Από μια σειρά αγαθών συμπτώσεων στις διακοπές των Χριστουγέννων διάβασα με σειρά τα βιβλία του Γ.Β. Δερτιλή, Συνειρμοί, Μαρτυρίες, Μυθιστορίες, Πόλις 2013, δανεισμένο από τη Δημόσια Βιβλιοθήκη της πόλης μας, η οποία λαμπρύνει την καθημερινότητά μας με την ύπαρξη και λειτουργία της, και το πρόσφατο βιβλίο, Επτά Πόλεμοι, Τέσσερις Εμφύλιοι, Επτά Πτωχεύσεις 1821-2016, Πόλις 2016, δώρο από αγαπημένο φίλο.
Είναι γεγονός πως εκτός από τους προβληματισμούς και τους αναστοχασμούς που μου προκάλεσε η ανάγνωση των βιβλίων του ιστορικού Γ.Β. Δερτιλή, η μνήμη αγκυρώθηκε και στη θετική έκπληξη που ένιωσα όταν ο καθηγητής μας στο Πανεπιστήμιο, στις αρχές της δεκαετίας του 1980, μας είχε συστήσει ως βιβλίο αναφοράς στο μάθημα της Ιστορίας, το πρώτο βιβλίο του Δερτιλή με τίτλο, Κοινωνικός Μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση 1880-1909, Εξάντας 1977. Πρώτη φορά διαβάζαμε ένα ιστορικό βιβλίο που έθετε τους μηχανισμούς της οικονομίας στο κέντρο της θεώρησης των αλλαγών της νεοελληνικής κοινωνίας.
Θεώρησα αναγκαίο να διευκρινίσω τις αναγνωστικές οφειλές στο συγγραφέα, ώστε να παρουσιάσω ευκολότερα κάποια από τα επιχειρήματα και τα σημεία που γοητεύουν τον αναγνώστη με την καθαρότητα και τη σαφήνειά τους, αναγκάζοντάς τον, έμμεσα, να τα αναδιηγηθεί.
Το αυτοβιογραφικό του βιβλίο Συνειρμοί, Μαρτυρίες… συνδέει τη μικροϊστορία των προσώπων της οικογένειας του συγγραφέα με τη μεγάλη ιστορία των τελευταίων διακοσίων χρόνων της Ελλάδας. Η αφήγηση πηγαινοέρχεται σε μια οικογενειακή ιστορία πέντε γενεών – από την πλευρά του πατέρα και της μάνας μου. Και ιχνηλατεί τους δρόμους που ο κάθε κλάδος ακολούθησε από την ύπαιθρο της Μάνης και της Κρήτης στις πόλεις και στην πρωτεύουσα, από τα κτήματα, από το εμπόριο, από τη δημόσια υπηρεσία, στον πλούτο ή στη φτώχεια.
Οι πορείες αυτές σκορπίζουν τα μέλη της ευρύτερης οικογένειας σε όλες τις κοινωνικές τάξεις – αγροτική, εργατική, μικροαστική, αστική. Και ανάλογα με την κοινωνική τάξη και το επάγγελμα, ορισμένα από τα μέλη της οδηγούνται στα αξιώματα, στην πολιτική, στην εξουσία. Άλλα μένουν στην αφάνεια – και δεν είναι τα λιγότερο ενδιαφέροντα. Αυτό που ξεχώρισα από τις γοητευτικές αφηγήσεις είναι το πώς οι ιστορικές συνθήκες οδηγούν τα πρόσωπα στη μια ή την άλλη επιλογή. Για παράδειγμα, ο συγγραφέας έφτασε στα καθηγητικά έδρανα, μέσα από μια πορεία που καθορίζονταν,αρχικά, από τις οικογενειακές προτεραιότητες, έως την τελική επικράτηση της προσωπικής του επιλογής για ανώτερη πανεπιστημιακή μόρφωση και καριέρα.
