“Η Κρητική Βεντέτα: μια άθλια πρακτική που πρέπει να σταματήσει” / γράφει ο Άρης Ορφανίδης

Η βεντέτα στην Κρήτη, ένα κατάλοιπο μιας αναχρονιστικής νοοτροπίας, συνεχίζει να στοιχειώνει το νησί και να τραυματίζει την κοινωνική συνείδηση. Κάθε φορά που μια ανθρώπινη ζωή χάνεται στο όνομα της «τιμής», η κοινωνία κάνει ένα βήμα πίσω προς τη βαρβαρότητα

Δεν πρόκειται για παράδοση, διότι η παράδοση οφείλει να προάγει τον πολιτισμό και τις ηθικές αξίες αλλά για ένα παρανοϊκό άθλιο φαινόμενο που παρατείνει τον φαύλο κύκλο της βίας και της εκδίκησης. Κάθε βεντέτα είναι και μια ήττα της λογικής, της παιδείας και του πολιτισμού.

Η κοινωνιολογική ρίζα της βεντέτας

Η βεντέτα δε γεννιέται από το μηδέν. Είναι κοινωνικό σύμπτωμα, όχι μεμονωμένο γεγονός. Στηρίζεται σε έναν παραδοσιακό κώδικα αξιών που θεμελιώνεται στην έννοια της «αντρειοσύνης», της «τιμής» και της «εκδίκησης». Στην παραδοσιακή κρητική κοινωνία, όπου ο νόμος του κράτους συχνά απουσίαζε ή θεωρούνταν ξένος ή «λίγος», η προσωπική τιμή και η οικογενειακή υπόληψη αποτελούσαν υπέρτατες αξίες, που έπρεπε κάποιος να τις υπερασπιστεί. Ο άντρας που δεν εκδικούνταν μια προσβολή θεωρούνταν δειλός που προσέβαλλε την τιμή της οικογένειας δια της αδράνειας του. Έτσι, η βία όχι μόνο έγινε κοινωνικά ανεκτή αλλά πολύ συχνά εξιδανικευμένη και επαινετέα. Ο άνδρας ενθαρρυνόταν να πάρει εκδίκηση για να υπερασπιστεί την οικογενειακή τιμή. Ο κοινωνιολόγος Émile Durkheim θα έλεγε πως η βεντέτα αποτελεί ανώμαλη κοινωνική πρακτική, προϊόν της απουσίας συλλογικής συνείδησης και της κυριαρχούσας «anomie», της απορρύθμισης των αξιών και της έλλειψης κανόνων. Η κοινότητα που δεν έχει εσωτερικεύσει τη νομιμότητα και τον σεβασμό της ζωής, προσφεύγει στη δική της «δικαιοσύνη», δημιουργώντας έτσι μια παράλληλη ηθική και δικαιϊκή τάξη. Η βεντέτα δεν είναι τίποτε άλλο παρά ιδιωτικοποίηση της δικαιοσύνης — μια μορφή αυτοδικίας που υπονομεύει τον ίδιο τον κοινωνικό ιστό και την έννομη τάξη.

Ο φαύλος κύκλος του αίματος

Η βεντέτα δεν λύνει κανένα πρόβλημα· τουναντίον το πολλαπλασιάζει. Ένα έγκλημα οδηγεί σε άλλο, ένα παιδί μεγαλώνει με το μίσος του πατέρα, μια οικογένεια ζει για δεκαετίες στη σκιά της απειλής. Δεν νοείται το λάθος ή το έγκλημα ενός προγόνου να βαραίνει τον απόγονο και να τον κυνηγά για όλη του τη ζωή. Οι νεκροί αυξάνονται και οι ζωντανοί φυλακίζονται στην παράνοια της «υποχρέωσης» αλλά και του συνεχούς φόβου και της ανασφάλειας. Η Κρήτη, που έχει δώσει σπουδαίους ανθρώπους, ποιητές, στοχαστές, ανθρώπους του πολιτισμού, βλέπει την εικόνα της να αμαυρώνεται από ανθρώπους που μετατρέπουν την τιμή σε φόνο και την αντρειοσύνη σε εκδίκηση. Κι όμως, η κοινωνική σιωπή γύρω από αυτά τα φαινόμενα είναι εκκωφαντική. Οι τοπικές κοινωνίες συχνά επιλέγουν να «μην ανακατευτούν», να «μην πάρουν θέση». Όμως η ουδετερότητα μπροστά στη βία συνιστά εγκληματική συνενοχή.

