Στα προηγούμενα σημειώματα γράψαμε γενικά εισαγωγικά στοιχεία, αναφέραμε τα χαρακτηριστικά του μουσικοχορευτικού ύφους των βλαχοφώνων και τελειώσαμε με τον Τρανό χορό και τις απόψεις ειδικών επάνω στο θέμα.
Στο παρόν σημείωμα θα παραθέσουμε ένα άρθρο μας (δημοσιευμένο στην βεργιώτικη εφημερίδα ‘ΛΑΟΣ’, 04.12.2010) με τίτλο ‘Ο Πρωτοχορευτής στον πωγωνίσιο βλάχικο χορό’ και θα διαπραγματευτούμε τους ‘Συγκαθιστούς χορούς’.
O ΠΡΩΤΟΧΟΡΕΥΤΗΣ ΣΤΟΝ ΠΩΓΩΝΙΣΙΟ ΒΛΑΧΙΚΟ ΧΟΡΟ
Στο χορευτικό σχήμα του ανοικτού κύκλου, που απαντάται κατά κόρον στην Ήπειρο, διακρίνουμε στην κορυφή, στην αρχή του κύκλου, τον πρωτοχορευτή ή μπροστάρη.
Ο πρωτοχορευτής είναι αυτός που ελέγχει την κίνηση του κύκλου και είναι ο μόνος που έχει το ελεύθερο να κάνει τις φιγούρες που θέλει. Έτσι, μπορεί να κάνει παραλλαγές του βασικού βήματος, να χτυπήσει τα πόδια του ή να πηδήξει, να κάνει μια στροφή επιτόπου ή να λυγίσει τα γόνατα του, να χτυπήσει τα πόδια του κ.ά.
Τα βήματα όλων είναι απλά και ζυγισμένα, έτσι ώστε τα σώματα των χορευτών να χορεύουν εναρμονισμένα, αλλά όχι ομοιόμορφα.
Με λίγα λόγια λοιπόν, ο πρωτοχορευτής εκφράζει μέσα στο χορό την ατομικότητα του, ενώ οι υπόλοιποι το συλλογικό πνεύμα. Στην παραδοσιακή κοινωνία έχαιρε ιδιαίτερης εκτίμησης από το κοινωνικό σύμβολο, κάτι που αντανακλούσε όχι μόνο στο πρόσωπο του αλλά και στων συγγενών του. Ήταν αυτό που λέμε «ο λεβέντης».
Μια εκπληκτική λέξη του ελληνικού λεξιλογίου που δύσκολα μπορεί να μεταφραστεί σε άλλη γλώσσα. Η ικανότητά του ήταν το να μπορεί με το σώμα του «να συνομιλεί με τα όργανα». Να μπορεί με το σώμα του να εξιστορεί, να διηγείται. Να δείχνει χορεύοντας ότι είναι ερωτευμένος, ότι νοσταλγεί, ότι επιθυμεί, ότι πολεμάει. Αλλά και τη μεγάλη λύπη, ο καλός χορευτής, μπορεί να τη χορέψει και να ηρεμήσει, να λυτρωθεί, έστω για λίγο.
Tο ότι μπορούσε να χορέψει και μάλιστα καλά, ήταν και ένα σημαντικό κριτήριο για το ότι ο νέος ή η νέα που ήταν σε ηλικία γάμου, ήταν γερός. Ένα από τα σημαντικά κριτήρια επιλογής συζύγου, στην παραδοσιακή κοινωνία.
Ένα γλεντάκι παλιό, παραδοσιακό με γνήσιους χορευτές μπορεί να πλημμυρίσει τον άνθρωπο με ένα σωρό συναισθήματα και σε αυτόν που μετέχει αλλά και σε αυτόν που είναι θεατής (κάνει ‘σεργιάνι’).
Σπανίζουν τώρα τέτοια γλέντια! Μου έρχονται στο νου τέτοια γλέντια από το χωριό μου και από τα άλλα βλαχοχώρια της Ηπείρου από τις παλιότερες δεκαετίες.
Και να εκεί! Ο πρωτοχορευτής ! Πρωταγωνιστής, με παρέα φίλων, συγχωριανών και συγγενών του με ένα χορό συρτό, πωγωνίσιο, βαρύ, στον τόπο, να μην κουνιέται φύλλο! Στο λυτρωτικό βύθισμα της ψυχής του συντελούν το κλαρίνο, το τραγούδι και το ομαδικό κέφι. Στην ερμηνεία του πρωτοχορευτή συντελούνται τα μέγιστα, προκειμένου εκείνος να ξεφύγει από το σώμα του μουρμουρίζοντας ή φωνάζοντας τους στίχους του τραγουδιού!