Το δεύτερο βιβλίο, Επτά Πόλεμοι… περιέχει κείμενα δημοσιευμένα και αδημοσίευτα με στόχο τη συνολική θεώρηση της νεοελληνικής Ιστορίας μέσω των οικονομικών κρίσεων. Το απόσπασμα από το Θουκυδίδη που παραθέτει ως μόττο είναι ενδεικτικό του πνεύματος του βιβλίου:
Ο πόλεμος δεν είναι υπόθεση όπλων όσο οικονομικών μέσων[…]
Ας τα βρούμε λοιπόν πρώτα αυτά και ας μην
παρασυρόμαστε πρόωρα από τα λόγια των συμμάχων.
Θουκυδίδης, Α 83, 2
(μτφρ. Ν.Μ. Σκουτερόπουλος)
Οι επτά πόλεμοι είναι: ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας (1821-1829), ο Κριμαϊκός πόλεμος 1853-56, ο Ειρηνοπόλεμος της κυβέρνησης Δηλιγιάννη (1886), ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος του 1897, οι Βαλκανικοί πόλεμοι (1912-13), ο Ελληνοτουρκικός πόλεμος 1920-22, ο Β΄Παγκόσμιος πόλεμος (1941-44). Ενδιαφέρουσα είναι και η αρίθμηση των εμφυλίων πολέμων. Ο πρώτος εμφύλιος πόλεμος έγινε στη διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης (1824-1826), ο δεύτερος μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια, ο τρίτος εμφύλιος είναι ο Εθνικός Διχασμός (1916-1917) και ο τέταρτος εμφύλιος πόλεμος είναι αυτός του 1945-1949.
Δεν θα επιχειρήσω την απαρίθμηση των οικονομικών κρίσεων, επειδή επιθυμώ να παρουσιάσω τις κύριες προτάσεις και σκέψεις του συγγραφέα με αφορμή την τελευταία πτώχευση του νεοελληνικού κράτους (2009). Θεωρώ σημαντικό να έχουμε γνώση για πότε ακριβώς επήλθε η τελευταία πτώχευση. ΄Αλλωστε, ελπίζω, πως ο υποψιασμένος αναγνώστης θα διατρέξει αυτοβούλως τις σελίδες του βιβλίου για να πληροφορηθεί κα τις αιτίες των παρελθόντων πτωχεύσεων. Ο συγγραφέας, ως ιστορικός , παραθέτει σαφείς και συγκεκριμένες προτάσεις για την υπέρβαση της κρίσης που ζούμε, οι οποίες απέχουν από την τρέχουσα δημόσια συζήτηση για το χρέος και την κρίση.
Ο συγγραφέας είναι υπέρ της αναδιάρθρωσης του χρέους με περίοδο χάριτος τουλάχιστον 20 ετών και επιμήκυνση της περιόδου αποπληρωμής στα 60 χρόνια. Ο Δερτιλής, επίσης, είναι κατά της διαγραφής χρέους. Το κύριο επιχείρημά του είναι πως η αναδιάρθρωση θα επιφέρει συντομότερα επενδύσεις και ξένα κεφάλαια, ενώ η διαγραφή χρέους θα υποβαθμίσει την αξιοπιστία του ελληνικού δημοσίου και θα δυσκολέψει την ανάκαμψη της οικονομίας. Η ανάκαμψη της ελληνικής οικονομίας, σύμφωνα με τον συγγραφέα, θα συμβεί ως συνέπεια της κρίσης και εξαιτίας της ωρίμανσης της ελληνικής κοινωνίας σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο. Προϋποθέσεις για την υπέρβαση της κρίσης είναι η εφαρμογή των πολιτικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων και η άρση των capital controls, τουλάχιστον έως τον Απρίλιο του 2017.
Οι απόψεις αυτές του ιστορικού, είναι φυσικό να τον θέτουν αντίπαλο των λαϊκίστικων δημαγωγικών αντιλήψεων, οι οποίες εμποδίζουν τη συλλογική αυτογνωσία. Ωστόσο η φόδρα των γραπτών του πλέκεται από τη στάση του απέναντι στον τελευταίο εμφύλιο πόλεμο. Ο ιστορικός θεωρεί πως πηγή της σημερινής οικονομικής κρίσης είναι ο εμφύλιος και η εμφυλιοπολεμική νοοτροπία που μας έχει κληροδοτήσει. Το μίσος που διασπάρθηκε στη νεοελληνική κοινωνία τόσο από τους νικητές, όσο και από τους ηττημένους.
