“Με το ζουρνά του Πάτμου” – Εικόνες γνήσιου λαϊκού πολιτισμού στο Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργη Μελίκη
Χρόνια τώρα ο Γιώργης Μελίκης και το Εθνογραφικό του Κέντρο αποτελούν τον προμαχώνα του λαϊκού πολιτισμού και της παράδοσης, προσπαθώντας να κρατήσουν ζωντανό ό,τι γνήσιο έχει απομείνει, κόντρα σ’ έναν ξενόφερτο και εμπορευματοποιημένο πολιτισμό που έχει ισοπεδώσει τα πάντα.
Αυτήν τη φορά οι Φίλοι του Εθνογραφικού Μουσείου και ο Γιώργης Μελίκης οργάνωσαν μια εκδήλωση αφιερωμένη στον Θωμά Πάτμο και τον ζουρνά του, μια εκδήλωση όπου το ακαδημαϊκό στοιχείο της σοβαρής ενημέρωσης συμπορεύτηκε με το λαϊκό γλέντι στην αυθεντικότερη μορφή του.
Σε συνέργεια με το τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων,
το Πανεπιστήμιο Edge Hill Λίβερπουλ και το Πανεπιστήμιο Plovdiv Βουλγαρίας έδωσαν την ιστορία ενός οργάνου, του ζουρνά, και το πορτρέτο ενός μάστορα ζουρνατζή, του Θωμά Πάτμου, με τίτλο «Με το ζουρνά του Πάτμου».
Από τις 11 το πρωί Ρουγκάτσια του Ρουμλουκιού συναντήθηκαν έξω από το Εθνογραφικό Κέντρο χορεύοντας στο δρόμο με τα Ρουσάλια του Πέτριτς της Βουλγαρίας.
Στολές που μοιάζαν, ήχοι παράλληλοι, που θύμιζαν τη μεγάλη κοινή κοιτίδα της μουσικής, τα Βαλκάνια.
Στην αυλή του Εθνογραφικού Κέντρου, κάτω από τα δέντρα της ελιάς, γυναίκες του τόπου γύριζαν τις τσιγαρίδες μέσα σε μεγάλα καζάνια. Στο βάθος της αυλής στρωμένα τραπέζια. Στη μέση αναμμένη φωτιά, που κάθε τόσο χοντρά κούτσουρα την αναζωπύρωναν.
Εκεί στην αυλή, με την αμεσότητα και την ομορφιά του αυθόρμητου, ενώ οι έλληνες και οι βούλγαροι χορευτές με τους μουσικούς τους περίμεναν να χορέψουν δείχνοντας τη δεξιοτεχνία τους, πήραν το λόγο οι ομιλητές, οικοδεσπότες και καλεσμένοι, φωτίζοντας την ιστορία του ζουρνά μέσα στο χρόνο αλλά και την προσωπικότητα του Θωμά Πάτμου.
Καλωσορίζοντας ο Γιώργης Μελίκης τους καλεσμένους του αλλά και τον κόσμο που έσπευσε να παρακολουθήσει την εκδήλωση έδωσε το λόγο στον Πρόεδρο των Φίλων του Εθνογραφικού Κέντρου τον Γιάννη Μοσχόπουλο, που είπε:
«Σήμερα, πέρα από το ότι ανταμώνουν τα ελληνικά Ρουγκάτσια με τα βουλγάρικα Ρουσάλια, είναι μια ευκαιρία να τιμήσουμε όλους, όσοι παίξαν ζουρνά, αυτό το μαγικό όργανο.
Σήμερα μαζευτήκαμε να τιμήσουμε τον Θωμά Πάτμο, έναν κορυφαίο μουσικό της ρουμλουκιώτικης παράδοσης. Ο ζουρνάς του Θωμά ήταν η ψυχή κάθε κοινωνικής και λαογραφικής εκδήλωσης στον κάμπο αυτό, διότι ο Θωμάς είχε το χάρισμα να επικοινωνεί με τον χορευτή. Ξεκλείδωνε την ψυχή του, άγγιζε την καρδιά του και τον βοηθούσε να εκφράσει τη βαθιά εσωτερικότητα που απαιτούν οι αργοί και τελετουργικοί χοροί του Ρουμλουκιού.