Αρμονία βαριά, επιβλητική, δώρια, τόνος βυζαντινός, ιερατικός. Στη χρονική διαστολή του τραγουδιού και του χορού υπάρχει η παλιά γνωριμία του μουσικού και του χορευτή, από παιδιά. Τα κοινά βιώματα ερμηνεύονται αντίστοιχα.
«Ποτς; Νου ποτς ζμπάτσ σκοπόλου, τσε βόϊ ιό! = Μπορείς; Δεν μπορείς να παίξεις το σκοπό που θέλω εγώ!»,
λέει άλλες φορές ο πρωτοχορευτής στον μουσικό που δεν ξέρει και δεν τον ‘χορεύει’ καλά. Άλλοτε ο πρωτοχορευτής τον σταματάει, ή κάνει μια γκριμάτσα ανικανοποίησης, όταν δεν ακούει σωστά τον σκοπό.
Όμως στις περισσότερες φορές χορευτής και σολίστας μουσικός ‘συνομιλούν’ πρόσωπο με πρόσωπο και συμπορεύονται στο μουσικό δρόμο του ‘Πωγωνίσιου’ χορού. Μερικές φορές ο πρωτοχορευτής αλλάζει ‘παραγγελία’ (μελωδία στον ίδιο πωγωνίσιο χορό), γιατί εκείνη την στιγμή έτσι του ‘έρχεται’ και ο μουσικός του κάνει το κέφι. Χορεύει την μεγάλη του λύπη, καταφέρνοντας έτσι να ανατρέψει τους φυσικούς νόμους, να βγει νικητής, έχοντας κερδίσει την προσωπική του κάθαρση μέσω της τελετής του χορού.
Αργότερα, ο σολίστας μουσικός ‘αντιπροτείνει’, προσαρμόζοντας το σκοπό του σε άλλο δρόμο πιο ταιριαστό με την μέχρι τώρα δική του πορεία και αφήγηση (φέρνει δηλαδή τον χορευτή εκεί που θέλει αυτός ως καλλιτέχνης). Ο χορευτής ‘υπακούει’, (με την καλή έννοια), αφομοιώνει τη νέα μελωδία, αφήνεται (‘φτιάχνεται’) γλυκά στα χέρια του σολίστα και βρίσκει ευκαιρία για αυτοσχεδιασμό και ελεύθερη έκφραση.
Η ψυχή του αγαλλιάζει, αγγίζει την απόλυτη ευχαρίστηση, ένα συναίσθημα που δύσκολα μπορεί να περιγραφεί με λέξεις. Συναίσθημα, που κι εγώ είχα την χαρά να δοκιμάσω, αλλά που δεν είμαι σίγουρος, αν είναι το ίδιο δυνατό με εκείνα τα συναισθήματα ενός γνήσιου παλιού πρωτοχορευτή από το Κεφαλόβρυσο (Μιτσιντέ) Πωγωνίου (εδώ έχουμε διάφορες παραμέτρους, διαφορετικά βιώματα, άλλη ζωή, διαφορετική χρονική περίοδο, άλλο περιβάλλον κλπ).
ΣΥΓΚΑΘΙΣΤΟΙ ΧΟΡΟΙ
Τον καλύτερο προσδιορισμό της λέξης ‘συγκαθιστός’ χορός, κατά την ταπεινή μας γνώμη, τον δίνουν οι βλαχόφωνοι, οι Γρεβενιώτες, οι Χασιώτες κλπ (περισσότερο της Πίνδου), οι οποίοι προσονομάζουν τον χορό με πληθυντικό αριθμό: «Συγκαθιστά, ή Συγκαστά’, ή και ‘Σκόρπια’. Πράγματι έτσι είναι, γιατί δεν πρόκειται για κάποιον συγκεκριμένο χορό – όπως έχουμε μάθει να λέμε π.χ. τσάμικο ή καλαματιανό – αλλά για μια σειρά χορών με συγκεκριμένο τρόπο χορευτικής έκφρασης (δηλαδή όχι συρτά στον κύκλο, αλλά σκόρπια). Άλλωστε, και στην περιοχή της Θράκης, όπου συναντάμε τους συγκαθιστούς χορούς, αντιλαμβανόμαστε ότι δεν πρόκειται για κάποιον συγκεκριμένο χορό αφού, για παράδειγμα, τον ‘Μαντηλάτο’ της Δ. Θράκης οι Ανατολικορωμιλιώτες τον αποκαλούνε ‘Συγκαθιστό’ και τον ‘Συγκαθιστό’ πάλι της Δ. Θράκης οι ίδιοι (Ανατολικορωμιλιώτες) τον αποκαλούνε ‘Καρσιλαμά’ ή ‘Κατσιβέλικο’.
