«Η αληθινή δέσμευση δεν είναι άρνηση της ελευθερίας, αλλά η απόφαση να της δώσεις κατεύθυνση.» Ζίγκμουντ Μπάουμαν
Ζούμε στην εποχή του μαζικού κατακερματισμού της ύπαρξης. Αποτελεί αδιαμφισβήτητη αλήθεια ότι o σύγχρονος άνθρωπος έχει μάθει να επιβιώνει μέσα σε πολλαπλά δίκτυα, σε απεριόριστες δυνατότητες επικοινωνίας και σε μια κουλτούρα ακαριαίας εναλλαγής. Πού να φανταζόταν ο Δαρβίνος, όταν διατύπωνε τη θεωρία της εξέλιξης, ότι η ανθρώπινη προσαρμοστικότητα θα ξεπερνούσε κάθε φαντασία νοσηρή ή μη; Πού να φανταζόταν ότι η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους πιο συγκεκριμένα, θα ήταν εφάμιλλη της υπαρξιακής αποσύνθεσης ; Η ταυτότητά του homo digitalis δεν συγκροτείται γύρω από ένα «σταθερό κέντρο», αλλά διασπείρεται σε πολλαπλές κατευθύνσεις: επαγγελματικές, κοινωνικές, ερωτικές… και αυτές με τη σειρά τους σε άλλες τόσες.
Η αποκλειστικότητα, ως έννοια, γεννήθηκε από την ανάγκη του ανθρώπου να οριοθετήσει και να δώσει βάθος στις σχέσεις και τις πράξεις του. Δεν είναι μόνο δέσμευση προς τον Άλλον· είναι συγχρόνως και δέσμευση προς τον ίδιο μας τον εαυτό. Να είμαι αποκλειστικά παρών, αποκλειστικά δοσμένος σε κάτι, σημαίνει ότι έχω επιλέξει, ότι έχω περιορίσει το άπειρο των δυνατοτήτων σε μία πραγματικότητα που με ορίζει, με προσδιορίζει και με κάνει να αισθάνομαι επαρκής και ολοκληρωμένος. Μια πραγματικότητα μέσα στην οποία ενδημώ εκούσια και ανθίζω, γιατί αφοσιώνομαι ολοκληρωτικά σε αυτή. Και αυτή με τη σειρά της με ανταμείβει υλικά, συναισθηματικά, κοινωνικά. Η multitasking εποχή μας αναμφισβήτητα έχει προκαλέσει ένα καίριο πλήγμα στην αποκλειστικότητα.
Πράγματι, όπου κι αν κοιτάξουμε γύρω μας, αυτή η έννοια μοιάζει να φθίνει. Ζούμε σ’ έναν κόσμο όπου όλα είναι διαθέσιμα, όλα είναι πρόσκαιρα, όλα είναι πολλαπλά. Ο έρωτας συχνά αντικαθίσταται από τη διαρκή αναζήτηση του νέου και του εφήμερου. Η εργασία μετατρέπεται σε διαρκές πέρασμα από θέση σε θέση, χωρίς τον παλιό δεσμό του ανθρώπου με το έργο του. Ακόμα και η ίδια μας η ταυτότητα σπάει σε κομμάτια, διάσπαρτα σε ρόλους, δίκτυα και εφήμερες επιθυμίες. Ο άνθρωπος δεν «ανήκει» πια σε κάτι. Ούτε καν στον εαυτό του. Αυτός ο μετεωρισμός είναι το σύγχρονο δράμα του, καθώς ενώ έχει την ανάγκη κάπου να ανήκει, ταυτόχρονα ανήκει παντού και πουθενά. Μια μορφή αλλοτρίωσης που στηρίζεται στην ψευδαίσθηση της ελευθερίας και της ποικιλίας, αλλά που στην πραγματικότητα δεν έχει ρεαλιστική βάση. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, στερεί το αίσθημα της βαθύτερης δέσμευσης και της συνέχειας που νοηματοδοτεί τη ζωή. Έτσι, αντί να είμαστε παρόντες σε κάτι, είμαστε μονίμως απόντες από όλα.