«Το προοίμιο της σημερινής κρίσης το έγραψαν στις πόλεις και τα βουνά της Κατοχής και του Εμφυλίου οι προπάπποι, οι πάπποι και οι γονείς όλων μας. […] [Το μίσος] πέρασε μέσα από τη δεξιά και την αριστερή οικογένεια∙ μέσα από το σχολείο του δεξιού κράτους αλλά και στον ψιθυριστό αντίλογο αριστερών δασκάλων∙ στις νεανικές παρέες που έψαχναν στο παρελθόν για ινδάλματα, ζώντα ή νεκρά∙ και με το σφυροκόπημα της προπαγάνδας, δεξιάς ή αριστερής.» (σελ. 135)
Με την πεποίθηση πως η εμφυλιοπολεμική κουλτούρα αποτελεί την κύρια αιτία της σημερινής κρίσης, ο ιστορικός δίνει άμεσα την απάντηση στο ερώτημα, εάν και πότε τελείωσε ο εμφύλιος πόλεμος. Ο εμφύλιος δεν τελείωσε, επειδή ζει μέσα από την εμφυλιοπολεμική κουλτούρα που γέννησε. Κατά την προσωπική μου άποψη, ως πολίτη, θεωρώ πως οι λογοτεχνικές αφηγήσεις και αναπαραστάσεις σχετικά με τα θέματα της δεκαετίας του 1940-50, οι ιστοριογραφικές αφηγήσεις και η επεξεργασία δύσκολων θεμάτων μέσα από τη μελέτη νέων τεκμηρίων, όπως τα Δεκεμβριανά, η Μακρόνησος, οι πολιτικοί πρόσφυγες κ.ά. μας οδηγούν στη συλλογική αυτογνωσία και στην περιγραφή των τραυμάτων που μας κληροδότησε ο εμφύλιος. Οι νηφάλιες προσεγγίσεις, η διάθεση να φωτιστούν όλες οι κρυμμένες πλευρές της δεκαετίας 1940-50, χωρίς να υποπέσουμε στην παγίδα της αποϊδεολογικοποίησης, αποτελούν έναν ασφαλή διάδρομο για την επούλωση των τραυμάτων του εμφυλίου πολέμου.
Η συμβολή των βιβλίων του Γ.Β. Δερτιλή στη συλλογική αυτογνωσία είναι σημαντική επειδή κατέρχεται στον στίβο της δημόσιας συζήτησης με την πεποίθηση πως η Ιστορία δεν μας διδάσκει τίποτα. Μπορεί όμως να περιγράψει το παρελθόν και να μας δώσει να αναστοχαστούμε τα λάθη μας. Οι πλευρές των βιβλίων που επιχείρησα να παρουσιάσω στο παρόν σημείωμα δεν είναι ικανές να μιλήσουν για την πλούσια θεωρητική σκευή του συγγραφέα, ούτε για τις πρωτότυπες συλλήψεις ιστοριογραφικών θεμάτων, τα οποία προκαλούν ποικίλες διερωτήσεις μεταξύ των ιστορικών. Οι κυριότερες είναι η υπέρβαση της εμφυλιοπολεμικής κουλτούρας, οι αιτίες των οικονομικών κρίσεων, η θεώρηση του Εθνικού Διχασμού ως εμφυλίου πολέμου κ.α. Οι απόψεις αυτές αποτελούν, πιστεύω, για τον ανήσυχο αναγνώστη ισχυρό ερέθισμα να αναζητήσει τις προσωπικές του απαντήσεις στον προβληματισμό που εκθέτει ο ιστορικός και πολίτης στα βιβλία του.
Χρήστος Ι. Σκούπρας
Φιλόλογος- δρ. Παιδαγωγικών