Επίσης, μπορεί να δημιουργηθεί παρεξήγηση και παρερμηνεία ως προς την προέλευση της λέξης (συγκαθιστός) από τους διάφορους αναλυτές και ερευνητές. Όπως θα δούμε παρακάτω, στις αναλύσεις, που κάνουν διάφοροι ερευνητές, άλλοι (α) εξηγούν την λέξη ‘συγκαθιστός’ από το ‘συγκάθισμα’ στο γόνατο (δεξί ή αριστερό) του χορευτή κατά την χορευτική διαδικασία, άλλοι (β) τον ταυτίζουν με τους γαμήλιους χορούς ή και άλλοι (γ) και τα δύο μαζί.
Χωρίς να έχουμε το αλάθητο, πιστεύουμε ότι η δεύτερη περίπτωση είναι η πιο σωστή. Και εξηγούμαστε: Πρώτα από όλα, όπως είπαμε, οι συγκαθιστοί χοροί δεν είναι συρτοί (δηλαδή δεν χορεύονται σε κύκλο με πιάσιμο των χεριών), αλλά περισσότερο αντικριστοί. Γιατί δεν τους ονομάζουμε όμως ‘καρσιλαμάδες’; Ίσως γιατί οι περισσότεροι από αυτούς δεν προέρχονται από τον ελληνικό Μικρασιατικό χώρο, όπου κυριαρχούν οι καρσιλαμάδες, χωρίς βέβαια να ισχυριστούμε ότι στον κυρίως ελλαδικό χώρο δεν έχουμε καρσιλαμάδες.
Αυτό που ισχυροποιεί την πεποίθηση μας ότι πρόκειται για χορούς του γάμου είναι το γεγονός ότι σε όλες τις περιγραφές των αναλυτών υπάρχει το στοιχείο του γάμου. Όσον αφορά στην ονομασία ‘συγκαθιστός’ νομίζουμε ότι προέρχεται από το ότι οι χοροί αυτοί ξεκινάνε πρώτα με ένα – δύο ζευγάρια (πρωταγωνιστές: γαμπρός, νύφη, κουμπάρος, πεθερικά), όταν όλοι κάθονται μαζί (συν-κάθονται) στο γαμήλιο τραπέζι και όχι από το ‘συγκάθισμα’ των γονάτων (που βέβαια μπορούμε να το δούμε και αυτό). Ανατρέχοντας δε σε λεξικά της αρχαίας ελληνικής γλώσσας, βλέπουμε το λήμμα: συγ-καθίζω, μέλ. -ιζήσω, I. βάζω κάποιον να καθίσει μαζί με κάποιον άλλο – Μέσ. ή Παθ., κάθομαι σε συνέλευση, συνέρχομαι, συνεδριάζω, συσκέπτομαι, σε Ξεν. II. αμτβ. = Μέσ., κάθομαι μαζί με κάποιον, σε Λουκ. [Επιτομή του Μεγάλου Λεξικού της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσας των H.G. Liddell & R. Scott (εκδ. Πελεκάνος 2007].
Το στοιχείο του γάμου και του συν-καθίσματος των μετεχόντων στο γαμήλιο τραπέζι – γλέντι είναι πιο κοινό σε όλες τις περιοχές, όπου παρατηρούνται αυτοί οι χοροί, ενώ το ‘συγκάθισμα’ των γονάτων δεν είναι κοινό. Για παράδειγμα, στον ‘Συγκαθιστό Βέροιας’, που χορεύονταν μόνο από γυναίκες μέχρι τις αρχές το 20ου αιώνα, από βέβαιες μαρτυρίες, δεν παρατηρούμε, σε καμιά περίπτωση, κάτι τέτοιο (‘συγκάθισμα’ γονάτων).
Εν τέλει, δεν θα καθίσουμε να αναλύσουμε το θέμα περισσότερο γιατί ασφαλώς και η προέλευση του ονόματος δεν είναι το άμεσα ζητούμενο, παρά μόνο οι ίδιοι οι χοροί. Άλλωστε και οι ίδιοι οι παραδοσιακοί ερμηνευτές των χορών αυτών σε επανειλημμένα ερωτήματα μας: ‘γιατί λέγεται συγκαθιστός’, δεν είχαν κάποια εξήγηση και το μόνο, που είχαν να απαντήσουν, ήταν το απλό: «Έτσι τον λέμε».