Η παιδαγωγική διάσταση: η τιμή δε διδάσκεται με το όπλο

Η ρίζα κάθε κοινωνικού φαινομένου εντοπίζεται στην παιδεία. Αν τα παιδιά μεγαλώνουν σε σπίτια όπου η βία εξιδανικεύεται, όπου ο άντρας οφείλει να είναι «μάγκας», να μην αφήνει «κανέναν να τον πατήσει», τότε μεγαλώνουν με μια διαστρεβλωμένη αντίληψη της δύναμης, της αξιοπρέπειας, της τιμής και της περιβόητης «μαγκιάς». Η αληθινή δύναμη δεν είναι να εκδικείσαι· είναι να ελέγχεις το θυμό σου. Η αντρειοσύνη δεν είναι να τραβάς τη σκανδάλη· είναι να υπερασπίζεσαι τη ζωή, όχι να την αφαιρείς. Η παιδεία —και κυρίως η οικογενειακή αγωγή— πρέπει να αλλάξει ριζικά τον τρόπο που μιλά στα παιδιά για την τιμή, τη δικαιοσύνη και τη συγχώρεση. Οι γονείς οφείλουν να διδάσκουν στα παιδιά ότι η αξιοπρέπεια δεν βρίσκεται στην επιβολή, αλλά στον αυτοέλεγχο· ότι η αποδοχή της διαφορετικότητας και ο σεβασμός προς τον άλλο είναι μορφές μεγαλείου. Η σχολική εκπαίδευση επίσης πρέπει να εντάξει στη διδασκαλία της τη συστηματική ηθική και κοινωνική αγωγή, με βιωματικά προγράμματα για τη μη βία, τον διάλογο, την ειρηνική επίλυση συγκρούσεων. Η εκπαίδευση δεν είναι μόνο γνώση — θα πρέπει να είναι κυρίως καλλιέργεια ψυχής.

Η ψυχολογία της βίας και η ανάγκη αποδόμησης του “μάγκα”

Ο λεγόμενος «μάγκας» που θεωρεί ανδρισμό τη βία, είναι στην πραγματικότητα θύμα ενός ψεύτικου ανδρικού πατριαρχικού προτύπου. Το πρότυπο αυτό συνδέει την αξία του άντρα με τη φυσική δύναμη και την επιβολή, αποκλείοντας την ευαισθησία, τη συμπόνια και την ψυχραιμία και την ανεκτικότητα. Πρόκειται για μια μορφή τοξικής ανδρικότητας, που έχει τις ρίζες της σε παλιές, πατριαρχικές αντιλήψεις. Η ψυχολογία δείχνει ότι εκείνος που χρησιμοποιεί βία, συχνά το κάνει από φόβο, ανασφάλεια ή ανάγκη αυτοεπιβεβαίωσης, που είναι στοιχεία νοσηρής ανωριμότητας. Ο πραγματικά ώριμος άνθρωπος δεν έχει ανάγκη να επιβληθεί με τη βία· «επιβάλλεται» με το ήθος και τον λόγο του. Η κοινωνία οφείλει να αποδομήσει αυτό το ψευτοανδρικό ιδεώδες. Να μάθει στα παιδιά ότι μάγκας δεν είναι αυτός που επιβάλλεται δια της βίας στους άλλους ούτε αυτός που φοβούνται, αλλά αυτός που εμπιστεύονται και θαυμάζουν.

Η ευθύνη των θεσμών και της πολιτείας

Η πολιτεία δεν μπορεί να αντιμετωπίζει τις βεντέτες ως «τοπικά ζητήματα». Είναι ζήτημα εθνικής αξιοπρέπειας, δικαιοσύνης και πολιτισμού.
Χρειάζεται ενίσχυση των μηχανισμών κοινωνικής παρέμβασης: ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί, παιδαγωγοί στις κοινότητες, προγράμματα συμφιλίωσης και διαμεσολάβησης για την επίτευξη του περιβόητου «σασμού» και την έμπρακτη υποστήριξη και προστασία των οικογενειών που ζουν υπό την απειλή βεντέτας. Ταυτόχρονα, η Δικαιοσύνη πρέπει να είναι ταχεία και αμείλικτη απέναντι στη βία. Όταν ο πολίτης βλέπει ότι το κράτος αποδίδει δικαιοσύνη δίκαια και χωρίς καθυστέρηση, τότε παύει να αισθάνεται την ανάγκη να εκδικηθεί μόνος του.

