. Στο πεζό κείμενο μπορείς να ελιχθείς  πιο εύκολα, να σβήσεις, να γράψεις, να δοκιμάσεις και να διορθώσεις. Γενικά κινούμαι περισσότερο γύρω από την ψυχολογία των ηρώων, παρά από τα ίδια τα γεγονότα. Η ποίηση είναι μία πολύ σοβαρή και δύσκολη υπόθεση. Μέσα σε λίγους στίχους πρέπει να κλείσεις ένα ολόκληρο βιβλίο με πεζό λόγο. Θέλει ιδιαίτερη τέχνη και μαστοριά και να έχεις υπόψη σου ότι είναι και μία επικίνδυνη περιπέτεια, μια καταβύθιση στον κόσμο χωρίς αναπνευστήρα.

Η ασθένεια τους τελευταίους μήνες σάς έχει στερήσει πολλές από τις δραστηριότητές σας αλλά σας έδωσε και την αφορμή της επιστροφής στη γραφή. Γράψατε την «Αγία  Νόσο». Ποίηση σκληρή, σαρκαστική και με πικρή γεύση. Πόσο είναι καθρέφτης ζωής και ποιοι είναι οι στόχοι της, έστω οι λανθάνοντες;

Όταν εκδηλώθηκαν για τα καλά τα συμπτώματα της Νόσου του Πάρκινσον με έπιασε μαύρη απελπισία.  Σιγά-σιγά άρχισα να σκέφτομαι και αποφάσισα πως δεν θα αφήσω την νόσο να με καταβάλει και να μου αλλάξει τη ζωή. Πράγμα όχι εύκολο. Ωστόσο αναρωτήθηκα τι δημιουργικό θα μπορούσε να προκύψει από αυτή την κατάσταση. Έτσι ήρθε στη ζωή μου η Αγία Νόσος με τη μορφή μιας γυναίκας-δηλητήριο στην οποία επιτίθεμαι φαινομενικά μέσα από τους στίχους, με κάθε τρόπο. Δεν θα το έλεγα ακριβώς ποίηση, μάλλον πρόκειται για στιχουργικά γελοιογραφήματα με σαρκασμό και μαύρο χιούμορ. Μέσα από τους στίχους προσπαθώ να διατυπώσω ορισμένα ερωτήματα και να δώσω κάποιες απαντήσεις όχι μόνο στον αναγνώστη αλλά και στον εαυτό μου.

Προσωπικά βρήκα αρκετές τέτοιου είδους απαντήσεις στο έργο των προσωκρατικών φιλοσόφων για τα υπαρξιακά ζητήματα που με ταλάνιζαν μια ζωή: Από την Αρμονία των Αντιθέσεων του Ηράκλειτου ως την ψευδαίσθηση του ορατού κόσμου του Παρμενίδη. Κυρίως όμως για την ύπαρξη του Πρώτου Αιτίου, την Αρχή του ορατού σύμπαντος που άλλοι το λένε θεό, άλλοι  big bang· ότι όλοι κρεμόμαστε απ’ το ίδιο τσαμπί, είμαστε κάτι ενιαίο που τίποτα στην ουσία δεν μας διαχωρίζει. Σ’ αυτό  με βοήθησαν πολύ η σύγχρονη φυσική και η κβαντική κοσμολογία.

Όπως καταλαβαίνετε, ο «κατ’ οίκον περιορισμός» ευνοεί την σκέψη και την ενδοσκόπηση. Θα ήθελα να προτρέψω όλους όσους αντιμετωπίζουν παρόμοια σοβαρά προβλήματα: Να σκέφτονται, να στοχάζονται, να διαβάζουν και κυρίως να προσαρμοστούν όσο μπορούν πιο γρήγορα στη νέα τους ζωή.

Και κλείνοντας, με την κριτική ματιά αλλά και την ευαισθησία που διαθέτει ένας άνθρωπος όπως εσείς, ποιος θα μπορούσε να μας βγάλει -πέρα από τους κάθε λογής αυτόκλητους σωτήρες- μέσα από το επικίνδυνο τέλμα, οικονομικό, ηθικό και πνευματικό στο οποίο βυθιστήκαμε; Είστε αισιόδοξος για το συλλογικό αύριο;

Τι να σας πω; Όλα είναι σχετικά. Υπάρχει στ’ αλήθεια καλό και κακό και ποιος ορίζει τα όριά του; Υπάρχει στ’ αλήθεια παρελθόν και μέλλον ή ζούμε σ’ ένα παρόν που διαρκώς μεταβάλλεται; Υπάρχει δικαιοσύνη στον κόσμο ή κατά περίπτωση -σύμφωνα με τις αξίες του Δυτικού Πολιτισμού;

Ο άνθρωπος είναι προικισμένος με τον Λόγο δηλαδή τη σκέψη και τη γλώσσα, και, ως εκ τούτου, το μοναδικό ον προικισμένο με Λογική. Τότε ποιος θα μας εξηγήσει γιατί βιώνουμε μια εποχή καθολικής κατάρρευσης των αξιών και απόλυτου παραλογισμού; Ποιος φταίει; Οι πολιτικοί; Αυτοί δεν αντιπροσωπεύουν παρά την εικόνα της κοινωνίας. Τα μέσα ενημέρωσης; Μα είναι ο καθρέφτης μας.

Ο κόσμος θα αλλάξει, όταν αλλάξει και ο τελευταίος κάτοικος του πλανήτη. Δηλαδή ποτέ. Υπάρχουν άνθρωποι που αποδέχονται τον κόσμο όπως είναι και πασχίζουν απ’ τη μια να επιβιώσουν κι  απ’ την άλλη να βελτιώσουν τις συνθήκες ζωής και άνθρωποι που νομίζουν ότι ο κόσμος τους ανήκει. Έτσι είναι ο κόσμος μας…

Φωτογραφίες: Αρχείο Κώστα Μπραβάκη