“Η ηθική της προστασίας της τέχνης σε καιρό πολέμου” / γράφει ο Άρης Ορφανίδης

//Η καταστροφή έργων τέχνης ισοδυναμεί με απώλεια της ίδιας της ανθρώπινης δυνατότητας να νοεί, να αισθάνεται και να συν-υπάρχει στον κόσμο\\

Ο πόλεμος ανέκαθεν θέτει σε δοκιμασία όχι μόνο τις ανθρώπινες κοινωνίες αλλά και το ίδιο το ηθικό τους υπόβαθρο. Μέσα στη δίνη της βίας, της καταστροφής και της θανάτωσης, η ανθρώπινη δημιουργικότητα δοκιμάζεται όσο ποτέ άλλοτε. Η τέχνη, η οποία υπό κανονικές συνθήκες συνιστά έκφραση της φαντασίας και της δημιουργικότητας, σε περιόδους πολέμου αποκτά μια διττή λειτουργία: γίνεται στόχος, αλλά ταυτόχρονα και μέσο αντίστασης. Η καταστροφή μνημείων, ναών, έργων ζωγραφικής ή αρχαιολογικών ευρημάτων δεν είναι απλώς απώλεια αισθητική· είναι προσβολή της συλλογικής μνήμης. Κάθε έργο τέχνης ενσωματώνει μέσα του ίχνη της ανθρώπινης παρουσίας, της προσπάθειας να νοηματοδοτηθεί η ύπαρξη, και η απώλειά του ισοδυναμεί με διάρρηξη του ιστορικού, πολιτισμικού και ηθικού ιστού.

Η φιλοσοφία προσφέρει πολύτιμα εργαλεία για να κατανοήσουμε αυτή την διάσταση. Ο Καντ υποστήριζε ότι η ανθρώπινη κρίση για το ωραίο προϋποθέτει μια καθολικότητα της λογικής, μια δυνατότητα συμφωνίας όλων των έλλογων όντων γύρω από το ωραίο. Από αυτή την οπτική, η καταστροφή της τέχνης στον πόλεμο δεν αποτελεί απλώς φυσική απώλεια αλλά παραβίαση του καθολικού καθήκοντος σεβασμού της ανθρωπότητας. Η τέχνη είναι φορέας καθολικών αξιών, και η προστασία της συνιστά ηθική υποχρέωση που υπερβαίνει τα όρια της κρατικής ή εθνικής εξουσίας.

Η αριστοτελική θεώρηση προσθέτει ότι η Τέχνη ως ποίησις στοχεύει στο Αγαθό, στο αντικείμενο που αξίζει να υπάρχει καθαυτό και ενσαρκώνει την αρετή της φρόνησης. Ένας πόλεμος που καταστρέφει μνημεία και έργα τέχνης υπονομεύει την αρετή και την πολιτική φρόνηση, διότι αφαιρεί από την κοινωνία μέσα για την άσκηση του κοινού αγαθού και τη διατήρηση της πολιτιστικής ταυτότητας. Το αισθητικό καλό και η κοινωνική δικαιοσύνη εμφανίζονται ως αλληλένδετες έννοιες· η καταστροφή της τέχνης σημαίνει αδυναμία διατήρησης του κοινού αγαθού, επομένως και ηθική αποδιοργάνωση.

Η Άρεντ προσφέρει μια περαιτέρω διάσταση: η πολιτική και η τέχνη αποτελούν πεδία όπου ο άνθρωπος εμφανίζεται ενώπιον των άλλων. Η τέχνη διασφαλίζει την παρουσία του ανθρώπου στον χρόνο, δημιουργεί σταθερότητα μέσα σε έναν κόσμο που απειλείται από τη βία. Όταν καταστρέφεται, καταστρέφεται ο ίδιος ο πολιτικός και ηθικός χώρος της κοινωνίας. Η βία του πολέμου, που επιδιώκει τη διάλυση της δημόσιας σφαίρας, αντιπαρατίθεται στην τέχνη, η οποία λειτουργεί ως ανάχωμα, ως ενσώματη διατήρηση της ανθρώπινης ύπαρξης και της συλλογικής μνήμης.