Πολιτισμική ανασυγκρότηση: από τη βεντέτα στην αληθινή τιμή

Η Κρήτη δεν χρειάζεται τη βεντέτα για να αποδείξει το φιλότιμο και τη λεβεντιά της. Ο πολιτισμός της, η ιστορία της, η φιλοξενία της, οι παραδόσεις της, η ποίηση του Ερωτόκριτου και της Ερωφίλης και το απαύγασμα της κρητικής λαϊκής ποίησης, οι υπέροχες μαντινάδες της είναι οι πραγματικές εκφράσεις τιμής. Αν η κοινωνία θέλει να τιμήσει αληθινά τους προγόνους της, πρέπει να απελευθερωθεί από τα δεσμά αυτής της αιματηρής παράδοσης. Ο «νέος Κρητικός» δεν θα είναι εκείνος που εκδικείται, αλλά εκείνος που συμφιλιώνει και συμφιλιώνεται, που υπερασπίζεται τη ζωή και τη δικαιοσύνη με τον λόγο κι όχι με τη σφαίρα.

Προτάσεις επίλυσης

1. Εκπαιδευτικά προγράμματα/ημερίδες/διαλέξεις/σεμινάρια/εργαστήρια μη βίας στα σχολεία, με τη συμμετοχή ψυχολόγων, παιδαγωγών, κοινωνιολόγων πανελλαδικά με έμφαση όμως στην Κρήτη.

2. Ενίσχυση του ρόλου των τοπικών συλλόγων και της Εκκλησίας της Κρήτης στην καταπολέμηση του φαινομένου με δημόσιες παρεμβάσεις, ομιλίες και δράσεις συμφιλίωσης.

3. Δημιουργία Κέντρων Συμφιλίωσης και Διαλόγου στην Κρήτη, όπου οικογένειες μπορούν να ζητούν βοήθεια πριν φτάσουν στο σημείο της εκδίκησης ή όπου θα καλούνται από τις αρχές οι διαφιλονικούμενες οικογένειες για να διευθετήσουν το θέμα και να επιτύχουν «σασμό».

4. Επικοινωνιακή καμπάνια για την αποδόμηση του ψευδοανδρισμού και του «νταή»: σποτ, ταινίες, ντοκιμαντέρ, κοινωνικά μηνύματα με το σύνθημα «Μάγκας δεν είναι αυτός που σκοτώνει αλλά αυτός που σώζει».

5. Δημόσια συζήτηση για τον επαναπροσδιορισμό της έννοιας της τιμής και της ανδρικής ταυτότητας στη σύγχρονη Κρήτη.

Οι μπαλωθιές: σύμβολο χαράς ή σκιά βίας;

Ώρα είναι να τελειώσει και το έθιμο των μπαλωθιών, αυτής της επικίνδυνης συνήθειας που παρουσιάζεται ως «χαρά» αλλά θυμίζει περισσότερο επίδειξη βίας. Δεν υπάρχει καμία χαρά που να χρειάζεται σφαίρες για να εκφραστεί. Κάθε χρόνο θρηνούμε τραυματισμούς και θανάτους από χαμένες σφαίρες· όμως η κοινωνία συνεχίζει να σιωπά, σαν να πρόκειται για κάτι φυσιολογικό. Οι μπαλωθιές δεν είναι παράδοση — είναι ασέβεια προς τη ζωή και προς τον ίδιο τον πολιτισμό της Κρήτης. Η χαρά του Κρητικού δεν χρειάζεται όπλα· χρειάζεται λύρα, τραγούδι, παρέα και φως. Το όπλο πρέπει να μείνει εκεί όπου ανήκει: στο παρελθόν.

Η αληθινή λεβεντιά είναι αγάπη

Η λεβεντιά δεν είναι βία. Είναι ευγένεια, γενναιοψυχία και σεβασμός. Ο Κρητικός που ξέρει να αγαπά, να συγχωρεί και να σέβεται τη ζωή, είναι εκείνος που πραγματικά τιμά την παράδοσή του. Η βεντέτα πρέπει να τελειώσει όχι μόνο γιατί «μας εκθέτει», αλλά κυρίως γιατί μας πληγώνει. Γιατί κάθε νέος που χάνεται, κάθε παιδί που μεγαλώνει με το μίσος ή τον φόβο, είναι μια χαμένη ευκαιρία για ανθρωπιά και πρόοδο.

Η Κρήτη, νησί του φωτός και της περηφάνιας, αξίζει κάτι καλύτερο: να γίνει παράδειγμα πολιτισμού, όχι εκδίκησης.
Μάγκας δεν είναι αυτός που χρησιμοποιεί βία — μάγκας είναι αυτός που απεχθάνεται τη βία και προάγει την ειρήνη.

–

Φαρέτρα