Στις διαπροσωπικές σχέσεις, η αποκλειστικότητα ήταν κάποτε το αυτονόητο. Το να δεσμεύεται κανείς σε έναν άνθρωπο σήμαινε εμπιστοσύνη, αφοσίωση και διάθεση για κοινή πορεία. Στον σημερινό κόσμο, όμως, όπου η ταχύτητα, η υπερπληροφόρηση και οι αμέτρητες εναλλακτικές έχουν γίνει καθημερινότητα, η σταθερότητα έχει αντικατασταθεί από την προσωρινότητα. Οι σχέσεις συχνά μοιάζουν με «καταναλωτικά προϊόντα» που αντικαθίστανται εύκολα, χωρίς βαθιά επαφή ή διάθεση να αντέξουν στον χρόνο. Το συναίσθημα θεωρείται κατάρα και το ανθρώπινο είδος έχει πλέον αναπτύξει σε αυτή τη νέα φάση της εξελικτικής του πορείας μια καινούργια δεξιότητα . αυτή της συναισθηματικής αναπηρίας υποθάλποντας την ήδη ατελή του υπόσταση.
Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στον χώρο της εργασίας. Στο παρελθόν, η επαγγελματική σταδιοδρομία ήταν συνώνυμη της σταθερότητας και της προοπτικής· οι άνθρωποι επένδυαν σε έναν χώρο, σε έναν εργοδότη, σε μία ειδικότητα. Σήμερα κυριαρχεί η ανασφάλεια, η προσωρινότητα και η συνεχής μετακίνηση. Η εργασία αντιμετωπίζεται περισσότερο ως «σκαλοπάτι» παρά ως δέσμευση, ενώ οι ίδιες οι επιχειρήσεις προάγουν τη ρευστότητα, αποφεύγοντας να καλλιεργούν σχέσεις εμπιστοσύνης και αφοσίωσης με τους εργαζόμενους.
Η επιφανειακή αντιμετώπιση των καταστάσεων, η ρηχότητα και οι ταχύτατες εναλλαγές σε κάθε κοινωνική έκφανση, ακόμα και σε ιδέες ή αντιλήψεις έχουν οδηγήσει τις σύγχρονες κοινωνίες σε ψευτοδιλήμματα ή αδιέξοδες επιλογές με την προσδοκία της ευκολίας σύμφωνα με τα κελεύσματα της εποχής. Ίσως τελικά η αποκατάσταση της αποκλειστικότητας να μη σημαίνει επιστροφή σε παλαιά σχήματα δεσμεύσεων, αλλά την ανάκτηση της ικανότητας να μένουμε. Να μένουμε σε έναν άνθρωπο, σε μία εργασία, σε μία ιδέα, ώστε να γνωρίσουμε το βάθος της. Να μην τρέχουμε διαρκώς προς το επόμενο, αλλά να επιτρέπουμε στον εαυτό μας να ριζώσει. Γιατί μόνο εκεί όπου ριζώνουμε, αποκτούμε πραγματική υπόσταση. Και αυτό απαιτεί συναισθηματικές δεξιότητες με τις οποίες ο σύγχρονος άνθρωπος θα αντισταθεί στην πολυδιάσπαση που του επιβάλλουν, ώστε να ξαναβρεί την ενότητα που έχει απωλέσει.
Κλείνοντας είναι απαραίτητο να επισημανθεί ότι η αναζήτηση της αποκλειστικότητας δεν σημαίνει περιορισμό, αλλά επαναφορά της ποιότητας στις σχέσεις και στις επιλογές μας. Να μάθουμε ξανά να μένουμε, να εμβαθύνουμε, να εμπιστευόμαστε και να χτίζουμε σταθερότητες, έστω κι αν ο κόσμος γύρω μας κινείται με καταιγιστικούς ρυθμούς. Η αποκλειστικότητα δεν είναι φυλακή· είναι μια συνειδητή επιλογή που φέρνει πληρότητα εκεί όπου η διάχυση γεννά κενό. Εξάλλου, όπως προτείνει ο Albert Camus στον Μύθο του Σίσυφου, μια μορφή αποκλειστικότητας είναι η πράξη της επιμονής, το να συνεχίζεις, παρά την αβέβαιη συνθήκη του κόσμου, παρά την αβέβαιη συνθήκη του Άλλου. Εξάλλου, τι άλλο θα μπορούσε να είναι η αποκλειστικότητα από το θάρρος να πεις ένα μεγάλο «ναι», γνωρίζοντας όλα τα «όχι» που αυτό συνεπάγεται ; Θα μπορούσε να αποτελέσει την αξία μιας εποχής που δείχνει να λυγίζει υπό το βάρος της ευκολίας . και αξίζει να επανακτηθεί.
ΝΙΚΟΛΕΤΑ ΘΑΝΟΥ
–