Με το λυπητερό του παίξιμο πηγαίναν οι νύφες να προσκυνήσουν κάνοντας τους συγγενείς τους να ριγούν και να κλαίνε, με τον στιβαρό ήχο του ζουρνά τα Ρουγκάτσια σήκωναν τα σπαθιά και ξεκινούσαν το χορό τους, με τις μελωδίες του Θωμά οι πρωτοχορεύτριες ανέμιζαν τα μαντήλια τους και κινούσαν τα βήματά τους. Στα πανηγύρια τον δικό του ήχο ψάχναμε για να καθίσουμε στα καφενεία που αυτός έπαιζε. Στα πολλά γλέντια και στους γάμους αυτός μας ηλέκτριζε παίζοντας και μας χαροκοπούσε. Τα χορευτικά των λαογραφικών συλλόγων μαζί του έδεσαν.
Πλήθος ερευνητών από την Ελλάδα και τον κόσμο έφταναν στην περιοχή μας για να τον καταγράψουν, να τον ηχογραφήσουν. Ήταν το μεγαλύτερο κεφάλαιο στην πρόσφατη μουσική μας παράδοση. Τώρα πια δεν είναι κοντά μας, έφυγε για πάντα. Δυστυχώς το κενό που μας άφησε είναι δυσαναπλήρωτο.
Όμως η εδώ εκπροσώπηση του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων μάς γεμίζει αισιοδοξία και ελπίδα ότι η συνεργασία τους με το Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργη Μελίκη κάτι καλό θα φέρει για τη διδασκαλία και εκμάθηση του ζουρνά σε ανώτατο επίπεδο.
Προς αυτήν την κατεύθυνση ελπίζουμε πως θα συμβάλει και η βαλκανική διάσταση της μουσικής του ζουρνά, η οποία σφραγίζει τη σημερινή μας εκδήλωση με την επίσκεψη των Ρουσαλιών από το Πετρίτσι της Βουλγαρίας.»
Ο Γιώργης Μελίκης παίρνοντας το λόγο είπε:
«Βλέπω στα μάτια σας και στο χαμόγελό σας μια ζεστασιά, που με κάνει χαρούμενο.
Μαζευτήκαμε και πάλι στον φιλόξενο αύλειο χώρο του Εθνογραφικού και νιώθω πραγματικά σαν ξεχωριστή τιμή αυτήν τη συνέργεια με το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, που ξεκίνησε από πρωτοβουλία των Φίλων του Κέντρου.
Η συνεργασία αυτή μας κάνει να αισιοδοξούμε, γιατί με τις μικρές μας δυνάμεις προσπαθούμε να κρατήσουμε την παράδοση αλώβητη και ακέραια μέσα σε πολύ δύσκολους καιρούς.
Θέλω να ευχαριστήσω θερμά τον Πρύτανη του Πανεπιστημίου Τριαντάφυλλο Αλμπάνη, την Κοσμήτορα Μαρία Ζουμπούλη και τον Καθηγητή Γιώργο Κοκώνη. Ευχαριστίες θερμές και στους φίλους μας από το Πετρίτσι, που μας φέρνουν τα ωραία Ρουσάλια τους. Θα τα δείτε στη συνέχεια να έχουν κοινές ρίζες και καταγωγή με τα Ρουγκάτσια μας.
Είναι καιρός πια αυτά τα σύνορα που υπάρχουν στις χώρες της Βαλκανικής κάποια στιγμή να γκρεμίσουν, να πέσουν. Η μουσική δεν έχει ούτε χωριό, ούτε νοικοκύρη. Θα το δούμε στη συνέχεια πόσο μοιάζουμε και πόσα κοινά στοιχεία έχουμε.
Σήμερα όμως μαζευτήκαμε εδώ για να τιμήσουμε έναν μοναδικό, έναν αγαπημένο αλησμόνητο φίλο, τον ανυπέρβλητο Θωμά Πάτμο.