Η θεωρία της “αρνητικής διαλεκτικής” του Αντόρνο και οι στοχασμοί του Μπένγιαμιν υπογραμμίζουν ότι η τέχνη διαθέτει εγγενή δυνατότητα αντίστασης. Η καταστροφή των έργων δεν μπορεί να εξαλείψει την ιστορική συνείδηση που αυτά ενσωματώνουν. Ακόμη και η απώλεια γίνεται σημείο στοχασμού για τη βαρβαρότητα της εποχής και τη δύναμη του πολιτισμού να αναγεννηθεί μέσα από την καταστροφή. Η τέχνη αντιστέκεται ως μνήμη, ως κριτική δύναμη και ως προέκταση της ανθρώπινης συνείδησης.

Η προσέγγιση του Λεβινάς δίνει έμφαση στην ευθύνη απέναντι στον Άλλο. Κάθε έργο τέχνης ενσωματώνει την παρουσία του δημιουργού και της κοινότητας στην οποία ανήκει· η καταστροφή του συνιστά συμβολική βία, σχεδόν «δολοφονία του προσώπου». Η προστασία της τέχνης είναι, με αυτή την έννοια, πράξη ηθικής ευθύνης και φιλοξενίας απέναντι στο Άλλο, αναγνώριση της διαχρονικής του παρουσίας και της αξίας του. Ο πόλεμος, που συχνά λειτουργεί ως μηχανισμός αποξένωσης, αντιπαρατίθεται εδώ με την ηθική της προστασίας και την αναγνώριση της ανθρωπιάς μέσω της τέχνης.

Σε διεθνές επίπεδο, η ηθική αυτή διάσταση έχει αποκτήσει νομική υπόσταση. Η Σύμβαση της Χάγης του 1954 και οι διακηρύξεις της UNESCO υπενθυμίζουν ότι η πολιτιστική κληρονομιά είναι κοινό αγαθό της ανθρωπότητας και η προστασία της αποτελεί υποχρέωση όλων. Η νομική θεσμοθέτηση ενσωματώνει φιλοσοφικές αξίες: η καθολικότητα της καντιανής ηθικής, η αριστοτελική έννοια του καλού και η λεβινιανή ευθύνη απέναντι στον Άλλο βρίσκουν εφαρμογή σε πρακτικούς κανόνες προστασίας, από την ασφάλεια των μνημείων έως την αποτροπή λεηλασιών.

Στην ιστορία, παραδείγματα όπως η καταστροφή των Βαμιγιάν μνημείων στο Αφγανιστάν ή της Παλμύρας στη Συρία δείχνουν πόσο εύκολα η τέχνη μπορεί να γίνει στόχος στρατηγικών πολέμου. Παράλληλα, η διεθνής κινητοποίηση για τη διάσωση και την αναστήλωση των έργων αποδεικνύει την παγκόσμια συνείδηση ότι η προστασία της τέχνης δεν είναι πολυτέλεια αλλά αναγκαιότητα. Η τέχνη λειτουργεί ως μάρτυρας της ιστορίας, ως αντίσταση στη βαρβαρότητα και ως μέσο ηθικής αντοχής. Είναι η ίδια η φωνή της ανθρωπότητας μέσα στον χρόνο, που υπενθυμίζει ότι η ζωή και η δημιουργικότητα δεν μπορούν να εκμηδενιστούν από τη βία.

Τελικά, η ηθική της προστασίας της τέχνης σε καιρό πολέμου είναι κάτι περισσότερο από πολιτιστικό ή νομικό ζήτημα: είναι πράξη αντίστασης, διατήρησης της ανθρωπιάς και αναγνώρισης της αξίας του Άλλου. Η καταστροφή έργων τέχνης ισοδυναμεί με απώλεια της ίδιας της ανθρώπινης δυνατότητας να νοεί, να αισθάνεται και να συν-υπάρχει στον κόσμο. Η διαφύλαξή τους, αντίθετα, αποτελεί ηθική, πολιτική και πνευματική επένδυση για τη συνέχιση του κοινού πολιτιστικού και ηθικού ιστού. Σε μια εποχή όπου η βία και η καταστροφή συχνά φαίνονται παντοδύναμες, η προστασία της τέχνης υπενθυμίζει ότι η ανθρωπότητα, μέσα από τη δημιουργικότητα και την ηθική της επιλογή, μπορεί να υπερβεί τη βαρβαρότητα και να διασώσει το νόημα της ύπαρξης.

—

Φαρέτρα