Παραθέτουμε ενδεικτικά και μόνο αποσπάσματα περιγραφών ‘συγκαθιστού/ών χορού/ών από ερευνητές και χοροδιδασκάλους, από την σχετική βιβλιογραφία και τα συμπεράσματα στον αναγνώστη:
Συγκαθιστός Συρράκου Χορός του γάμου. Όπως όλοι οι συγκαθιστοί χοροί της Ελλάδας είναι ερωτικός χορός που χορεύεται από άντρες και γυναίκες………. Χορεύονταν τη Δευτέρα, μετά το γάμο, στην πλατεία του χωριού, όταν «έβγαζαν» τη νύφη στο χορό…………..(από άρθρο του Ηλία Χ. Γκαρτζονίκα Καθηγητή Φυσικής Αγωγής & Δασκάλου Παραδοσιακών Χορών στο Vlahoi.net και με τίτλο: ‘Η ιδιαιτερότητα των χορών της περιοχής των χωριών Συρράκου και Καλαρρυτών’).
Πηδηχτός Νέας Βύσσας. Ο Πηδηχτός χορεύεται κυρίως στους γάμους. Τον συναντάμε είτε ως δρομικό χορό κατά την μετακίνηση από το σπίτι του γαμπρού στο σπίτι της νύφης, ………Στους νεότερους κατοίκους του χωριού ο χορός είναι γνωστός ως “Συγκαθιστός”.(από άρθρο της Ελένης Φ. Φιλιππίδου Πτυχιούχου Τ.Ε.Φ.Α.Α Πανεπιστημίου Αθηνών Ερευνήτριας-Χοροδιδασκάλου «Το χορευτικό ρεπερτόριο της Νέας Βύσσας».
Ο Συγκαθιστός ή Συγκαστός Βέροιας (ρυθμός 9/8 & 2/4). Ο πιο αντιπροσωπευτικός αστικός Βεροιώτικος χορός. ……Χορεύονταν αντικριστά σε δύο παράλληλες ευθείες με διάφορους σχηματισμούς. Ήταν χορός του γάμου και χορεύονταν μέσα στα αρχοντικά σπίτια τις Βέροιας. (Σταμάτησε να χορεύεται ζωντανά από τις αρχές του 20ου αιώνα και τις τελευταίες πληροφορίες τις έχουμε από την μακαρίτισσα πλέον λαογράφο της Βέροιας Βούλα Χατζίκου).
Συγκαθιστός Μετσόβου. Χορός του γάμου, που χορευόταν από άνδρες και γυναίκες, ελεύθερα, κι όχι σε κύκλο, πράγμα σπάνιο για τα ήθη των Ηπειρωτών………… Πήρε το όνομά του από το ελαφρό συγκάθισμα των χορευτών (από www.almyros.vlahoi.net/dances «Οι χοροί των Βλάχων»).
Συγκαθιστός Θράκης (Μάρηδες). Ο συγκαθιστός είναι ζευγαρωτός ελεύθερος χορός που χορεύεται συνήθως αντικριστά από δύο άντρες ή δύο γυναίκες ή ανάκατα…………… Ως δρομικός χορός μπορεί να χορεύεται και από μεμονωμένα άτομα. Είναι κατεξοχήν γαμήλιος χορός…………. Λέγεται συγκαθιστός επειδή οι χορευτές κάθονται, (συγκαθίζουν) μια στο δεξί και μια στο αριστερό πόδι, με ελαφρό τσάκισμα στο γόνατο, χαρακτηριστικό όλων των συγκαθιστών χορών που απαντώνται στο βορειοελλαδικό χώρο (Από εργασία του Μπακλατζή Προδρόμου -Πανεπιστήμιο Μακεδονίας-Τμήμα Μουσικής και Τέχνης- «Θράκη – Η Μουσική των Μάρηδων»).
Συγκαθιστός Νάουσας. Χοροί οι οποίοι έχουν ξεχαστεί από πολλά χρόνια είναι: Συγκαθιστός. Ήταν χορός που χορευότανε στους γάμους. Στο γαμήλιο γλέντι ο πρώτος χορός ήταν ο Συγκαθιστός, που τον χορεύανε ο νουνός με τη νουνά (κουμπάρος-κουμπάρα) ή οι Σταυροπατέρες και οι Σταυρομάνες, ………Ήταν χορός σε 9/8 αργός, σοβαρός……… (Επιστημονική Ανακοίνωση του κ. Ζάλιου Χρήστου στο 20ο Παγκόσμιο Συνέδριο για την έρευνα του Χορού Αθήνα, 25 – 29 Οκτωβρίου 2006 με θέμα: «Λαϊκοί οργανοπαίχτες και κομπανίες της Νάουσας 1870 – 1970»), και άλλες πάρα πολλές εργασίες, άρθρα και ανακοινώσεις….
Σημείωση Φαρέτρας: Το 4ο από τα πέντε μέρη της εργασίας θα αναρτηθεί την ερχόμενη Κυριακή 27 Αυγούστου.
ΕΡΤ 1984