Θελήσαμε, πέρα από τις μελωδίες του που όλοι έχουμε στ’ αυτιά μας, να έχουμε ένα σημείο αναφοράς. Έτσι, αποφασίσαμε να στήσουμε μία φτωχή και ταπεινή βιτρίνα μέσα στην οποία συγκεντρώσαμε κάποια προσωπικά αντικείμενα που τον θυμίζουν. Να στεκόμαστε μπροστά σ’ αυτόν τον άνθρωπο αλλά και στους δύο συνεργάτες του που φύγαν, πριν από τον Θωμά.
Ξέρουμε ότι ο ζουρνάς κι ο ταμπουράς υπήρξαν δικά μας όργανα, τα όργανα της καθ’ ημάς Ανατολής, αλλά δυστυχώς για πολλούς λόγους ο ζουρνάς έχασε τη δύναμή του και σήμερα πια φτάσαμε να έχουμε τρομακτική έλλειψη και να φοβόμαστε πως δεν θα μπορούμε πια να τον ακούμε, όπως τον ακούγαμε, ή να έχει την αγάπη από τους νεότερος, που κάποτε είχε από εμάς.
Υπάρχουν κάποιες ακτίνες φωτός, αλλά ζητάμε περισσότερα. Σήμερα, λοιπόν, θέλουμε από το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, να προσεγγίσει και ακαδημαϊκά αυτό το όργανο, ώστε να δοθεί ένα κίνητρο για μεγαλύτερη προσέγγισή του.
Πιστεύουμε πως θα μπορέσει το Πανεπιστήμιο να βοηθήσει, ώστε ο ζουρνάς να ελευθερωθεί από την απόλυτη κυριαρχία του κλαρίνου και των πλήκτρων. Τέτοια όργανα σαν τον ζουρνά θέλουμε να αγγίξουν πάλι τις ευαίσθητες χορδές μας.
Είναι στο DNA μας αυτό. Πολλά παιδιά, που είναι εξοικειωμένα με άλλου είδους μουσικές, μπορεί αρχικά να απορρίψουν τον ζουρνά, στη συνέχεια όμως τον ακούν, τον χαίρονται, συμμετέχουν.
Ας προσπαθήσουμε, λοιπόν, μέσα απ’ αυτήν τη μικρή αλλά ζεστή συγκέντρωση να κοιταχτούμε περισσότερο στα μάτια, να σφίξουμε περισσότερο τα χέρια μας για καλύτερες και περισσότερες συνεργασίες, ώστε να πάμε τα πράγματα της λαϊκής μας παράδοσης ένα βήμα παραπέρα.»
Ο Τριαντάφυλλος Αλμπάνης, Χημικός, Πρύτανης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, με καταγωγή από τα Μάλγαρα, είπε:
«Θέλω να ευχαριστήσω τον Γιώργη τον Μελίκη για την πρόσκληση αυτή, αλλά και τη Μαρία Ζουμπούλη και τον Γιώργο Κοκώνη, από το Τμήμα Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου μας, που μεσολάβησαν γι’ αυτήν τη συνεργασία.
Με μεγάλη χαρά στα Γιάννενα ενσωματώσαμε στο Πανεπιστήμιό μας το Τμήμα Λαϊκής Παραδοσιακής Μουσικής του ΤΕΙ Ηπείρου από την Άρτα, το οποίο έχει βγάλει πολλούς νέους μουσικούς σε παραδοσιακά όργανα.
Γίνεται μια προσπάθεια στο Πανεπιστήμιο για όλα τα μουσικά όργανα, να αγγίξουμε όλες τις μουσικές. Ξέρουμε πολύ καλά τη δουλειά που έχετε κάνει στην παράδοση, κ. Μελίκη, γι’ αυτό θέλουμε τη συνεργασία μας να την επεκτείνουμε με βαθύτερες και επιστημονικότερες ρίζες.
Έχω το άκουσμα του ζουρνά, αφού η καταγωγή μου είναι κοντινή, και είναι για μένα μια μουσική οικεία που με συγκινεί, μια μουσική που με απογειώνει.
Το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων χαίρεται γι’ αυτήν τη συνεργασία, που θα φέρει γρήγορα πολλούς και καλούς καρπούς.»
Η Μαρία Ζουμπούλη, Κοσμήτωρ του Τμήματος Μουσικών Σπουδών Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, κάνοντας αρχικά ένα πορτρέτο του Γιώργη Μελίκη συνέχισε λέγοντας:
«Ανταποδίδουμε την τιμή που μας έκανε καλώντας μας εδώ, αλλά και καταθέτοντας σήμερα τον έπαινο που του οφείλεται για την πολύχρονη έρευνα και καταγραφή όλου αυτού του πολύτιμου υλικού. Ο καρπός των κόπων του είναι όλα όσα έχει κάνει με τις εκπομπές και τις συλλογές του, αλλά και τη δημιουργία αυτού του Εθνογραφικού Κέντρου ως επιστέγασμα.
Αλλά πάνω απ’ όλα του αξίζει ο έπαινος για τις αξίες που αντιλήφθηκε μέσα από τα βιώματά του, γι’ αυτό και με σχεδόν θρησκευτική προσήλωση αναζήτησε να τις αναδείξει.
Στο Κέντρο τα άυλα και υλικά ίχνη των αξιών σκιαγραφούν το πνεύμα του, δίνουν ζωή στο σήμερα και νοηματοδοτούν το αύριο. Δεν είναι τυχαίο ότι εδώ χτυπά η λαϊκή καρδιά της Ημαθίας.
Δεν είναι πολλά τα λαογραφικά μουσεία, όπου ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται τη λαϊκή έκφραση, όπως στο Εθνογραφικό Κέντρο Γιώργη Μελίκη.» […]
Ο Γιώργος Κοκώνης, Καθηγητής του τμήματος Μουσικών σπουδών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, με λόγο εξαιρετικά απλό και ελκυστικό, αλλά ταυτόχρονα με επιστημονική γνώση του αντικειμένου, έδωσε ως κύριος εισηγητής της εκδήλωσης την ιστορία του ζουρνά, την καταγωγή και την πορεία του μέχρι σήμερα, αλλά και την πιθανή μελλοντική του πορεία.
Ξεκινώντας από την τιμή που έγινε από τον Γιώργη Μελίκη και στο Πανεπιστήμιο και στον ίδιο να είναι ο κύριος εισηγητής, τόνισε την ιδιαιτερότητα της συγκεκριμένης εκδήλωσης, να ασχολείται όχι με το στίχο, τη μουσική ή τον χορό των δημοτικών τραγουδιών, όπως γίνεται συνήθως, αλλά να ασχοληθεί με τους μουσικούς.
Κάνοντας ένα σύντομο αλλά εύστοχο πορτρέτο αυτών των αγράμματων αλλά ταλαντούχων μουσικών, που ήταν πραγματικά μαστόρια στο είδος τους απομνημονεύοντας χιλιάδες κομμάτια, αλλά και διαισθανόμενοι βαθιά τον τρόπο του κάθε χορευτή, συνέχισε:
«Ο ζουρνάς μάς παραπέμπει στην εμπειρία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ο ζουρνάς σ’ όλα τα νότια Βαλκάνια εκπροσωπεί αυτόν τον παλιό ήχο. Ήχος παλιός, που δεν πέρασε τον Δούναβη, δεν πήγε παραπάνω.»
Μιλώντας για τις περιοχές της Ελλάδας που συναντιόταν περισσότερο, – καταγραφή ζουρνάδων υπάρχει και σε παλιές γκραβούρες και φωτογραφίες – μίλησε για τη σταδιακή αποδυνάμωση του οργάνου, καθώς συνεχώς έχανε έδαφος.
Εισβάλλοντας τα όργανα της Φιλαρμονικής από την Ευρώπη ήδη από το 1829, εκτοπίζεται από τις στρατιωτικές μπάντες ο ζουρνάς και αντικαθίσταται από το κλαρίνο. Όχι μόνο σ’ αυτές αλλά και στην καθημερινή ζωή, με την αδυναμία του να καλύπτει γλέντια σε εσωτερικούς χώρους και με το κλαρίνο να κερδίζει έτσι έδαφος εις βάρος του, αφού είχε τη δυνατότητα να συνεργάζεται και με άλλα όργανα.
Σήμερα οι ζουρνατζήδες είναι ελάχιστοι και δεν μπορούν να ζήσουν από τον ζουρνά καταφεύγοντας για βιοποριστικούς λόγους στο κλαρίνο. Μένουν ακόμα κάποιες εστίες ζουρνά στο Ρουμλούκι μέχρι και την περιοχή των Σερρών.
Δείχνοντας πόσο δύσκολο είναι να δημιουργηθεί έδρα ζουρνά στο Πανεπιστήμιο, διατύπωσε την ελπίδα πως το όργανο ίσως σωθεί, όταν το υποστηρίξει ο κόσμος και το βάλει στη ζωή του, στα λαϊκά του γλέντια.
«Πιστεύω πως μέσα από τη συνεργασία μας πρέπει να θεσπιστεί μία δράση για την έρευνα του ζουρνά. Ο Γιώργης Μελίκης είναι από τους πολύ λίγους που ασχολήθηκαν με τον ζουρνά. Να κάνουμε, λοιπόν, ένα εγχείρημα έρευνας που δεν έχει ξαναγίνει στην Ελλάδα. Ίσως ξεκινήσουμε μ’ ένα σεμινάριο το καλοκαίρι.
Το να έρθει ξανά ο ζουρνάς στα γλέντια δεν εξαρτάται από τους ζουρνατζήδες, εξαρτάται απ’ όλους μας. Αν εμείς δεν θέλουμε ζουρνάδες στα γλέντια μας, ο ζουρνάς δεν πρόκειται να αναστηθεί. Θα παραμείνει ένα μουσειακό είδος» κατέληξε ο Γιώργος Κοκώνης.
Στη συνέχεια προβλήθηκε 6λεπτο ντοκιμαντέρ του σκηνοθέτη Γ. Κουφονίκου, λέκτορα στο πανεπιστήμιο Edge Hill Μ. Βρετανίας, με θέμα τον Θωμά Πάτμο και τον ζουρνά του.
Το ακαδημαϊκό μέρος της εκδήλωσης αντικατέστησε σε λίγο το λαϊκό γλέντι που ακολούθησε, με φαγητό, ποτό και με πρώτους τους βούλγαρους χορευτές του Πέτριτς, τα Ρουσάλια, να ανεμίζουν στον αέρα τα πραγματικά τους σπαθιά χορεύοντας σε διονυσιακούς ρυθμούς με ζουρνάδες και νταούλι, με τη ζυγιά της οικογένειας Kurtov.
Χορευτές δικοί μας, Ρουγκάτσια από Μελίκη, Νεόκαστρο, Μακροχώρι και Κεφαλοχώρι, έδωσαν το δικό τους ελληνικό «παρών», με το ζουρνά του Στέφανου Κρασοπούλη, με βαθύτατες όμως ομοιότητες και στις μελωδίες που έβγαιναν από τα βουλγάρικα όργανα και στις χορευτικές κινήσεις.
Με τις μικρές σημαίες, τη βουλγάρικη και την ελληνική, να κρέμονται στα κλαδιά της ελιάς στην αυλή, σύμβολα συναδέλφωσης, οι κύκλοι του χορού έγιναν μεγαλύτεροι καλώντας τον κόσμο στις δίπλες του.
Φύγαμε από το Εθνογραφικό Κέντρο με ένα αίσθημα πληρότητας και τη φράση του Γιώργη Μελίκη «Η μουσική δεν έχει ούτε χωριό, ούτε νοικοκύρη» να έχει βρει το πραγματικό της νόημα στην πράξη.
Φωτογραφίες: faretra.info
